Siedlecki (Grzymała-Siedlecki) Stanisław, pseud. Erazm, Eustachy, Grzymała, Kometa, Stach (1877–1939), polityk, senator RP. Ur. 19 II w Simie w pow. juriewskim w gub. włodzimierskiej, był synem Stanisława i Józefy z Przedpełskich, bratem Ludwika (zob.). Ojciec pochodził ze zubożałej rodziny drobnoszlacheckiej; za próbę wstąpienia w r. 1863 do partii powstańczej został zesłany do Rosji. Pozbawiony prawa powrotu, zajął się rolnictwem, m.in. w l. 1883–8 zarządzał majątkiem ks. Golicyna w gub. samarskiej; potem wydzierżawił pod Złotopolem w pow. zwinogrodzkim 120-hektarowy folwark, jednakże wskutek wydatków na kształcenie sześciorga dzieci, zdołał utrzymać gospodarstwo tylko do r. 1900. Matka górowała nad ojcem kulturą i wykształceniem; pochodziła z rodziny o silnych tradycjach patriotycznych.
S. uczył się w gimnazjum w Złotopolu. W starszych klasach zorganizował tajną polską biblioteczkę i skupił uczniów-Polaków w kółku patriotyczno-rewolucyjnym; za tę działalność w r. 1894 wydalono go z VI kl. z «wilczym biletem». Dalej uczył się sam, maturę zdał jako ekstern w Białej Cerkwi. Pomimo nadzoru policyjnego, wraz z bratem Ludwikiem, również wydalonym z gimnazjum, prowadził w «futorku», jak z ukraińska zwano siedzibę Siedleckich, agitację wśród młodzieży. Opisał ją potem w obszernym wspomnieniu pt. „Futorek” na Ukrainie pod Złotopolem. (Dzieje placówki niepodległościowej) („Niepodległość” T. 15: 1937 i odb.).
Od r. 1897 S. studiował chemię w Instytucie Politechnicznym we Lwowie. W «Bratniej Pomocy» studentów zbliżył się do młodzieży socjalistycznej, jesienią 1898 – do powstałego właśnie we Lwowie socjalistycznego «Zjednoczenia». Dla oddziaływania ideowo-politycznego na młodzież gimnazjalną, u której – zdaniem S-ego – szkoła stańczykowska zabiła wszelkie przejawy porywów niepodległościowych (Założenie Promienia, „Niepodległość” T. 4: 1931), S., ze swym bratem Ludwikiem, również studentem, Kazimierzem Odrzywolskim, Wacławem Wolskim i in. zainicjował w grudniu 1898 wydawanie miesięcznika „Promień”, a następnie utworzenie wokół pisma tajnej organizacji o tej samej nazwie. Pozyskał do współpracy Feliksa Perla, sam pisał wiele artykułów, uważano go w początkowym okresie za kierownika całej inicjatywy. S. podawał (w Aktach Krzyża i Medalu Niepodległości), że zimą 1899 wprowadzony został przez Bolesława Miklaszewskiego do lwowskiej sekcji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (wg spisów partyjnych został w maju 1901 członkiem Organizacji Zagranicznej Polskiej Partii Socjalistycznej ). We wspomnieniu „Futorek” przyznawał, że socjalistą stał się naprawdę dopiero wtedy, gdy w r. 1901 podjął praktykę w cukrowni w Uładówce, potem na Bukowinie i z własnego doświadczenia poznał, co to jest wyzysk. Zatrudniony w r. 1904 w gospodarstwie hodowlanym we Władysławówce, w pow. kaniowskim, m.in. odbijał na hektografie i kolportował odezwy propagujące ruch niepodległościowy Ukraińców.
W grudniu 1904 S. wznowił studia, nie wiadomo jednak, czy uzyskał stopień inżyniera. W autobiografiach podawał, że po zapoznaniu się z techniką produkcji materiałów wybuchowych zgłosił członkowi Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS, Bolesławowi Czarkowskiemu, gotowość podjęcia nielegalnej działalności w Król. Pol. i już w marcu 1905 wyjechał do Warszawy. Przydzielono go jednak do tzw. techniki partyjnej. Kierował tajną drukarnią, mieszczącą się w jego mieszkaniu przy ul. Złotej 37, potem przy ul. Nowy Świat 59, a jesienią 1906 zorganizował zecernię przy ul. Pięknej 64. Po rozłamie w PPS w listopadzie t.r. oddał tę placówkę do dyspozycji PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Składano tam potem frakcyjnego „Robotnika”, warszawski organ partii – „Na Barykady”, radomską „Walkę klas”, „Kielczanina” i zagłębiowskiego „Górnika”, wydrukowano kilka broszur programowych. Zawiadywał następnie tajną drukarnią przy ul. Foksal 18 i drukarnią warszawskiego Komitetu Robotniczego przy ul. Komitetowej 4. Obok Władysława Uziembły S. reprezentował Technikę Centralną na X (I) Zjeździe PPS-Frakcji Rewolucyjnej (3–11 III 1907 w Wiedniu). Wobec «wsypy» zecerni na Pięknej w czerwcu t.r., S. zimą 1907/8 zorganizował nową w Wiśniowej Górze koło Warszawy, a jesienią 1909 drukarnię w Kijowie przy ul. Dmytrowskiej; przetrwała ona do zimy 1910 i została rozwiązana przez CKR (S. opisał dzieje tych drukarń w przyczynkach zamieszczonych na łamach „Robotnika” i „Kalendarza Robotniczego” w l. 1919–20 oraz we wspomnieniu Tajna zecernia na Pięknej, „Niepodległość” T. 17: 1938).
W r. 1908 S. został dokooptowany do CKR i wszedł w skład jego pięcioosobowej delegacji na XI (II) Zjazd partii (25–28 III 1909 w Wiedniu). Był też uczestnikiem kolejnych Rad Partyjnych (do IV-tej, w r. 1910, włącznie). Jako członek Wydz. Organizacyjnego S. należał do kierownictwa partii (występującej od X Zjazdu p.n. PPS), które znalazło się w konflikcie z linią CKR, nastawionego wyłącznie na działalność paramilitarną poza Królestwem. Wraz z innymi członkami Wydz. Bojowego i Wydz. Organizacyjnego (m.in. F. Perlem i Tomaszem Arciszewskim) S. wydał poufny okólnik protestujący przeciw zatracaniu przez PPS charakteru partii socjalistycznej. Okólnik ten został przyjęty przez II Konferencję Bojową. W czerwcu 1911 jego autorzy wycofali się z działalności w Wydz. Organizacyjnym i Bojowym. Decyzją zwołanej w tymże miesiącu V Rady Partyjnej zostali zawieszeni w prawach członków PPS na rok.
S. wyjechał do Galicji i przyłączył się do uformowanej we Lwowie wokół F. Perla odrębnej PPS-Opozycji. Wg świadectwa Zygmunta Zaremby w r. 1913 przybył do Warszawy w celu rozwinięcia tu działalności organizacyjnej. Następnie poświęcił się spółdzielczości i pracy w przemyśle naftowym w Borysławiu. Gdy po wybuchu wojny, opozycjoniści 3 VIII 1914 powrócili do PPS, S. wyjechał do Krakowa i włączył się do działalności cywilno-politycznej, wspierającej akcję zbrojną Józefa Piłsudskiego. Wykonał wówczas zlecone mu przez Walerego Sławka tajne zadanie – obstalowania pieczęci z napisem «Komendant Główny» i «Rząd Narodowy». Dn. 7 VIII z grupą bojowców pod wodzą T. Arciszewskiego udał się do Miechowa, skąd delegowano go do tzw. Komisariatu Wojsk Polskich w Jędrzejowie, potem w Kielcach Michał Sokolnicki zlecił mu prowadzenie aprowizacji miasta, a 30 VIII naznaczył na komisarza w Starachowicach i Ostrowcu. W październiku, za aprobatą szefa Dep. Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) Władysława Sikorskiego i z formalną nominacją Polskiej Organizacji Narodowej został wysłany jako emisariusz polityczny do Drezna, Lipska i Wrocławia, gdzie w środowiskach polskich propagował idee legionowe i zbierał pieniądze. Wydalony z Wrocławia po miesiącu, od wiosny 1915 w porozumieniu z Rajmundem Jaworowskim prowadził propagandę legionową w pow. sieradzkim. Potem z nominacji Sikorskiego działał w Łodzi jako delegat Dep. Wojskowego NKN. Równocześnie wszedł w ścisłe porozumienie z organizacjami niepodległościowymi, sterowanymi przez pełnomocników Piłsudskiego. Wobec zastrzeżeń Sikorskiego podał się do dymisji. Na początku 1916 r. wrócił do pracy w przemyśle naftowym w Borysławiu, potem w Kałuszu objął stanowisko dyrektora przedsiębiorstwa gazowego. Pozostawał w kontakcie z Polską Organizację Wojskową, Jędrzej Moraczewski wprowadził go do tajnej grupy p.n. Konwent Organizacji «A».
W r. 1919 S. przeniósł się do Warszawy. Wziął udział w XVI Zjeździe i zarazem zjednoczeniowym Kongresie PPS. Z listy tej partii w r. 1922 uzyskał w woj. poleskim mandat do Senatu RP I kadencji. Był w nim członkiem Komisji Skarbowo-Budżetowej i sekretarzem Podkomisji Uzbrojenia, referentem budżetu kolejowego; był sprawozdawcą budżetu Min. Kolei, Skarbu, następnie Poczty Głównej i Telegrafu, miał znaczny wkład w opracowanie m.in. ustaw o naprawie skarbu państwa i reformie walutowej, o podatkach i uposażeniach funkcjonariuszy państwowych. Należał do Klubu Związku Parlamentarnego PPS. Od połowy l. dwudziestych dystansował się jednak wyraźnie od stanowiska politycznego PPS. Terenem jego aktywności społecznej był ruch samorządowy i spółdzielczość mieszkaniowa. Działał w Związku Sejmików Powiatowych, Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, której w l. 1925–8 był prezesem Zarządu i reprezentantem w Komisji Mieszkaniowej «Społem», od r. 1929 wchodził do Rady Nadzorczej Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego, okresowo jako przewodniczący do Zarządu Tow. «Nasz Dom», sprawującego pieczę nad zakładem wychowawczym na Bielanach w Warszawie, nadto w l. trzydziestych przewodniczył spółce wodnej na Pradze.
Przede wszystkim jednak S. był jednym z głównych realizatorów zainicjowanego w Polsce przez Tadeusza Hołówkę, ruchu ideowej irredenty narodów podbitych przez Rosję. Został redaktorem odpowiedzialnym wydawanego od 1 VIII 1920 tygodnika „Przymierze”, który miał służyć idei porozumienia i zbliżenia politycznego tzw. nowych narodów, domagających się niepodległości i równego głosu na arenie międzynarodowej. Pismo od 23 I 1921 stało się oficjalnym organem Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych (ZZNO). S. należał do czołowych działaczy sekcji polskiej Związku, pośredniczył w kontaktach przedstawicieli emigracji narodów nierosyjskich w Polsce z Piłsudskim, zabiegał o finansową pomoc dla nich. Po upadku w r. 1923 ZZNO dążył do założenia z inicjatywy Polski Światowego Związku Narodów Autonomiczno-Wytwórczych, wszedł do redakcji „L’Est Européen”. W wyniku starań S-ego w r. 1925 powstał w Warszawie Instytut Wschodni, początkowo w skromnej formie kursów języków wschodnich. Po maju 1926 uzyskał on moralne i finansowe poparcie rządów sanacyjnych i stał się ważnym ogniwem w całokształcie polskiej polityki popierania ruchów niepodległościowych na terenie ZSRR, a zarazem ekspozyturą Oddziału II Sztabu Generalnego. S. pozostawał jego prezesem do r. 1939. Jesienią 1928 został członkiem honorowym otwartego w Warszawie Klubu Prometeusza, filii działającej od r. 1926 w Paryżu organizacji «Le Promethée». Należąc do najwybitniejszych działaczy ruchu prometejskiego, troszczył się o to, by zachował on charakter ideowy i nie wyrodził się w «ordynarną dywersję za pieniadze». W styczniu 1939 przygotował memoriał pt. «Ruch prometejski» wśród narodów podrosyjskich na emigracji w Polsce, który miał zmobilizować czynniki rządowe do większego zainteresowania i wspierania antysowieckiej irredenty w związku z wzmożoną aktywnością na tym terenie ze strony faszystowskich Niemiec i Włoch (druk. „Zesz. Hist.” 1994 Z. 110).
Oficjalnie od r. 1931 S. nie należał do żadnej partii; ze względu na dawne zasługi, na wniosek PPS, w r. 1932 odznaczono go Krzyżem Niepodległości. W wyborach parlamentarnych 1935 r. został z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) wybrany na senatora IV kadencji z woj. tarnopolskiego i był sekretarzem Komisji Komunikacyjnej. Następnie związał się z Obozem Zjednoczenia Narodowego (OZN), w r. 1937–8 był przewodniczącym obwodu Warszawa-Praga okręgu stołecznego i członkiem Koła Parlamentarnego OZN.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 S. ewakuował się wraz z agendami rządowymi. Na Wołyniu odłączył się od nich wraz z rodziną i zatrzymał u mieszkających tu krewnych. Wstrząśnięty napaścią sowiecką 17 IX, popełnił w Krzemieńcu samobójstwo.
S. był żonaty z Felicją z Iwanowskich (1884–1944), która od r. 1905 działała w PPS, pomagała mężowi w prowadzeniu drukarni w Warszawie. W l. 1913–14 w Borysławiu udzielała pomocy członkom «Strzelca» i zbiegłym z Królestwa bojowcom PPS; podczas pierwszej wojny światowej od r. 1915 prowadziła w Wiedniu gospodę dla legionistów; za tę działalność odznaczona została w r. 1932 Krzyżem Niepodległości. Po śmierci męża pozostała z dwiema córkami, Marią (zamężną Dąbską) i Ireną (najstarszy syn zmarł w r. 1905) na Wołyniu; wywieziona została razem z nimi stamtąd przez władze sowieckie na Syberię. Po amnestii 1941 r. przebywała w Azji Środkowej, stąd wraz z Armią Andersa wyjechała do Iranu, a następnie wraz z córkami do Indii; zmarła w r. 1944 w szpitalu PCK w Bombaju. Córki: Maria (później zamężna Dąbska) i Irena (później zamężna Wołyniak) od r. 1950 osiedliły się w Australii.
W działalności politycznej uczestniczyły również siostry S-ego: Wanda, która w gimnazjum w Łubinach zyskała miano «polskiego posłannika» i Jadwiga (zamężna za inżynierem Marianem Wieleżyńskim), która zajmowała się ekspediowaniem „Promienia” do Kijowa, a w l. 1908–9 pomagała przy organizowaniu transportów broni dla Organizacji Bojowej PPS-Frakcji Rewolucyjnej.
Bratanek S-ego Jerzy (1907–1996), w l. międzywojennych działacz Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, w czasie wojny oficer I Armii WP, od sierpnia 1944 fukcjonariusz bezpieczeństwa w stopniu pułkownika, w l. 1954–9 był ambasadorem PRL w Phenianie, potem dyrektorem dep. w Min. Spraw Zagranicznych i w l. 1963–8 ambasadorem w Hanoi.
Fot. w: „Niepodległość” T. 15: 1937 (po s. 32, 48 i 64); – Album-Skorowidz Senatu i Sejmu 1935–40, s. 195, 238 (fot.); Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1994 (fot.); Łoza. Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27 (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 445 (fot.), 446, 537; Słown. Pracowników Książki Pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1935/6, Zurich 1937; Zieleniewski, Sejm i Senat 1935–40, s. 410 (fot.); – Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971, Pelczarski T., Komisariaty Wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6. VII – 5. IX 1914, W. 1939; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1984 I; Werschler I., Z dziejów obozu belwederskiego. Tadeusz Hołówko – życie i działalność, W. 1984; – Loewenstein S., Młodzież promienista w Galicji, „Niepodległość” T. 10: 1934; Nowicki J., Wspomnienia starego działacza, tamże T. 13: 1936; Spraw. stenogr. Senatu, 1924 posiedzenie 67 z 24 VII, kol. 36–8, posiedzenie 70 z 28 VII kol. 65–71, 1925 posiedzenie 98 z 15 VI kol. 78–81, posiedzenie 99 z 16 VI kol. 9–10, 1927 posiedzenie 150 z 8 III kol. 3–8; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; Zaremba Z., Wspomnienia. Pokolenie przełomu, Kr.–Wr. 1983; – „Niepodległość” T. 8: 1933, T. 14: 1936; – AAN: Arch. PPS, sygn. 305/II–6 k. 40, 305/II–44 pdt. 1 k. 551, 305/III–11 pdt. 8 k. 4, 305/VI–63 k. 557 (dot. żony, Felicji), k. 558–560, BBWR sygn. 62/II–42 k. 21, OZN sygn. 70/II–36 k. 139, t. osobowa Jerzego Siedleckiego nr 12948; CAW: Akta Krzyża i Medalu Niepodległości t. 93 (fot.); – List córki, Marii Dąbskiej z 14 V 1996, kopie różnych dokumentów w posiadaniu autorki; – Informacje bratanka, Jerzego Siedleckiego z W.
Alicja Pacholczykowa