Słoński Stanisław (1879–1959), językoznawca, slawista, profesor Uniw. Warsz. i Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ur. 9 X w Michałowie w pow. błońskim, był synem Franciszka (zm. 1907), urzędnika cukrowni w Michałowie, i Marii z Fagońskich (zm. 1910).
S. uczył się w V gimnazjum rządowym w Warszawie, gdzie zdał maturę w r. 1898. W r. akad. 1898/9 rozpoczął studia filologii polskiej na UJ. Z okresu pobytu w Krakowie pochodzi jego artykuł o Stanisławie Przybyszewskim pt. Nasi moderniści opublikowany w „Ateneum” (1899 nr 3, toż w języku czeskim jako przedmowa do: Przybyszewski S., „Zlatno runo”, Praha 1902). W jesieni 1899 S. przeniósł się na rosyjski Cesarski Uniw. Warsz., gdzie odbył studia prawnicze, uzyskując dyplom w r. 1903. Otrzymawszy prywatne stypendium, wyjechał w r. 1904 na studia filologiczne do Heidelbergu. W l. 1904–7 kontynuował studia z zakresu filologii słowiańskiej na uniwersytecie w Lipsku pod kierunkiem A. Leskiena i K. Brugmanna. Oprócz slawistyki studiował sanskryt, językoznawstwo porównawcze i ogólne, a także u W. Wundta psychologię języka. Na podstawie rozprawy Die Übertragung der griechischen Nebensatzkonstruktionen in den altbulgarischen Sprachdenkmälern (Kirchain N.–L. 1908, streszczenie w języku polskim w „Pracach Filol.” T. 7: 1911) otrzymał tytuł doktora filozofii na uniwersytecie w Lipsku.
Po powrocie do kraju S. uczył w l. 1907–15 języka polskiego i języków obcych w kilku warszawskich prywatnych szkołach średnich, m. in. w Gimnazjum Męskim im. S. Staszica, na pensjach żeńskich Jadwigi Sikorskiej i Leonii Rudzkiej oraz w żeńskiej szkole handlowej Teodory Raczkowskiej; w r. szk. 1907/8 uczył gramatyki polskiej w tzw. Akademii dla Kobiet w Warszawie, a także dojeżdżał do Łodzi, gdzie wykładał język polski w jednej z tamtejszych prywatnych szkół średnich. Równocześnie był w l. 1907–18 wykładowcą gramatyki polskiej i porównawczej języków indoeuropejskich w Tow. Kursów Naukowych (TKN) w Warszawie, a w l. 1913–14 był sekretarzem Rady Naukowej Ogólnej tego towarzystwa. Od r. 1916 uczył nadto w Inst. Pedagogicznym TKN, którego został dyrektorem. W listopadzie 1908 został wybrany na członka Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW); był członkiem Komisji Językowej, a od listopada 1914 sekretarzem prezydium Wydziału I TNW. Działał też w zawodowym ruchu nauczycielskim, będąc od r. 1908 przewodniczącym sekcji języka polskiego i literatury Polskiego Związku Nauczycielskiego (PZN); organizował zebrania sekcji i często wygłaszał na nich referaty. Od listopada 1913 był wiceprezesem, a następnie do r. 1915 prezesem oddziału warszawskiego PZN; był też członkiem Zarządu Głównego PZN i z jego ramienia członkiem komisji porozumiewawczej dla zjednoczenia zawodowego ruchu nauczycielskiego. S. podpisał w grupie działaczy bezpartyjnych deklarację z dn. 16 II 1916 w sprawie odzyskania niepodległości Polski.
W jesieni 1915 S. współdziałał w organizowaniu Uniw. Warsz. Powołany w listopadzie t. r. na wykładowcę i kierownika Zakładu Filologii Słowiańskiej, przyczynił się do powstania tej placówki. Do r. 1939 prowadził wykłady z gramatyki opisowej i historycznej języka starocerkiewno-słowiańskiego oraz gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Od kwietnia 1919 był zastępcą profesora slawistyki, od kwietnia 1924 profesorem nadzwycz., a od lipca 1930 profesorem zwycz. kolejno Wydz. Filozoficznego i Humanistycznego Uniw. Warsz. W r. akad. 1929/30 był członkiem komisji organizacyjnej Studium Teologii Prawosławnej Uniw. Warsz., a od r. 1932/3 do wybuchu wojny w r. 1939 wykładał język starocerkiewno-słowiański na tym Studium. W l. 1937–9 był też członkiem Komisji Dyscyplinarnej dla profesorów Uniw. Warsz. Zajęcia uniwersyteckie S-ego zostały przerwane dwukrotnie: od sierpnia do grudnia 1920, gdy pełnił służbę ochotniczą w sekcji szyfrowej Sztabu WP, współdziałając w opracowaniu dla potrzeb wojska nowego kodu, oraz przez kilka miesięcy od marca 1925, gdy został zaproszony przez Uniwersytet w Sofii na wykłady z zakresu filologii południowosłowiańskiej. Po przekształceniu się TKN w r. 1918 w Wolną Wszechnicę Polską (WWP), a Inst. Pedagogicznego w Wydz. Pedagogiczny S. był jego dziekanem do r. 1921. Następnie do r. 1922 był sekretarzem zarządu, a w l. 1929–33 prorektorem WWP; równocześnie był członkiem zarządu tej uczelni, a także członkiem komisji senackiej do spraw oddziału WWP w Łodzi. W r. 1936 został S. honorowym profesorem Wydz. Humanistycznego WWP.
W l. trzydziestych wyjeżdżał S. kilkakrotnie w czasie wakacji letnich na pogranicze jugosłowiańsko-włoskie, gdzie prowadził badania dialektów słoweńskich, a w r. 1936 na pogranicze francusko-hiszpańskie dla badań dialektów baskijskich. Jako delegat Uniw. Warsz. brał udział w kilku kongresach: Międzynarodowym Kongresie Filologów Słowiańskich w Pradze (1929), międzynarodowych kongresach językoznawców w Genewie (1930), Rzymie (1931) i Kopenhadze (1936); był też wiceprezesem II Międzynarodowego Kongresu Slawistów w Warszawie we wrześniu 1934. W l. 1928–9 był sekretarzem, a w l. 1932–5 prezesem Polskiego Tow. Językoznawczego. W r. 1930 został członkiem korespondentem Bułgarskiej Akademii Nauk. Był także prezesem Tow. Polsko-Bułgarskiego (1924–6) oraz współzałożycielem i prezesem Tow. Przyjaciół Narodu Łużyckiego (1925–39). Pełnił funkcję kuratora Koła Slawistów Studentów Uniw. Warsz. i Akademickiego Koła Łomżan w Warszawie. Był w l. 1930–7 współredaktorem i współwydawcą „Prac Filologicznych”, a od r. 1933 do końca życia (z przerwą wojenną) należał do kolegium redakcyjnego „Poradnika Językowego”. W l. 1934–6 brał udział w pracach Komitetu Ortograficznego PAU. W grudniu 1937 podpisał protest przeciwko zasadzie «ghetta ławkowego» na wyższych uczelniach („Epoka” 1938 nr 1). W r. 1938 został zastępcą przewodniczącego Wydz. I TNW, a w r. n. otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Sofii.
W październiku 1939 został S. aresztowany przez Niemców i osadzony na Pawiaku; po dwóch tygodniach go zwolniono. W l. 1941–4 wykładał na tajnych kompletach polonistyki Uniw. Warsz. Nauka odbywała się w mieszkaniu S-ego przy ul. Litewskiej 2, a po wysiedleniu przez Niemców w r. 1943 mieszkańców domów, leżących w pobliżu siedziby Gestapo, w nowym mieszkaniu przy ul. Filtrowej 83. W czasie powstania 1944 r. spaliły się tu rękopisy prac przygotowywanych w okresie okupacji, m. in. prawie kompletne materiały do słownika języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
W r. 1945 powrócił S. do pracy na Uniw. Warsz. i przystąpił do odtwarzania, zniszczonego w czasie powstania warszawskiego, Zakładu Slawistyki. W r. akad. 1945/6 był prodziekanem Wydz. Humanistycznego oraz delegatem Wydziału do Senatu. Oprócz kierowania w l. 1945–52 Seminarium Slawistycznym (dawniejszy Zakład) był w l. 1945–9 kuratorem Seminarium Językoznawstwa Indoeuropejskiego oraz Seminarium Filologii Ukraińskiej Uniw. Warsz. W r. 1945 został wybrany na członka korespondenta PAU i równocześnie na członka jej Komisji Językowej. Od lutego 1947 do likwidacji TNW w r. 1952 przewodniczył Wydziałowi I. W l. 1947–9 był dyrektorem i wykładowcą Kolegium Słowiańskiego, zorganizowanego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Redagował w l. 1948–50 czasopismo „Język Rosyjski”. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej; z partii tej wystąpił, czy też został usunięty, przed Kongresem Zjednoczeniowym w r. 1948.
Głównym kierunkiem zainteresowań naukowych S-ego były dzieje języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Oprócz wspomnianej wyżej rozprawy doktorskiej do najważniejszych jego prac z tej dziedziny należą: Funkcje prefiksów werbalnych w języku starosłowiańskim (starobułgarskim) (W. 1937), podręczniki akademickie Gramatyka języka starosłowiańskiego (starobułgarskiego) (W. 1950, wyd. poprzednie W. 1938 jako mszp. powielany) i „Wybór tekstów starosłowiańskich (starobułgarskich)” (Lw. 1926, Wyd. 2, W. 1952) oraz Index verborum do Euchologium Sinaiticum (W. 1934). W zakresie slawistyki porównawczej ogłosił S. cenioną rozprawę Tak zwane perfektum w językach słowiańskich („Prace Filol.” 1926). Kilka opracowań poświęcił S. językowi staropolskiemu, m. in. wzorowe wydanie krytyczne „Psałterza Puławskiego” (W. 1916), studium O języku Jana Kochanowskiego (W. 1949), podręcznikową Historię języka polskiego w zarysie (Lw. 1934, Wyd. 3, W. 1953). Zajmował się również problemami współczesnego języka polskiego, wydając Słownik polskich błędów językowych (W. 1947) i Przyimki w polskim sandhi („Prace lingwistyczne ofiarowane Janowi Baudouinowi de Courtenay dla uczczenia jego działalności naukowej”, Kr. 1921). Gruntownością odznaczały się jego recenzje wielu prac z zakresu filologii słowiańskiej i polskiej. Był S. wychowawcą ogromnej rzeszy absolwentów warszawskiej polonistyki, slawistyki i rusycystyki; wielu z wychowanków S-ego osiągnęło tytuły profesorskie.
W jesieni 1955 Uniw. Warsz. zorganizował uroczystości 40-lecia pracy naukowej S-ego; wybito też na jego cześć medal pamiątkowy. Odznaczony był Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1957), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i in. odznaczeniami. Zmarł w Warszawie 8 III 1959; pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
Małżeństwo S-ego z Łucją z Jaczynowskich było bezdzietne.
W Archiwum PAN w Warszawie przechowywane są rękopisy i kartoteki niewydanych przez S-ego prac, z których najważniejszą jest słownik Kodeksu Assemaniego.
Fot. w: „Świat” 1915 nr 47 s. 4; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; Bibliogr. Warszawy za l. 1904–18, 1919–28, 1929–44; Encyklopedia Warszawy, W. 1994; Enc. Współczesna, W. 1959 s. 248 (fot.); Biogramy uczonych pol., cz. 1 z. 3 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słownik Polskich Towarzystw Naukowych, Wr. 1978–90 I, II cz. 1; Bautruszajtis G., Samodzielni pracownicy naukowi Uniw. Warsz., W. 1962 s. 134; Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w l. 1956–67, W. 1986 cz. 1 s. 176–7; Spisok alfavitnyj studentov […] Imperatorskago Varšavskago Universiteta 1899/1900, s. 64; toż za l. 1900/1–1902/3; Uniwersytet Warszawski. Spis wykładów 1915/16, W. 1916 s. 10, 30–1, 61; toż za l. 1916/17–1938/9, 1945/6–1957/8; Wolna Wszechnica Polska. Spis wykładów za r. 1918/19 s. 4, 14–15, 17, 19, 53–4; toż za l. 1919/20–1938/9; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; – Kaźmierska J., Szkolnictwo warszawskie w l. 1939–45, W. 1980; Kolendo H., Odrodzenie Uniw. Warsz. w r. 1915, „Roczniki Uniw. Warsz.” 1973 s. 70, 75–6; Kuźmiński B., Pierwsza żeńska szkoła im. Królowej Jadwigi w Warszawie, W. 1982; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Sieczkowski A., Czterdziestolecie pracy prof. Stanisława Słońskiego w Uniwersytecie Warszawskim, „Poradnik Językowy” 1955 z. 7 s. 241–50 (bibliogr. prac S-ego, fot.); tenże, Prof. Stanisław Słoński, nestor polskiej slawistyki, „Zycie Warszawy” 1959 nr 63; Skubała-Tokarska Z., Społeczna rola Wolnej Wszechnicy Polskiej, Wr. 1967; Sławski F., Śp. Stanisław Słoński, „Język Pol.” 1959 nr 3 s. 168–73; Sosnowski P., Dzieje Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego 1905–1919, W. 1930; Szulkin M., Polski Związek Nauczycielski 1905–1917, W. 1968 s. 67, 98, 102–3; Urbańczyk S., Dwieście lat polskiego językoznawstwa, Kr. 1993; Warszawa oświatowa, W. 1916 s. 19; Wieczorkiewicz B., Prof. dr Stanisław Słoński nestor slawistów polskich, „Polonistyka” 1959 nr 3 s. 70–1; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; Z dziejów podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, W. 1961 s. 121; – Dzien. Urzędowy Min. WRiOP, 1924 nr 8 s. 130, 1927 nr 9 s. 282, 1928 nr 12 s. 503, 1930 nr 7 s. 407; Materiały do historii Klubów Demokratycznych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937–1939, Wyd. L. Chajn, W. 1964 I–II; Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów. 1866–1925, W. 1981; Sieczkowski A., Prof. Stanisław Słoński. (Wspomnienie pośmiertne), „Głos Naucz.” 1959 nr 13; tenże, Stanisław Słoński 1879–1959, „Życie Szkoły Wyższej” 1959 nr 9 s. 186–90; tenże, Wspomnienie o prof. Stanisławie Słońskim (1879–1959), „Slavia Occidentalis” T. 21: 1961 s. 273–8; tenże, Wspomnienie o prof. Stanisławie Słońskim, „Poradnik Językowy” 1959 z. 3/4 s. 97–101 (fot.); Słoński S., Vita, w: tenże, Die Übertragung der griechischen Nebensatzkonstruktionen in den altbulgarischen Sprachdenkmälern, Kirchhaim N.–L. 1908 s. 1 nlb.; Sprawozdanie ze stanu i działalności Tow. Naukowego Warszawskiego za r. 1909, s. 4; toż za l. 1910–38, 1949–52; – „Kierunki” 1929 nr 12 s. 11; „Kur. Warsz.” 1915 nr 163, wyd. wieczorne s. 3; „Nowe Tory” 1914 nr 5 s. 385–94; „Tryb. Maz.” 1959 nr 59 s. 2; „Za i przeciw” 1959 nr 13 s. 2; „Znak” 1961 nr 82 s. 544–5; „Życie Warszawy” 1959 nr 59 s. 8, nr 60 s. 14; – AAN: Teczka Akt Osobowych Min. WRiOP nr 5701; Arch. PAN: sygn. III/95, III/162; Arch. Uniw. Warsz.: Teczka Akt Osobowych nr K.2603, Autobiografia S-ego nr K. 51–29; B. Narod.: rkp. 7447 t. 31; B. Ossol.: rkp. 7049/II; B.PAN w Kr.: rkp. 2285 t. 4.
Stanisław Konarski