Sobek Stanisław z Sulejowa h. Brochwicz (zm. 1569), podskarbi kor., kasztelan sandomierski. Był najmłodszym synem Baltazara i Maryny, córki Abrahama Ezofowicza (zob.), bratem Krzysztofa (zob.), bratankiem Melchiora (zob.) i Zygmunta (zob.).

S. wcześnie został osierocony przez rodziców, opiekę nad nim i jego braćmi Krzysztofem i Mikołajem objęli stryjowie Melchior i Zygmunt. Oni to głównie, chociaż opiekunami małoletnich Sobków zostali także Piotr i Marcin Zborowscy, dbali o ich interesy materialne i wykształcenie. Wraz z braćmi w semestrze letnim 1542 zapisał się S. na Uniw. Krak. i wniósł pełną opłatę wpisową. W Krakowie przebywał niedługo, bo już w semestrze zimowym 1542/3 immatrykulował się, także z braćmi, na uniw. wiedeńskim. Później już sam od 1 VIII 1545 do 31 VI 1546 studiował na uniw. w Królewcu; nawiązał bliską znajomość z ks. pruskim Albrechtem, w którego interesach odbył w r. 1547 podróż do Czech i na Litwę. W r. 1548 wzywał go książę do Królewca, 2 VI usprawiedliwiał się S., że z powodu swoich spraw nie może doń przyjechać. Przekazywał przy okazji, co czynił także w l.n., nowiny z Krakowa. Dn. 10 VIII 1548 wraz z braćmi pokwitował P. Zborowskiego ze sprawowanej opieki i zapewne w tym czasie przeprowadził dział dóbr rodzinnych, bowiem w r. 1549, będąc już dzierżawcą będzińskim, posiadał tenutę star. małogoskiego (użytkowanie tych dóbr Zygmunt I aktem z 30 I 1537 zapewnił wszystkim spadkobiercom Baltazara). Dożywotnie jej posiadanie Zygmunt August potwierdził mu 28 III 1551. Najprawdopodobniej w r. 1549 zawarł S. pierwsze małżeństwo z Anną Chełmską, córką chorążego krakowskiego Marcjana (zob.), i 30 X 1550 zapisał jej na posiadanych przez siebie dobrach oprawę w wysokości 2 tys. fl. Małżeństwo związało go z ruchem reformacyjnym; 19 XI 1557 był w gronie szlachty, która protestowała w krakowskiej kapitule katedralnej przeciw napaści w Krakowie (28 X) studentów i bliżej nieokreślonych osób na kondukt pogrzebowy protestantki Reginy Filipowskiej. W reformacyjnym kościele małopolskim był dość aktywny. We wrześniu 1561 wziął udział w synodzie generalnym we Włodzisławiu i został wybrany na jego dyrektora oraz był jednym z dwóch prowizorów tworzonego kościelnego skarbca (montis pietatis). W lokowanym przez siebie mieście Sobków ufundował zbór; w r. 1566 ministrem był w nim Jan z Pokrzywnicy. S. obracał się także w kręgach przywódców szlacheckich i był zaangażowany w program naprawy Rzpltej.

W marcu 1562 S. wziął aktywny udział w zjeździe szlachty małopolskiej i ruskiej w Nowym Mieście Korczynie. Zgromadzona tu szlachta, niezadowolona z sytuacji wewnętrznej państwa, zaprotestowała przeciwko odbyciu sejmu (Zygmunt August naznaczył go na 12 IV t.r.) bez króla i mającego obradować tylko w sprawie przyłączenia Inflant. S. wraz ze Stanisławem Czyżowskim i Kazimierzem Hinkiem został wybrany w skład delegacji mającej udać się do Wilna, by przedstawić królowi położenie państwa oraz żądania szlachty, domagającej się odbycia pełnego sejmu i rozpoczęcia realizacji programu egzekucyjnego. Dn. 16 V t.r. wysłańcy przedstawili te postulaty królowi, otrzymawszy zaś 26 V wymijającą odpowiedź powrócili do Korony. Na zjeździe w Sandomierzu 10 VIII złożyli sprawozdanie z powierzonego im zadania; niewątpliwie S. brał wówczas udział w zredagowaniu „Listu od rycerstwa Korony Polskiej…”, zapraszającego szlachtę na zjazd do Piotrkowa na 1 I 1563. Zaangażowanie S-ka zostało docenione przez szlachtę i na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach został obrany posłem na zwołany przez króla sejm egzekucyjny (30 XI 1562 – 23 III 1563) do Piotrkowa. Była to pierwsza i zarazem ostatnia legacja poselska S-ka, bowiem efektownie rozpoczętą działalność przywódcy szlacheckiego przerwał król, mianując go 16 IV 1563 kaszt. bieckim. Dn. 23 IV t.r. S. wraz z drugą żoną Anną z Ligęzów, uzyskał od Zygmunta Augusta pozwolenie na lokowanie na prawie magdeburskim miasta Sobków na należącym do żony gruncie wsi Nida Riterska (stąd Ligęzówna bywała nazywana w aktach «Anna a Riter») w pow. chęcińskim. Ze swej strony S. starał się przysłużyć monarsze. W maju t.r. jako jeden z senatorów poręczył pożyczkę w wysokości 24 545 fl. udzieloną Zygmuntowi Augustowi przez kaszt. krakowskiego Marcina Zborowskiego. W tym czasie, zgodnie z konstytucją pierwszego sejmu egzekucyjnego, wszedł w skład sądów ultimae instantiae woj. krakowskiego i po złożeniu wymaganej przysięgi pełnił obowiązki sędziego.

Na sejmie warszawskim 1563/4 r., wotując 23 XI nad propozycją od tronu, poparł S. program obrad przedłożony przez króla i odpowiadający oczekiwaniom egzekucjonistów. Wg niego, należały się im specjalne podziękowania za dążność i wysiłki do naprawy państwa. Opowiedział się przede wszystkim za kontynuowaniem egzekucji dóbr poprzez natychmiastowe podjęcie rewizji nadań. Jako zwolennik integracji państwa domagał się S., aby w Prusach Królewskich przeprowadzono egzekucję królewszczyzn, a ich posłowie i senatorzy uczestniczyli w sejmach kor. Za niezbędne uznał zapewnienie państwu odpowiedniej obrony (podatków). Mimo że zasiadał w sądach ultimae instantiae, uważał, iż wymierzanie sprawiedliwości jest obowiązkiem króla, podobnie jak doprowadzenie do unii z Litwą. W tej sprawie w czasie obrad zabierał głos jeszcze kilkakrotnie (12 XII, 7 I, 12 II), postulując inkorporację W. Ks. Lit. do Korony, uważał jednak również, iż należy zapoznać się ze stanowiskiem Litwinów. Szczerze popierał egzekucję dóbr, tym bardziej, że akcja rewindykacji królewszczyzn nie zagrażała jego stanowi posiadania, 4 I 1564 jego dożywocie na star. małogoskim uznano za zgodne z prawem. Zachowanie na sejmie zyskało mu uznanie Zygmunta Augusta, skoro, wg relacji nuncjusza G. F. Commendonego, za wstawiennictwem kaszt. krakowskiego M. Zborowskiego monarcha przyrzekł nadać mu urząd kanclerza. Wzbudziło to, ze względu na jego «odszczepieństwo», sprzeciw duchownych, popierających na kanclerstwo Piotra Myszkowskiego. Ostatecznie S. między 17 a 23 IV 1564 otrzymał wakujące po Walentym Dembińskim, kolejno podskarbstwo kor. i kaszt. sądecką.

Zostawszy ministrem, S. nadal popierał szlachecki program reform, był jednak oddanym monarsze urzędnikiem. Na sejmie w Piotrkowie w r. 1565, wotując nad propozycją sejmową, wyraził zadowolenie z prowadzonej egzekucji dóbr, wskazał też jednak na potrzebę reformowania urzędów i zaapelował do króla o wywiązanie się ze wszystkich ciążących na nim zobowiązań. Za pierwszoplanową uznał sprawę uchwalenia podatku. Napiętnował przy tym opieszałość szlachty i panów w uiszczaniu poborów, bądź też ich zagarnianie i okazał gotowość wymienienia osób uchylających się od płacenia podatku. Za słuszne uznał odłożenie debaty o unii na inny sejm. W późniejszych wypowiedziach był za udzieleniem Litwie pomocy militarnej, domagał się jednak, by wpierw określono charakter i liczebność oddziałów wojskowych. Sprzeciwiał się zaciągnięciu pożyczki pod nowy zastaw królewszczyzn (Zygmunt August uzyskał na to zgodę na sejmie w Parczewie w r. 1564) przeznaczonej na zapłatę zaległego żołdu. Uważał, iż dług wobec wojska winien być pokryty z podatku. W trakcie obrad posłowie zarzucili mu, jakoby niezgodne z prawem, łączenie urzędów senatorskiego i ministerialnego. S. nie stracił jednak żadnego z nich, ponieważ wobec zaistniałej różnicy zdań król regulację prawną w sprawie ich łącznego sprawowania przesunął na inny czas. Pod koniec sejmu Zygmunt August przyznał S-kowi dożywotnią pensję z dochodów starego cła krakowskiego w wysokości 1 tys. złp. rocznie.

W r. 1566 zjechawszy na sejm do Lublina, wziął S. udział w pracach komisji rewidujących prawomocność nadań dóbr królewskich. Włączył się w dyskusję o nagrodach dla zasłużonych (merita), uważając, że kwestia ta winna znaleźć rozwiązanie na odbywającym się zjeździe. Zajmowała go też jako podskarbiego sprawa zadłużenia skarbu wobec wojska. Nie złożył, jak inni senatorowie, dobrowolnej składki na zapłatę zaległego żołdu, ale 24 VI 1566 zapisał na swych dobrach na ręce wybranych senatorów i posłów sumę 50 tys. złp. na należny żołnierzom żołd. Dn. 12 VII t.r. król nadał mu star. tyszowieckie. Dn. 2 IV 1568 S. był już kaszt. sandomierskim, a 9 XI t.r. uzyskał pokwitowanie z dokonanego rozliczenia skarbowego i sam też pokwitował W. Dembińskiego z przejęcia zawartości skarbca kor. na zamku królewskim na Wawelu. Na sejmie w r. 1569 w Lublinie S. wziął udział w rokowaniach z Litwinami o zasadach dotyczących związku obu państw. Dn. 21 I wszedł do grona deputatów, którzy udali się do Litwinów z wezwaniem do podjęcia wspólnych narad. W trakcie debat, podobnie jak większość Polaków, zrezygnował z programu inkorporacji Litwy i przyjął, iż wspólna debata winna mieć za podstawę akt unii mielnickiej oraz reces sejmu warszawskiego 1563/4 r. Wyraził pogląd, iż rokowania należy prowadzić ustnie, a nie poprzez wymianę pism. Senat kilkakrotnie delegował go wraz z innymi senatorami do izby poselskiej celem poinformowania jej o postępie negocjacji z W. Ks. Lit. Dn. 1 III zawiadomił S. posłów o zerwaniu obrad przez stronę litewską. Po wyjeździe Litwinów opowiedział się za dalszym prowadzeniem sprawy unii oraz popierał inkorporację Wołynia i Podlasia do Korony, podpisał zresztą nie tylko akt unii, ale też dokumenty inkorporacyjne oraz akt powołujący Komisję Morską. Był jednym z gwarantów pożyczki zaciągniętej przez Zygmunta Augusta u książąt pomorskich. Razem z podskarbim lit. włączył się do opracowania uniwersału poborowego. Nieoczekiwanie wstawił się u króla i u posłów za synami zmarłego hetmana w. kor. Mikołaja Sieniawskiego w sprawie uznania zamiany dóbr, zakwestionowanej im podczas rewidowania nadań, i uzyskał pozytywne dla Sieniawskich orzeczenie. Dn. 19 VII podpisał akt inwestytury dla ks. pruskiego Alberta Fryderyka (23 VII rekomendował mu do służby swego krewniaka Jana Rzeszowskiego). Na sejmie (20 III) złożył też sprawozdanie z wpływów z kwarty za dwa poprzednie lata. Posłowie skrytykowali go wówczas za przyjęcie od króla srebra zamiast należnych 2 tys. złp. Przy wymianie zdań, do której doszło w tej sprawie, gdy S. zauważył, że przydzieleni do jego boku szafarze akceptowali ten sposób rozliczenia z królem, deputaci szlacheccy dali świadectwo niezależności i arbitralności S-ka, stwierdzając że przy podskarbim «byli jako mnisi przy opacie». Dn. 28 VIII 1569 S. dostał zgodę króla na wykupienie wójtostw we wsiach Glinik i Szkodna w Sandomierskiem.

Zapewne na przełomie l. 1568 i 1569 S. ożenił się po raz trzeci z Magdaleną z Jordanów, córką kaszt. krakowskiego Spytka Wawrzyńca (zob.), wdową po podkomorzym przemyskim Stanisławie Wapowskim. Dn. 1 X 1569 w Krakowie zapisał jej na poł. swych dóbr 6 tys. złp. oprawy. W tym też dniu oboje uczynili zapis wzajemnego dożywocia. Ponadto, na wypadek śmierci, S. ustanowił żonę główną opiekunką potomstwa, a na współopiekunów przydani zostali: woj. sandomierski P. Zborowski, jego brat Andrzej, miecznik kor. (byli oni następnie egzekutorami testamentu) oraz Stanisław Dembiński, star. chęciński, Stanisław Szafraniec, star. lelowski, Andrzej Gołuchowski, łowczy sandomierski i Paweł Ossowski, sędzia sandomierski.

Informacje o majątku S-ka są niepełne. Oprócz wymienionych już królewszczyzn i miasteczka Sobków miał Makoszyce i Dalowice oraz poł. Błogocic w pow. proszowskim. Od r. 1551 dzierżawił w pow. ksiąskim wieś Słupów od Żegoty Mokrskiego. Zmarł między 1 X a 3 XI 1569.

S. pozostawił czterech synów i cztery córki. Synowie Krzysztof i Piotr, w r. 1579 występujący jako dziedzice Sobkowa, pochodzili z pierwszego małżeństwa z Anną z Chełmskich, podobnie jak nieletni t.r. Stanisław (przebywający wówczas za granicą); ten ostatni, zraniony w nieznanych okolicznościach zmarł w wieku 30 lat i został pochowany – wg S. Starowolskiego – w kościele w Przemyślu, gdzie żona Zofia wzniosła mu nagrobek. Z pierwszego małżeństwa pochodziła też córka Krystyna, która w marcu 1574 poślubiła Kiliana Drohojowskiego, przyszłego podkomorzego przemyskiego (wesele wyprawił jej w Krakowie P. Zborowski). Nie wiadomo natomiast, w którym – pierwszym czy drugim (z Anną z Ligęzów) małżeństwie – urodziły się Anna, żona Jana Sienieńskiego, podkomorzego sanockiego, i Barbara, żona Zygmunta Tarły, kaszt. sądeckiego. W r. 1570 wymieniono wśród dziecia S-a syna Mikołaja i córkę Zofię, o których brak informacji.

Boniecki, V 23; Niesiecki; Paprocki; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 74–5; Urzędnicy, IV/2, IV/3, X; – Bartoszewski J., Anna Jagiellonka, Kr. 1882 I 18; Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr. 1969 s. 92; Budka W., Reformacja na Mazowszu, „Odrodz. i Reform. w Pol.” T. 30: 1985 s. 171 przyp. 155; Bukowski J., Dzieje reformacji, II 640; Chłapowski K., Realizacja reform egzekucji dóbr 1563–1665, W. 1984; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta 1548–1572, W.–Kr. 1974; Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie. XIII–XVI wiek, Kielce 1994 (Sobków); Kłodziński A., O archiwum skarbca koronnego na zamku krakowskim, Arch. Kom. Hist., S. 2, I; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Lw. 1936; Pajewski J., Legacja Piotra Zborowskiego, „Roczn. Oriental.” T. 12: 1936 s. 50 i n.; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, W. 1974; taż, Zygmunt August król polski, wielki książę litewski 1520–1562, W. 1996; Tomczak A., Walenty Dembiński kanclerz egzekucji (ok. 1504–1584), Tor. 1963; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Jędrzejowskim, Marjówka 1930 s. 357; – Akta podkancl. Krasińskiego, I; Akta synodów różnowierczych w Polsce, II; Acta Tom., XV, XVI; Akta Unii; Album stud. Univ. Crac., II 310; Archiv Jugo-Zapad. Rossii, I; Arch. Zamoyskiego, I; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., IV 367; Diariusz sejmu piotrkowskiego R.P. 1565, W. 1868 s. 12–19, 20, 75, 94, 96, 183, 303–4, 306; Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, Wyd. I. Kaniewska, Wr. 1980; Dnevnik ljublinskago sejma 1569 goda, S. Pet. 1869; Elementa ad fontium editiones, XXXVII, XXXVIII, XLI, XLII, LXII, LXIII; Hosii epistolae, V; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Oprac. R. Żelewski, Kr. 1962; Matricularum summ., IV, V 2848, 2861, 2938, 3007, 3075, 3270, 3272, 3314, 3330, 3730, 3731, 3748, 4568, 4924, 5312, 9149, 9172, 9516, 9523, 10193, 10291, 10307, 10308, 10309, 10378; Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta, I 127, 156; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, I; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895 s. 136; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Uchańsciana, IV; Vol. leg., II 781, 788; Źrzódłopisma do dziejów unii, Cz. II oddz. 1 s. 23, 46, 56, 152, Cz. III s. 209, 218, 274, 359, 418; – AGAD: ASK Rachunki królewskie, nr 196 k. 62, nr 366 k. 138, ASK I nr 97 k. 103, nr 119 k. 22, ASK II nr 22, 23 (księgi zapisów S-ka), ASK V nr 4 (księga kwitacji S-ka), Metryka Kor. t. 111 k. 120–122, 125–126; AP w Kr.: Castr. Crac. Inscr. 88 s. 1632–1635, Terr. Crac. 31 k. 1484–1683, 186 k. 1, 193 k. 626–630, 25 k. 1, 26, 302, 627, 671, 842, 27 k. 85, 142, 145, 147, 221, 505, 28 k. 73, 32 k. 599–613 (dot. trzeciej żony), 907, 908–909, 9 k. 718, Castr. Crac. Inscr. 100 k. 588, 120 k. 612, Castr. Crac. Rel. 9 s. 748–750, Terr. Książnicensia, 281 k. 914; B. Czart.: rkp. 71 s. 373, rkp. 77 s. 402–403, rkp. 301 k. 379, rkp. 1604 k. 11–19, 31, 42–5, rkp. 1725 k. 98, 119; – Dudithius A., Epistulae editae curantibus L. Szczucki et T. Szepessy, Pars III 1574 [w druku].

Irena Kaniewska