Spławski Stanisław h. Leliwa (zm. 1569), poseł sejmowy, kasztelan kolejno: santocki, krzywiński, żarnowski, międzyrzecki, dzierżawca ceł koronnych. Był synem Wincentego, wicewojewody poznańskiego, i Elżbiety z Łekieńskich, bratankiem sędziego ziemskiego poznańskiego Jana (zob.).
S. był dziedzicem połowy Spławia i działu we wsi Kobylepole (pow. poznański). W r. 1540 wspólnie z matką zapisał na Spławiu 6 grzywien rocznego czynszu wikariuszom kościoła katedralnego w Poznaniu, w r. 1544 – z tego samego tytułu – takąż sumę na poł. Spławia i częściach Kobylegopola zabezpieczył mansjonarzom kolegiaty w Sierakowie. W r. 1547 Jakub Gliszczyński ustanowił go opiekunem swych dzieci. Działalność publiczną rozpoczął S. w ostatnim dziesięcioleciu panowania Zygmunta I. W l. 1545–6 należał do zwolenników królowej Bony i na sejmikach wpol. wraz z Bartłomiejem Zebrzydowskim bronił jej praw do oprawy mazowieckiej. Jest prawdopodobne, iż w r. 1547 posłował na sejm piotrkowski; właśnie na tym sejmie, 28 III, dostał ekspektatywę na urząd kasztelana śremskiego (w Metryce Kor. mylny zapis o nominacji). Rychło zbliżył się do hetmana Jana Tarnowskiego i znalazł wśród jego klientów a zarazem stronników młodego króla Zygmunta Augusta. Dn. 22 XII 1548, za wstawiennictwem Tarnowskiego, uzyskał ekspektatywę na objęcie pierwszej kasztelanii mniejszej, która zawakuje w woj. poznańskim lub kaliskim. Równocześnie przyznał mu król pensję w wysokości 100 fl. rocznie, którą miał pobierać do czasu otrzymania odpowiednio uposażonej kasztelanii. Ponadto, również za protekcją Tarnowskiego, zezwolił mu król na kupowanie w żupach bydgoskich 200 beczek soli przez trzy lata i na jej sprzedaż.
W r. 1553 posłował S. z sejmiku średzkiego na sejm krakowski, był następnie posłem wpol. na sejm warszawski 1556/7 r. Wspólnie z pisarzem kancelarii królewskiej Maciejem Sierosławskim uzyskał w r. 1556 od Doroty Łekieńskiej, wdowy po kaszt. kruszwickim Janie Grabskim, cesję połowy tenuty Oborniki. W r. 1557 Zygmunt August wyraził zgodę na oddzielenie tejże połowy od całej dzierżawy obornickiej. Dn. 1 IV 1559 otrzymał S. zezwolenie królewskie na zapisanie oprawy żony na swej części Obornik.
Dn. 9 II 1561 został S. kaszt. santockim i już jako senator uczestniczył w sejmie egzekucyjnym w Piotrkowie na przełomie l. 1562 i 1563. Wotując nad propozycją sejmową, zdecydowanie opowiedział się za rewindykacją dóbr królewskich. Po zakończeniu obrad, 26 III 1563, podpisał akt włączenia księstw zatorskiego i oświęcimskiego do Korony. Dn. 20 IV t.r. awansował na kaszt. krzywińskiego. W jesieni t.r. przebywał dłużej w Krakowie; 14 XI był jednym z panów asystujących star. generalnemu krakowskiemu Stanisławowi Myszkowskiemu w rozsądzeniu konfliktu między Uniw. Krak., którego studenci dokonali napadu na ratusz, a władzami miasta. Ten pobyt S-ego w Krakowie upamiętnił Andrzej Gostyński, prof. Uniw. Krak., ogłaszając „Carmen extemporaneum Splavius in adventu […] Splawski” (Kr., styczeń 1564). Pod koniec listopada udał się S. na sejm warszawski. W swoim wotum opowiedział się za egzekucją dóbr, uważał, iż sejm w pierwszym rzędzie winien się zająć rewizją nadań. Na sejmie, w grudniu 1563, wspólnie z Jakubem Rokossowskim, dostał w trzyletnią dzierżawę (1 I 1564 – 31 XII 1566) cła nowe i stare wielko- i małopolskie za opłatą 45 tys. fl. rocznie. Razem ze swym wspólnikiem, jak świadczą kwitacje podskarbińskie, regularnie uiszczał należną opłatę i energicznie zarządzał cłami. Już na sejmie w Piotrkowie 15 II 1565 (po wpłaceniu 9 tys. złp. zaliczki) S. i Rokossowski uzyskali przedłużenie dzierżawy na następne trzy lata, przy czym czynsz roczny ustalono na 48 tys. złp. S. uczestniczył więc w tym sejmie (w diariuszu brak wzmianki o jego obecności); 26 II w Piotrkowie woj. sandomierski Stanisław Tarnowski scedował mu star. ostrzeszowskie. Następnie S. wziął udział w sejmie lubelskim w r. 1566; zgodnie z uchwałą senatu z 23 V t.r. o dobrowolnym opodatkowaniu na wypłatę żołnierzom zaległego żołdu, przekazał na ten cel 100 grzywien. Dn. 30 VI, w Lublinie, zawarł z podkanclerzym Piotrem Myszkowskim kontrakt na dzierżawę dóbr wchodzących w skład uposażenia Myszkowskiego jako prepozyta gnieźnieńskiego (z wyjątkiem wsi Skalmierzyce i Marzenin). Dn. 8 VII poręczył swym majątkiem za długi Kaspra Zebrzydowskiego, który zalegał bpowi krakowskiemu Filipowi Padniewskiemu z opłatą za dzierżawę klucza sądeckiego (Zebrzydowski spłacił je dopiero w r. 1571). Dn. 23 VI 1567 Zygmunt August zezwolił S-emu wykupić z rąk woj. pomorskiego Achacego Czemy star. kiszporskie w dożywotnią dzierżawę; 15 XII t.r. wpłacił S. z tego tytułu 5 tys. złp. do skarbu królewskiego. Już 23 I 1568 występował S. z tytułem kaszt. żarnowskiego, 10 XI otrzymał kaszt. międzyrzecką. T.r. przystąpił S. do regulowania swoich spraw majątkowych, m.in. 16 X zrezygnował na rzecz żony z sum zapisanych mu przez króla na star. ostrzeszowskim i dzierżawie obornickiej. Król wyraził zgodę na ten zapis w lutym 1569 na sejmie lubelskim. Brak jednak potwierdzenia, aby S. przybył wówczas do Lublina (sejm rozpoczął się 10 I, w diariuszach nie zanotowano jego obecności).
S. dbał o powiększenie swego majątku, wykazując przy tym dużą przedsiębiorczość, a interesy prowadził niemal na obszarze całej Korony. Niepełne dane pozwalają stwierdzić, że w l. ok. 1560–5 trzymał w dzierżawie Dobranowice i Wolę Dobranowską (pow. szczyrzycki), należącą do dóbr stołowych bpa krakowskiego Dobrowodę (stąd bywał nazywany star. dobrowodzkim) oraz jakieś dobra w pow. sandomierskim, z których spławiał zboże do Gdańska. Miał w Poznaniu dwa domy, jeden przy ul. Świeckiej, a za klasztorem św. Dominika drugi, który sprzedał za 600 złp. Janowi Modliszowskiemu (1565). Najprawdopodobniej nabył też dwór drewniany z ogrodem nad Wisłą na Zwierzyńcu w Krakowie. S. przeprowadzał częste transakcje dobrami, np. pozyskaną w r. 1545 od Krzysztofa Witosławskiego za 1200 złp wieś Siedlec (pow. kcyński) odstąpił w r. 1546 za tę samą sumę Jadwidze Spławskiej (Drzewianowskiej), wdowie po swym bracie stryjecznym Mikołaju. W r. 1553 nabył od Stanisława i Anny Chwałkowskich wieś Zielonki (pow. poznański), a następnie sprzedał ją w r. 1567 Nikodemowi Łekieńskiemu. W r.n. odkupił od Mikołaja Łąckiego, kaszt. kamieńskiego, dobra Kościeleckich: Danaborz, Brzezną, Jaskowice i Kopasinę za 10 tys. złp. Kupował i sam sprzedawał czynsze, zabezpieczając uzyskany kapitał na całości lub części dóbr dziedzicznych. Często zaciągał pożyczki, często też bywał wierzycielem. Ożenił się z Anną Witosławską z Siedlca (zm. po r. 1590), córką Andrzeja. W r. 1545 zapisał jej oprawę posagu w wysokości 1650 złp. na poł. swych części w Spławiu i Kobylempolu (zapis ponowił w r. 1547). Po jakimś czasie przeniósł zapis do grodu nowokorczyńskiego i niewątpliwie zabezpieczył posag żony na dobrach w woj. sandomierskim. W r. 1561 zwiększywszy oprawę o 250 złp., ponownie zapisał ją w grodzie poznańskim.
S. należał do postaci popularnych. Mikołaj Rej wyraził się o nim pochlebnie w „Zwierzyńcu” w wierszu o Spławskich, on także, obok Andrzeja Trzecieskiego, sławił S-ego w wierszach, które Bartłomiej Groicki, pisarz na komorze celnej w Krakowie, zamieścił w dedykowanym S-emu dziełku „Tytuły prawa majdeburskiego” (Kr. 1567). Sam Groicki w «przemowie» do S-ego podkreślał jego biegłość w sprawach celnych. S. zmarł w r. 1569, zapewne po 13 II a przed 27 VI, kiedy król dał zgodę J. Rokossowskiemu na wykup star. ostrzeszowskiego od sukcesorów S-ego.
Z małżeństwa z Anną Witosławską pozostawił S. córkę Dorotę, żonę (już 5 V 1567) przyszłego kaszt. międzyrzeckiego Jana Kościeleckiego (zob.). Wdowa Anna w r. 1590 ufundowała przy kościele św. Marii Magdaleny w Poznaniu dom dla pięciu wdów szlacheckiego pochodzenia.
Estreicher; Nowy Korbut, III; – Niesiecki; – Gąsiorowski A., Starostowie Wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W. 1981; Urzędnicy, I/2, IV/3; – Dembińska A., Zygmunt I, P. 1948 s. 327; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, P. 1838 I 186–7; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II (pomyłka w imieniu, winno być Anna); Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI w., W. 1962 s. 21; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1979 (dot. ojca S-ego, Wincentego); – Diariusz sejmu lubelskiego 1566, Oprac. I. Kaniewska, Wr. 1980; Księga ekspedycji kancelarii nadwornej 1559–1572, Oprac. taż, Kr. 1997; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Materiały do dziejów robocizny w Polsce XVI w., Wyd. S. Kutrzeba, Arch. Kom. Prawn. AU, Kr. 1911 IX; Matricularum summ., IV, V nr 186–187, 189, 3643, 3732, 3737, 3747, 3894, 3895, 7707, 8015, 8673, 9158, 9159, 9299, 9485, 9494, 9500, 9515, 9516, 9739, 9742, 9756, 9906, 9921, 10002, 10017, 10203, 10399, 10441, 10634; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I; Regestra thelonei Vlad.; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895; Teki Dworzaczka CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Trzecieski A., Carmina. Wiersze łacińskie, [Wyd.] J. Krokowski, Wr. 1958, Bibl. Pisarzy Pol., S. B, nr 8; Vol. leg., II 658; Zebrzydowskiego korespondencja; Źródła Dziej., XII 33, XV 64, 214; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, cz. 2 oddz. 1; – AGAD: ASK I, rkp. 22 k. 441–442, nr 209 k. 27, nr 223 k. 80; AP w Kr.: Castr. Crac. Inscr., t. 87 s. 886, 917, t. 88 s. 375, 828–830, 992–993, t. 91 k. 155–157, Castr. Sandec., t. 10 k. 261; B. Czart.: rkp. 1607 k. 913, rkp. 1725 k. 307.
Irena Kaniewska