Stankiewicz Stanisław, pseud. i krypt.: A. Skiba, Aleś Kryga, Jazep Karanieuski, Lawon Kancawy, Raman Szarunycz, S. Kruszynicz, St. St., Dr St. St. (1907–1980), polonista, publicysta, redaktor i działacz białoruski.
Ur. 23 II we wsi Orleniaty pod Krewem (inaczej Wurnianiaty, dziś Arlaniaty na Białorusi), był synem Józefa i Emilii ze Stankiewiczów, siostrzeńcem Jana (zob.), w odleglejszym stopniu – krewnym Adama (zob.) i Stanisława, poety (zob.).
S. uczył się w prywatnym Białoruskim Gimnazjum Koedukacyjnym w Wilnie (1921–6) oraz w Państw. Gimnazjum Koedukacyjnym im. Henryka Sienkiewicza w Wilejce (1926–7), gdzie zdał egzamin maturalny. W r. 1927 podjął studia polonistyczne na Wydz. Humanistycznym USB. Równolegle działał w Tow. Przyjaciół Białorusoznawstwa (przy seminarium slawistycznym Erwina Koschmiedera), przewodniczył Związkowi Akademików Białoruskich, organizował wystąpienia przeciw represjom stalinowskim na Białorusi sowieckiej, a w r. 1930 redagował czasopismo „Studenskaja dumka”. Był organizatorem wydania oraz redaktorem białoruskiego czasopisma literackiego „Nëman” (Wilno 1932 nr 4–5). Współpracował z Inst. Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie; w jego biuletynie „Balticoslavica” (R. 1: 1933), redagowanym przez Koschmiedera, zamieścił artykuł pt. Instytut Białoruskiej Kultury – Białoruska Akademia Nauk w Mińsku. T.r. uzyskał stopień magistra na podstawie pracy Poezja białoruska w przekładach Elizy Orzeszkowej.
W l. 1934–7 uczył S. języka polskiego w szkołach powszechnych i gimnazjach na terenie województw północno-wschodnich. Korzystając ze stypendium Funduszu Kultury Narodowej zajmował się badaniami literackimi, uczęszczał na seminarium Manfreda Kridla na USB i współpracował z Witoldem Klingerem z Uniw. Poznańskiego. Wygłosił referat o literaturze białoruskiej podczas tzw. Środy Literackiej w Wilnie 15 I 1936. T.r. nakładem Tow. Pomocy Naukowej im. E. i E. Wróblewskich opublikował w Wilnie rozprawę Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej, cz. I (do roku 1830), na podstawie której uzyskał doktorat filozofii w zakresie filologii polskiej i słowiańskiej na USB. Również t.r. w czasopiśmie „Maladaja Belarus” ogłosił artykuł o poezji białoruskiej w ZSRR. W l. 1937–8, dzięki uzyskaniu stypendium państwowego, studiował języki południowosłowiańskie w Bułgarii i Jugosławii. Po powrocie zajął się ponownie pracą pedagogiczną, a w r. 1938 był członkiem kolegium redakcyjnego czasopisma „Zapisy Belaruskaga Navukovaga Tovarystva”.
Po zajęciu wschodnich województw Polski przez ZSRR we wrześniu 1939 uczył S. w Inst. Pedagogicznym w Nowogródku. Wg J. Loftusa (amerykańskiego prawnika z Justice Department Office of Special Investigations, OSI) miał rzekomo w tym samym czasie przebywać w Warszawie, nawiązać tam kontakt z F. Sixem, organizatorem SS Vorkommando przy Einsatzgruppe B, a następnie, tuż po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej (22 VI 1941) – pomagać Niemcom w organizowaniu służby policyjnej w Mińsku. Następnie sprawował funkcję burmistrza Borysowa (lub szefa administracji okręgowej tamże). Wg niektórych źródeł był zaangażowany w przygotowanie likwidacji getta borysowskiego (20–21 X 1941), aczkolwiek podczas samej akcji, w wyniku której zginęło kilka tysięcy Żydów, nie był obecny w mieście. Był mężem zaufania Białoruskiej Samopomocy Ludowej (Bielaruskaja Narodnaja Samapomocz), kolaboranckiej organizacji utworzonej w październiku 1941 przez generalnego komisarza Białorusi W. Kubego przy Komisariacie Okręgowym w Borysowie. Działał w tajnej Partii Białoruskich Nacjonalistów, założonej przez Jana Stankiewicza, która dążyła do nawiązania współpracy z podziemiem polskim, a poprzez nie – z koalicją antyniemiecką. W r. 1943 wydano w serii „Publikationsstelle” (Berlin–Dahlem) niemieckie tłumaczenie artykułu S-a o sowieckich instytucjach naukowych z „Balticoslavica” (której redaktor, Koschmieder, okazał się być współpracownikiem wywiadu niemieckiego). Gdy w czerwcu 1944 za zgodą Niemców powstała Białoruska Rada Centralna, S. wziął udział w zorganizowanym przez nią II Kongresie Ogólnobiałoruskim i otrzymał stanowisko jej namiestnika w okręgu baranowickim.
Wraz z armią niemiecką wycofującą się na zachód wyjechał S. do Berlina, gdzie redagował gazetę „Ranica” (poł. 1944 – początek 1945). Następnie kierował obozem dla tzw. Displaced Persons (DP) w Osterhofen w Bawarii. W l. szk. 1945/6–46/7 wykładał literaturę białoruską w Gimnazjum im. Janki Kupały w Osterhofen i Michelsdorf. Redagował czasopisma „Ruch” i „Bac’kauščyna” (1948–62), a także działał w Białoruskim Komitecie Narodowym w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec i strukturach rządu białoruskiego na wychodźstwie. Informacje o roli, jaką miał pełnić S. podczas likwidacji getta borysowskiego, zebrane m.in. wskutek podróży I. Erenburga po miejscach zagłady Żydów białoruskich, dotarły w tym czasie na Zachód; jego nazwisko wymieniali niektórzy oficerowie niemieccy zeznający w procesie norymberskim. ZSRR zażądał oficjalnie od amerykańskich władz okupacyjnych wydania S-a, jako kolaboranta; podsunięto nawet Amerykanom informację, jakoby był on zaangażowany w sprawę likwidacji oficerów polskich w Katyniu, oczywiście w wersji obwiniającej o to okupantów niemieckich. Gdy S. podjął starania o emigrację do USA, napotkał na przeszkody: A. G. Klein, członek Kongresu amerykańskiego ze stanu Nowy Jork, podczas debaty nad ustawą o DP (7 VIII 1948) nazwał go przestępcą wojennym i wezwał do nieudzielania mu wizy. S. był przesłuchiwany przez pracowników Counter-Intelligence Corps, którzy wprawdzie uznali, że oskarżenia mają za cel zdyskredytowanie go jako antykomunisty, lecz dwukrotnie zablokowali jego aplikacje wizowe. W l. 1949–50 pracował S. w instytucie językowym World Church Service w Ulm. Był w tym czasie powiązany z agendą amerykańskich służb specjalnych ds. akcji w krajach socjalistycznych – Office of Policy Coordination. Zamieszkał w Monachium, gdzie kierował Inst. Badań ZSRR (w l. 1954–6 sekretarz naukowy, potem wiceprzewodniczący, w l. 1958–61 przewodniczący Rady Naukowej, w l. 1961–2 – dyrektor) oraz redagował „Balaruski zbornik” i inne białoruskie wydawnictwa tej instytucji, powiązanej z rozgłośnią Radio Svoboda. Zorganizował tam również filię nowojorskiego Białoruskiego Inst. Nauki i Sztuki (Balaruski Instytut Navuki j Mastactwa, Weissruthenisches Institut für Kunst und Wissenschaft) oraz redagował jego organ naukowy „Zapisy” (R. 1: 1962 – R. 5: 1970). W okresie emigracyjnym uprawiał S. publicystykę ostro krytykującą politykę kulturalną i społeczną w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, ogłaszał także artykuły i szkice literackie, m.in. Adam Mic’kevič – vjaliki syn zjamli belaruskaj („Bac’kauščyna” 1955 nr 47–8); wraz z Antonem Adamowiczem wydał tom wierszy Maksima Bahdanowicza („A Gaerland of Poetic Heritage”, New York–Munich 1960).
W r. 1962 uzyskał S. obywatelstwo USA i osiadł na stałe w Nowym Jorku. W r.n. został wybrany przewodniczącym Zarządu Głównego Zjednoczenia Białorusko-Amerykańskiego (Biełaruska-Amerykanskaje Zadzinoczańnie). Redagował gazetę „Belarus” i współpracował z sekcją białoruską Radia Svoboda. W r. 1967 ogłosił pracę pt. Belaruskaja padsaveckaja literatura drugoj palovy 60-tych gadou (N’ju Ërk–Mjunchèn). Zmarł 6 XI 1980 w stanie New Jersey, pochowany został na cmentarzu w East Brunswick. Nie wiedząc o tym OSI, amerykański urząd tropiący nazistów, zwrócił się do prokuratora generalnego ZSRR o dostarczenie zeznań świadków obciążających S-a w związku z jego działalnością wojenną. S. miał być pierwszym działaczem białoruskim, wobec którego zamierzano rozpocząć procedurę pozbawienia obywatelstwa amerykańskiego; o jego śmierci powiadomiła Amerykanów prokuratura radziecka.
Pośmiertnie ukazały się jeszcze dwie książki S-a: Janka Kupala (N’ju Ërk 1982) i Rusifikacyja belaruskaj movy u BSSR i supraciu rusifikacyjnamu pracèsu (Minsk 1994).
S. był żonaty od r. 1939 z Zinajdą Sinicyn (1909–1988), pochodzącą z Mohylewa, córką Jakuba, byłego oficera rosyjskiego, absolwentką Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego USB (1935), przez krótki czas asystentką w Katedrze Botaniki tamże, potem nauczycielką gimnazjalną.
Traczuk J., Prasa białoruska w II Rzeczypospolitej (1918–1939). Bibliografia, Studia Polono-slavica-orientalia, Acta Literaria, T. 13: 1992 (w indeksie pomieszany ze Stanisławem Stankiewiczem, poetą); – Salamevič J., Slounik belaruskich pseudanimau i kryptanimu (XVI–XX st.st.), Minsk 1983; – Danecka T., Dzieje polonistyki wileńskiej 1919–1939, Kr. 2003; Hernik-Spalińska J., Wileńskie Środy literackie (1927–1939), W. 1998; Kipel’ V., Belarusy u ZŠA, Minsk 1993; Maksimjuk J., Belaruskaja gimnazija imja Janki Kupaly u Zachodnjaj Njameččyne 1945–1950, N’ju Ërk–Belastok 1994; Loftus J., The Belarus Secret, Ed. N. Miller, New York 1982; Rozenblum A., Večny ukor, Borisov 1990; Tracjak J., Ab jakim tut Stankeviču gutarka?, „Literatura i mastactva” 1997 nr 35; Turonek J., Białoruś pod okupacją niemiecką, W. 1993 s. 143 (w indeksie mylnie s. 149); Vjačorka V., Dzelja belaruskas’ci belaruskae movy, w: Stankevič S., Rusifikacyja belaruskaj movy…; Vinicki A., Materjaly da gistoryi belarusskaj èmigracyi u Njameččyne u 1939–1951 gadoch, Lës Andžèlas 1968.
Jan Traciak