Strumph Wojtkiewicz Stanisław Alojzy, krypt. i pseud.: Ignacy Jeśman, I. Jeśman, St. St. Wojt., St. Str. Wojtk., St. Strumph Wojtk., St. W., St. Wojt., Stan. St. Wojtk., Str. Wojtk., Twos, (Twos), Wojt. (1898–1986), powieściopisarz, publicysta, tłumacz.
Ur. 21 VI w Warszawie. Dziadkami S-a W-a byli: ze strony ojca, Gustaw Strumph (1837–1909), wędrowny księgarz, który osiadł na stałe w Siedlcach, gdzie założył dużą księgarnię, a ze strony matki Juliusz Hieronim Wojtkiewicz (1821–1931), leśnik, powstaniec styczniowy na Litwie, m.in. w partii ks. Antoniego Mackiewicza (na jego powstańczych relacjach oparł S. W. nowelę Wojna ze świętym Janem, „Kur. Warsz.” 1932 nr 302, przedr. w: Kamienny most, W. 1939). S. W. był synem Karola (1868–1944), prawnika, tłumacza „Fausta” J. W. Goethego (niewyd.), oraz Marii Benigny z Wojtkiewiczów (1876–1950), nauczycielki. Matka S-a W-a jako uczennica XI Warszawskiego Gimnazjum Żeńskiego przystąpiła, zapewne pod wpływem swojej koleżanki szkolnej Róży Luksemburg, do kółka pomocy więźniom politycznym oraz kolportowała druki socjalistyczne. S. W. miał młodszą siostrę Helenę (1902–1994). Podwójne nazwisko nosił na życzenie rodziny Wojtkiewiczów.
Dzieciństwo spędził S. W. w rejonie Kaukazu, gdzie ojciec pracował jako sędzia śledczy, potem sędzia pokoju, a matka była nauczycielką języka francuskiego. Rodzina mieszkała początkowo w byłym tureckim porcie Anapa, potem w Gruzji w miejscowości Oczamczira, a następnie w Batumi i Kutaisi. Krótko przed r. 1914, po służbowym przeniesieniu ojca do Baku, S. W. podjął naukę w tamtejszym gimnazjum klasycznym. W l. 1914–15 w szkolnym pisemku „Ogniwo”, które współredagował, zamieścił swoje pierwsze próby literackie – wiersz o odsieczy wiedeńskiej i przekład wiersza Marii Konopnickiej. Po zdaniu matury w r. 1915 zapisał się na Wydz. Budownictwa Okrętowego politechn. w Piotrogrodzie. Za namową matki, starającej się uchronić go przed poborem do wojska, przeniósł się w r. 1916 na Wydz. Lekarski Uniw. Dońskiego w Rostowie, gdzie niezbyt pilnie studiował przez półtora roku, zdając zaledwie kilka egzaminów. Dn. 4 X 1917 zaciągnął się ochotniczo do 1. Pułku Ułanów Krechowieckich I Korpusu Polskiego na Białorusi; służył w 6. szwadronie pod dowództwem rtm. Władysława Andersa do rozbrojenia Korpusu przez Niemców w maju 1918. Od początku listopada t.r. przebywał w Warszawie, gdzie 7 XI zapisał się na Politechnikę; studiów nie podjął, natomiast prowadził krótko na uczelni działalność agitacyjną i werbunkową z ramienia POW. Dn. 9 XI wyjechał do Dęblina i uczestniczył w rozbrajaniu fortu M. Gorczakowa. Następnie udał się przez Kielce do Wolbromia, gdzie wstąpił do formującego się ponownie macierzystego 1. Pułku Ułanów Krechowieckich. W r. 1919 ogłosił w „Gazecie Polskiej” (nr 331) swój pierwszy artykuł publicystyczny pt. Bezrobocie profesorów; opowiadał się w nim za wstępowaniem studentów do wojska. T.r. walczył w wojnie polsko-sowieckiej jako ułan 2. szwadronu; brał udział w obronie Przemyśla, Nowego Miasta (mianowany starszym ułanem i odznaczony Krzyżem Walecznych) oraz Lwowa; po bitwie pod Teofilówką, 27 VII, awansował do stopnia kaprala. Odkomenderowany w listopadzie do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie, ukończył z wynikiem bardzo dobrym skrócony trzymiesięczny kurs dla kandydatów do Szkoły Lotniczej, po czym w styczniu 1920 wrócił do szwadronu. Brał udział w walkach we wschodniej Galicji i na Wołyniu, gdzie odznaczył się odwagą w czasie odwrotu 1. Pułku spod Chołujowa 14 VIII t.r. Ranny w bitwie pod Kryłowem koło Hrubieszowa (13 IX), leczył się w szpitalu. Dn. 17 IX otrzymał awans na podchorążego, a w grudniu został bezterminowo urlopowany. W styczniu i lutym 1921 pracował ochotniczo jako oficer do zleceń Jenieckiego Pełnomocnika PCK; następnie zdemobilizowano go w stopniu podporucznika rezerwy. Przełożeni oceniali S-a W-a jako bardzo inteligentnego i sprawnego oficera, podkreślali też jednak ujemne strony jego charakteru, jak nielojalność, nieszczerość i wygórowane ambicje osobiste („Roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej” z r. 1929). Wg S-a W-a niektóre jego młodzieńcze przeżycia, a także losy jego przyjaciół, opowiedziane przez znajomych Stefanowi Żeromskiemu, zostały przez pisarza wykorzystane w „Przedwiośniu”; S. W. podkreślał, że w powieści Żeromskiego została ukazana biografia zbiorowa środowiska młodzieży polskiej.
Dzięki znajomości z Jerzym Brzęczkowskim zatrudnił się S. W. w r. 1921 jako dziennikarz w Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT). Wznowił studia na Wydz. Inżynierii Politechn. Warsz., ale zaliczył tylko dwa semestry. Równocześnie podejmował pierwsze próby literackie. Związał się luźno z grupą futurystów; w r. 1920 ogłosił wiersze pt. Wiek XX i Sonety w jednodniówce „TO SĄ Niebieskie pięty KTÓRE TRZEBA POMALOWAĆ”, w r. 1921 wystąpił razem z Brzęczkowskim na wieczorze poetyckim w Klubie Artystycznym oraz na wieczorze w Tow. Higienicznym przy ul. Karowej (tutaj również z Herminią Naglerową). Początkowo publikował utwory poetyckie, wydał tomik Płonę i blednę. Trzy poematy (W. 1921), wkrótce zaczął też ogłaszać opowiadania. W r. 1922 za nowelę Jenerał Maj („Kur. Warsz.” nr 342–344) otrzymał II nagrodę w konkursie prozatorskim „Kuriera Warszawskiego” i został zaangażowany do redakcji tego pisma; początkowo pracował tam jako korektor, a następnie – dziennikarz i korespondent. Po opublikowaniu przychylnie ocenionego przez krytykę drugiego zbioru poezji pt. Opowieści (W. 1922) został w r. 1925 przyjęty do Związku Zawodowego Literatów Polskich. Pracując nadal w redakcji „Kuriera Warszawskiego”, publikował w nim artykuły dotyczące wojskowości i lotnictwa (m.in. sprawozdania z manewrów wołyńskich i toruńskich w r. 1925), sporadycznie też nowele i wiersze.
W l. 1923–7 studiował S. W. filologię polską i filozofię na Uniw. Warsz. (nie przystąpił do obrony pracy magisterskiej), jednak bardziej zajmowała go praca dziennikarska i twórczość literacka. Wydany w r. 1926 zbiór opowiadań legionowych Jenerał Maj i inne nowele (W.) zyskał wysokie oceny krytyki; podkreślano barwność narracji (Z. Dębicki, „Kur. Warsz.” 1926 nr 255) oraz zmysł obserwacji i poczucie humoru (A. Bogusławski, „Polska Zbrojna” 1926 nr z 30 III). T.r. wydał, wspólnie z Wandą Melcer-Rutkowską i Marią Szpyrkówną, zbiór reportaży o przewrocie majowym Warszawa w ogniu 12 V – 16 V 1926 r. (W.) oraz zadebiutował jako tłumacz przekładem powieści A. Puszkina „Córka kapitana” (W.). Wydany w r. 1927 zbiorek opowiadań Skorpion i dziewczyna został życzliwie oceniony; Zdzisław Dębicki widział w nim «pełną miarę artyzmu autora». W tym czasie publikował też S. W. popularne broszury o tematyce morskiej i lotniczej w przeznaczonej dla młodzieży „Biblioteczce Historyczno-Geograficznej”, w cyklach „Cmentarze na dnie Oceanów” i „Zaludnione niebo”: Grób na Falklandach (W. 1926), Korsarze 1914 (W. 1926), Zemsta lorda Fishera (W. 1926), Rajdy łodzi podwodnych (W. 1927), Człowiek-Mewa (W. 1927), Kariera asa asów (W. 1927), „Orzeł morski”. Korsarz XX wieku (W. 1928).
W związku z problemami małżeńskimi wyzwał S. W. na pojedynek (4 XII 1928) kuzyna swej drugiej żony Janiny, kpt. rezerwy i wicedyrektora Banku Powszechnego Kredytowego Aleksandra Zawadzkiego, i zabił go strzałem w skroń. Za zabójstwo z premedytacją został skazany na półtora roku więzienia i osadzony w twierdzy we Wronkach; po dwóch apelacjach kwalifikację winy zmieniono na zabójstwo nieumyślne i zmniejszono karę do pół roku. Zwolniony został już po miesiącu, dzięki czemu nie przerwał pracy zawodowej w „Kurierze Warszawskim”. Współpracował też jako prozaik z innymi czasopismami. W piśmie „7 Dni” (1929 nr 1–32) opublikował powieść obyczajową Grąż (W. 1930), przyjętą przez krytykę z mieszanymi odczuciami; Dębicki, dotychczasowy admirator twórczości S-a W-a, zarzucał utworowi zafałszowanie obrazu życia współczesnego („Kur. Warsz.” 1930 nr z 6 VI). Powieść sensacyjna Skarby Traura („Kur. Czerwony” 1931 nr 222–273) nie wzbudziła żadnego zainteresowania recenzentów. Dopiero po opublikowaniu powieści Dramat w ojczyźnie (W. 1931) i Pasierb Europy („Polska Zbrojna” 1936 nr 111–174, W. 1936) doczekał się S. W. wielu entuzjastycznych ocen. Od r. 1935 redagował prorządowe pismo dla młodzieży „Młody Obywatel” (do r. 1939). Jako korespondent „Kuriera Warszawskiego” uczestniczył w r. 1935 w wodowaniu i pierwszym rejsie transatlantyku «Piłsudski». Razem z Julianem Ginsbertem założył w r. 1936 Klub Sprawozdawców Morskich, organizujący rejsy dla dziennikarzy; odbył kilka podróży na parowcu «Kościuszko», przewożącym emigrantów zarobkowych do Ameryki Południowej. Jesienią 1937 spoliczkował kierownika drukarni „Kuriera Warszawskiego” Władysława Gasparskiego, za co został przez niego postrzelony; po rozprawie sądowej obaj zostali zwolnieni z pracy w „Kurierze Warszawskim”. Na początku r. 1938 objął S. W. funkcję sekretarza redakcji „Polski Zbrojnej”; w piśmie tym ogłosił kontynuację powieści Pasierb Europy pt. Lawina (1939 nr 1–105, W. 1939). Należał do komitetu redakcyjnego albumu „Księga jazdy polskiej”, wydanego w r. 1938 pod patronatem gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego; napisał do albumu obszerne studium Kawaleria Polski Odrodzonej. W r. 1939 opublikował popularną biografię Edwarda Rydza-Śmigłego Nasz Wódz (W.). Poświęcony głównie tematyce wojennej wybór nowel Kamienny most (W. 1939) został zauważony przez Kazimierza Czachowskiego, który w „Nowej Książce” (1939 z. 4) chwalił S-a W-a za «bardzo subtelnie przeprowadzony motyw psychologiczny», jednak stawiał też zarzut nadmiernej publicystyczności niektórych opowiadań, dodając, że jest to «talent zasługujący na lepsze o nim staranie». Natomiast Jerzy Putrament w recenzji ogłoszonej t.r. w „Sygnałach” (nr 62) widział pewną wartość opowiadań tylko w ich warstwie dokumentalnej, a ganił manierę pisarską, czyniącą nowele «odpychającymi». W maju lub czerwcu t.r. został S. W. zwolniony z redakcji „Polski Zbrojnej”.
Przed r. 1939 był S. W. członkiem Aeroklubu Warszawskiego (posiadał licencję pilotażu szybowców) i Ligi Obrony Powietrznej Państwa; należał też do założycieli Klubu Sprawozdawców Lotniczych. Dn. 29 VIII 1939 otrzymał przydział do wywiadu wojskowego (Oddz. II Sztabu Głównego, Wydz. «N»). Po wybuchu drugiej wojny światowej przez Brześć, Włodzimierz, Kołomyję i Kuty dotarł 16 IX t.r. do Rumunii. Pod koniec września przedostał się przez Jugosławię i Włochy do Francji, gdzie wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jako oficer oświatowy prowadził szkolenia dla podchorążych w obozie w Coëtquidan (30 IX – 18 XI). Następnie do czerwca 1940 był oficerem informacji i propagandy w 4. pp 2. Dyw. Strzelców Pieszych, po czym został odkomenderowany do Paryża. Po ewakuacji miasta, 13 VI t.r., wyjechał z transportem dowództwa polskiego przez miejscowości Ruffec (dep. Indre) i Libourne do Saint-Jean de-Luz, skąd na motorowcu «Batory» popłynął do Anglii. Skierowany do Szkocji, otrzymał jako stażysta przydział do artylerii z jednoczesnym zadaniem prowadzenia pracy kulturalnej wśród polskich oddziałów, stacjonujących w Crawford oraz w 3. Brygadzie Kadrowej w Moffat; zajmował się zaopatrywaniem żołnierzy w sprzęt oświatowy i sportowy. W okresie 7–25 V 1941 był korespondentem wojennym na okręcie podwodnym ORP «Sokół», a następnie (27 VI – 12 VII t.r.) na kontrtorpedowcu ORP «Piorun»; wrażeniami z tego czasu rozpoczął współpracę z londyńskim pismem „Polska Walcząca”, a utwory tam publikowane wydał potem w tomie Na Atlantyku (W. 1946). We wrześniu 1941 jako oficer prasowy i propagandowy został wysłany do organizowanej ambasady RP w ZSRR. Przebywał początkowo w Moskwie, gdzie zetknął się ze swym dawnym dowódcą, gen. Andersem oraz poznał płk. Leopolda Okulickiego. W listopadzie t.r. wyjechał do Buzułuku nad Wołgą i objął stanowisko szefa Biura Propagandy i Oświaty Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Od grudnia 1941 do początku r.n. był w zespole redakcyjnym, wydawanego wówczas w Buzułuku pisma „Orzeł Biały”; na jego łamach (pod nazwiskiem i pod pseud. Ignacy Jeśman) publikował do r. 1945 reportaże wojenne i artykuły. Zajmował się też organizacją bibliotek i odczytów. Otrzymał awans na stopień rotmistrza. Na początku r. 1942 został przez Andersa oddelegowany do Pahlawi w Iranie. Od lutego do maja t.r., jako oficer łącznikowy przy władzach brytyjskich w Persji, uczestniczył w organizowaniu ewakuacji Polaków z ZSRR. Następnie przebywał w Palestynie: w Rehowoth, potem w El Muhara w obozie dla oficerów podejrzanych o polityczną nielojalność wobec dowództwa. Odesłany do Kairu, napisał tam (pod pseud. Ignacy Jeśman) we współautorstwie z Michałem Waszyńskim scenariusz fabularyzowanego filmu dokumentalnego M.P. Adama i Ewy (The back garden of Eden), zrealizowanego w r. 1944 przez Sekcję Filmową II Polskiego Korpusu (w wersji polskiej i angielskiej w reż. Waszyńskiego i z komentarzem J. Bazarewskiego). Pod koniec r. 1942 został wezwany do powrotu do Londynu; na początku r.n. zorganizował tam Sekcję Korespondentów Wojennych MON i współorganizował Kwaterę Prasową Polskich Sił Zbrojnych. Odsunięty po śmierci gen. Sikorskiego od działalności propagandowej, wystąpił o bezterminowy urlop z wojska. Gen. Marian Kukiel w piśmie z 1 VI 1944 wyraził nadzieję, że S. W. «nadal będzie wydatnie pracować w łączności z odpowiednią akcją wojskową» i skierował go do cywilnej pracy dziennikarskiej w Min. Informacji i Dokumentacji Rządu RP. Zredagował dla Ministerstwa broszury, wydane w Londynie: Abbey is Ours (1944) i Our share (1945). Dn. 21 IX 1944 objął po Marianie Hemarze kierownictwo Referatu Fotofilmowego. Od 12 I r.n. był redaktorem dyżurnym w PAT, skąd wkrótce został zwolniony.
Po zakończeniu wojny zerwał S. W. z ośrodkami emigracyjnymi i latem 1945 nawiązał współpracę z nową ambasadę RP w Londynie, reprezentującą Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Założył przy ambasadzie pismo „Kurier Polski. Polish Messenger” (w l. 1945–6 ukazało się dziewięć numerów). W listopadzie 1945 w wychodzącym w Gdyni tygodniku „Gazeta Morska” zamieścił list, zapowiadający powrót do kraju. Dn. 4 XII t.r. wrócił do Warszawy. Wysyłał artykuły i reportaże do „Kuriera Polskiego” oraz uczestniczył w reorganizacji „Polski Zbrojnej”, publikując na jej łamach do r. 1948. W l. 1945–52 współpracował też z Polskim Radiem (PR); przygotowywał audycje polityczne i propagandowe dla Polaków z zagranicy (1946–50) oraz emitowane w r. 1945 słuchowiska: Czarny krzyż (wg własnej noweli pt. Zapach pelargonii z tomu Kamienny most), Przed styczniem oraz Gwiazda (wg opowieści E. Kazakiewicza). Na propozycję Jerzego Borejszy zorganizował i w r. 1946 krótko redagował dziennik popołudniowy „Wieczór Warszawy”. W tym okresie publikował głównie wspomnienia wojenne w „Kuźnicy” (1946–7) i piśmie „Repatriant” (1946), a także w „Życiu Warszawy”, gdzie w r. 1946 ogłosił niedokończoną powieść Serce w plecaku (nr 82–92). T.r. wydał dwie książki, poświęcone londyńskiemu środowisku politycznemu w czasie drugiej wojny światowej: Gwiazda Władysława Sikorskiego (W.) oraz Sikorski i jego żołnierze (Ł.). Nie cofając się przed kłamstwem i pomówieniami, próbował w nich ukazać moralną degrengoladę dowództwa Polskich Sił Zbrojnych. Włączając się w nurt propagandy tego okresu, formułował tezę, iż na śmierci Sikorskiego zależało premierowi W. Churchillowi, gen. Andersowi i «agenturom przeciwnym porozumieniu między Sikorskim i Stalinem». Po wydaniu Sikorskiego i jego żołnierzy, gen. Tadeusz Bór-Komorowski przekazał w maju t.r. rozkaz Stanisławowi Kasznicy, aby w ramach działającego w Polsce zbrojnego podziemia Organizacji Polskiej Narodowych Sił Zbrojnych wykonał wyrok śmierci na pisarzu; rozkazowi temu Kasznica nie podporządkował się. W r. 1947 powierzono S-owi W-owi zorganizowanie Biura Prasowego Filmu Polskiego, którego został kierownikiem.
W l.n. utrzymywał się S. W. wyłącznie z pracy literackiej i dziennikarskiej. W r. 1948 ogłosił kolejne powieści: Emigranci (W.) oraz Ściśle tajne („Świat Przygód” nr 1–52). Powrócił do twórczości translatorskiej, publikując t.r. w prasie codziennej („Trybuna Ludu”, „Głos Ludu” i „Głos Wybrzeża”) przekłady „Burzy” I. Erenburga (W. 1950 I–II, wyd. 4, jako tom drugi „Dzieł wybranych”, W. 1956), następnie „Pierwsze porywy” K. Fiedina (W. 1948), „Gwiazdę” Kazakiewicza (W. 1948, W. 1950), „Artamonową i synów” M. Gorkiego (W. 1949, wyd. 5, W. 1977) oraz „Moje uniwersytety” tegoż autora (W. 1949, wyd. 2, W. 1950), „Marię” G. Miedyńskiego (W. 1951, wyd. 2, W. 1956), „Pisane w czołgu. Notatki radzieckiego oficera” G. Pienieżki (W. 1951, fragment pt. „Obrońcy Odessy”, W. 1951) i „Tajemnicę wiecznej nocy” J. Łukowskiego (W. 1952). Do najważniejszych osiągnięć przekładowych S-a W-a należą: „Fontanna Bakczysaraju” A. Puszkina („Dzieła wybrane”, wyd. 2, W. 1956), przełożony wspólnie z Julianem Tuwimem fragment „Komu się na Rusi dobrze dzieje” M. Niekrasowa („Utwory wybrane”, W. 1955), a zwłaszcza „Odwilż” Erenburga („Echo Krakowa” 1956 nr 116–167, „Przyjaźń” 1956 nr 19–37, W. 1956). Tłumaczył też scenariusze filmowe, m.in. „Wielki obywatel” M. Lejmana, M. Bolszincowa i F. Ermlera (W. 1951) oraz „Przysięga” P. Pawlenki i M. Cziaureliego (W. 1952), a w l. 1953–4 także liczne scenariusze bajek filmowych. W l. 1949–50 (pod pseud. St. Wojt., St. St. Wojtk.) prowadził w „Rzeczpospolitej” stałe działy: „Gawęda o książkach”, „Gawęda o książkach i cenzurach” oraz „Felieton o książkach”.
Z biegiem czasu S. W. w coraz większym stopniu zajmował się pisarstwem dotyczącym XIX w. Prawdę historii poddawał prawom swobodnej fikcji literackiej, wychodząc z założenia, że «studia historyczne powieściopisarza nie polegają na ustaleniu jakichś rzekomo obiektywnych prawd w oparciu o raz na zawsze uświęcone przez kogoś źródła i oceny» („Współczesność” 1966 nr 10). Krytyka i czytelnicy przyjęli z uznaniem zwłaszcza powieści S-a W-a o bohaterach powstania styczniowego. Pierwszym utworem poruszającym tę problematykę była powieść o Walerym Wróblewskim Generał Komuny (W. 1950, wyd. 2 rozszerzone, W. 1953). Następnie ukazały się: Opowieść o Bronisławie Szwarcem (W. 1953, adaptacja radiowa Marii Litwińskiej pt. Teczka z papierami, 1967), Sierakowski. Opowieść z lat 1848–1863 (W. 1954, wyd. 5, W. 1978), W służbie wolności. Opowieści z lat 1861–1864 (W. 1956) oraz Traugutt (W. 1957, wyd. 4, W. 1966, adaptacja radiowa Stanisława Gnoińskiego pt. Romuald Traugutt, 1970). S.-W. wydał ponadto powieść o udziale Polaków w Komunie Paryskiej pt. Bitwa o Paryż (W. 1955, wyd. 3, W. 1987) oraz popularny, przeznaczony dla Polaków poza granicami szkic pt. Droga Mickiewicza (W. 1955, przekł. rosyjski, 1955). W r. 1957 wyjechał S. W. do Grecji, aby zbierać materiały do powieści o Jerzym Iwanowie; pt. Agent nr 1 publikował ją w odcinkach w „Żołnierzu Wolności” (1958 nr 180–239, W. 1959, wyd. 7, W. 1988, przekłady: rosyjski J. Aleksandrowa, Moskwa 1969 i grecki I. Szeligiewicza-Ellenikosa, [b.m.w.] 1986, adaptacja filmowa Aleksandra Ścibora-Rylskiego w reż. Zbigniewa Kuźmińskiego, 1972). Opracował antologię opowiadań różnych autorów pt. „Przygody lotnicze” (W. 1956), a w r. 1958 ogłosił tom własnych tekstów publicystycznych na ten temat pt. Zdobywcy przestworzy (W). Artykuły o tematyce historycznej zamieszczał też w tygodniku „Stolica”, z którym współpracował w l. 1957–61. Wracając do problematyki Polskich Sił Zbrojnych, opublikował książkę Wbrew rozkazowi. Wspomnienia oficera prasowego 1939–1945 (W. 1959, wyd. 6, W. 1979), w której przedrukował obszerne fragmenty Gwiazdy Władysława Sikorskiego. Kilkakrotnie powtarzał swoje koncepcje, dotyczące zamachu na Sikorskiego, m.in. w szkicu Siła złego (W. 1971, przekł. węgierski, Budapeszt 1973) oraz biografii Generał Władysław Sikorski (W. 1981). W książce Rozpoznanie, czyli oficerski pitaval (W. 1979) odpowiedzialnością za śmierć Sikorskiego obarczył gen. Andersa, oskarżając go również o malwersacje finansowe i skrytobójstwa, dokonane na niepokornych oficerach.
W l. 1959–60 trzykrotnie wyjeżdżał S. W. do Paryża; w tamtejszej Bibliotece Polskiej gromadził materiały do książek, m.in. do szkiców o dziejach czytelnictwa i inicjatyw wydawniczych na obczyźnie, które wydał w r. 1963 pt. Książka szła za emigrantem (Wr.). T.r. spędził pewien czas w Kanadzie, gdzie odwiedził płk. Michała Rybikowskiego, po czym na podstawie jego wspomnień napisał powieść pt. Tiergarten, traktującą o oficerze polskiego wywiadu, działającym w Berlinie w l. 1939–45; publikowana w londyńskiej „Kronice” (1965 nr 40–50/51, 1966 nr 1/2–22), została wkrótce wydana w kraju (W. 1966, wyd. 6, W. 1989, przekł. czeski, Praha 1968). Starania paszportowe przed podróżami zagranicznymi skłoniły S-a W-a do kontaktów z Wydziałem II Dep. III MSW. Składał ustne sprawozdania powyjazdowe (spisywane przez oficerów Wydziału) ze spotkań z działaczami emigracji oraz sporządzał charakterystyki m.in. Stanisława Kota, Jerzego Giedroycia, Stanisława Mikołajczyka, gen. Izydora Modelskiego, Rybikowskiego. Ok. r. 1960 złożył w MSW obszerną pisemną charakterystykę Andersa, w której podtrzymał oskarżenia ze swych książek. Odmówił jednak podpisania zobowiązania do współpracy. W lipcu 1964 Wydział II Dep. III zaniechał prowadzenia wobec niego «czynności operacyjno-obserwacyjnych».
Nadal publikował S. W. utwory o tematyce wojennej, m.in. zbiór opowiadań pt. Patrol na Biskaju (W. 1960, wyd. 2, W. 1968), Noc nad Omylną. Opowieść z roku 1945 („Kronika” 1966 nr 30/31–46, W. 1967), powieści Piąta kolumna w Bristolu (W. 1971, przekł. czeski, Praha 1978) i Czata „Brańszczyk” (W. 1973), zbeletryzowany szkic historyczny Alarm dla Gdyni (W. 1975) oraz kolejną powieść Piąta kolumna w Paryżu (W. 1979). Znaczną popularnością cieszyła się książka Sekret „Enigmy” („Wieczór Wrocławia” 1976 nr 34–86, W. 1978, wyd. 2, W. 1979); S. W. we współautorstwie z Romanem Wionczkiem opracował na jej podstawie scenariusz filmowy pt. Tajemnice Enigmy (W. 1978) oraz scenariusz ośmioodcinkowego serialu dla Telewizji Polskiej (TP) (reż. Wionczek, premiera 1980). Po odbytej w r. 1968 podróży do Nigerii ogłosił publicystyczny Urlop w Nigerii (W. 1971). Równocześnie kontynuował swój cykl o powstaniu styczniowym, wydając Ziemię i gwiazdy. Powieść z roku 1863 (W. 1961, wyd. 2, W. 1964) oraz książkę Powstanie styczniowe (W. 1963, wyd. 2, W. 1973, scenariusz dla TP, 1964). Z okazji setnej rocznicy powstania, za opublikowany wcześniej tryptyk o Szwarcem, Sierakowskim i Traugucie otrzymał w r. 1963 Nagrodę Ministra Obrony Narodowej III st. Opracował też Burzliwe dzieje Teodora Tomasza Jeża (W. 1961), zawierające fragmenty pamiętnika, listów i pism tego twórcy. Powstania styczniowego dotyczyły również kolejne książki S-a W-a: poświęcony Ludwikowi Żychlińskiemu Romans dowódcy. Powieść historyczna z roku 1863 (W. 1965, wyd. 3, W. 1972), biografia Gen. Jarosław Dąbrowski. 1836–1871 (W. 1967) oraz bogate materiałowo studium Czachowski i inni (W. 1973). Zwłaszcza tę ostatnią pracę oparł S. W. na ustaleniach historyków, głównie Stefana Kieniewicza.
W latach powojennych prasa krajowa (m.in. „Kuźnica”, „Żołnierz Wolności”, „Trybuna Robotnicza”, „Kierunki”) chwaliła publikacje S-a W-a na temat drugiej wojny światowej za zawarte w nich oskarżenia pod adresem środowiska sztabowego Polskich Sił Zbrojnych; jego książki wydawane były wówczas w dużych nakładach i, jak pisał sam S. W. w r. 1957 w ankiecie IBL PAN, «przez parę lat usilnie zalecane przez prasę, następnie zostały wycofane z bibliotek». Z poglądami S-a W-a stanowczo polemizowali świadkowie wydarzeń i badacze okresu, wśród nich Kukiel, Jerzy Kirchmayer i Olgierd Terlecki, stawiając pisarzowi zarzuty nierzetelności, mieszania poziomu dokumentalnego z fikcją literacką i całkowitą dowolność w rekonstruowaniu faktów historycznych. Także w przypadku innych książek nie odmawiano S-owi W-owi talentu narracyjnego, ale zarzucano mu odchodzenie od prawdy historycznej, fałszowanie cytatów, manipulowanie faktami i mitomanię (T. Dorkofikis, S. Helsztyński, A. Garlicki, M. Wańkowicz). Również powieść dokumentalna Gra wojenna (W. 1969, wyd. 2, W. 1970) o francuskim ruchu oporu w l. 1940–4, choć chwalona za pierwsze w Polsce popularne opracowanie tematu, była ostro krytykowana za rozmijanie się z prawdą historyczną. Z kolei wspomnienia S-a W-a O własnych siłach. Kartki z prywatnego archiwum 1921–1939 (W. 1967, wyd. 2, W. 1974) wzbudziły protest Wańkowicza, który w r. 1972 wytoczył autorowi proces za obrazę dobrego imienia, w tym za publikowanie nieprawdziwych informacji o przedwojennym wydawnictwie «Rój»; ponieważ S. W. nie dostarczył dowodów na poparcie swych twierdzeń, sąd nakazał usunięcie zakwestionowanych fragmentów w następnych wydaniach oraz zamieszczenie w prasie odwołania pomówień (nastąpiło to w „Życiu Warszawy” 1974 nr 32).
S. W. był członkiem Rady Naczelnej Tow. Łączności z Polonią Zagraniczną «Polonia», aktywnie działał w Stow. Marynistów Polskich; od r. 1966 należał też do ZBoWiD, Tow. Przyjaciół Warszawy i Tow. Polsko-Francuskiego. Dn. 28 XI 1983 złożył podanie o przyjęcie do nowego Związku Literatów Polskich jako «organizacji pisarzy uznających konstytucyjne zasady socjalistycznego ustroju Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej»; Zarząd Główny Związku rozpatrzył prośbę pozytywnie. W ostatnich latach życia pracował S. W. nad książką pt. Spowiedź oraz powieścią o losach Polaków na froncie wschodnim w czasie drugiej wojny światowej (niewyd.). Zmarł 3 X 1986 w Warszawie, został pochowany 9 X na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. B4, rząd 8). Był odznaczony Krzyżem Walecznych (1919) i Medalem Niepodległości (1937), Złotym Krzyżem Zasługi (1956), Krzyżami: Oficerskim (1964), Komandorskim (1971) i Komandorskim z Gwiazdą (1983) Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1978). Posiadał odznaczenia przyznane przez Związek Uczestników Polskiego Ruchu Oporu we Francji: Croix du Mérite (1966) i Médaille d’Europe avec Palme (1969). Otrzymał także nagrody za twórczość literacką: radziecką «Poczotnaja Gramota» (1969, za przekłady z jęz. rosyjskiego), Ministra Kultury i Sztuki (1977) oraz Ministra Obrony Narodowej I st. (1978).
S. W. był trzykrotnie żonaty: od r. 1923 z nieznaną z imienia Chmielewską (małżeństwo trwało kilka miesięcy), od r. 1928 z Janiną z Reklewskich, z którą ok. r. 1932 rozwiódł się, i od r. 1936 z Czesławą z Sieniarskich (1912–1997), maszynistką, 1.v. Wielowieyską; w ostatnim związku miał córkę Kamilę (ur. 1937), 1.v. Zadrowską 2.v. Mieszkowską. Wychowywał też pasierbicę Marię Wielowieyską, później Malinowską (ur. 1931), chemika.
Cenzura PRL: Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951, Wr. 2002; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Kochański A., Polska 1944–1992. Informator historyczny, IV (w druku); Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter.; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Gorskij J. K., Pol’skij istoričeskij roman, Moskva 1963; Kucharski T., „Między wierszami”, „Prasa Pol.” 1975 nr 5; tenże, Zamiast pojedynku. Melchior Wańkowicz contra Stanisław Strumph Wojtkiewicz. „Literatura” 1988 nr 2; Rawicz J., Śmierć na trzydzieści pięć kroków, w: tenże, Do pierwszej krwi. W. 1974; Syga T., Historyczne powieści Strumpha Wojtkiewicza. „Twórczość” 1957 nr 3; Taśmoteka Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie. Dokumentacja dźwiękowa dotycząca lat 1901–1972. Oprac. H. Karczowa, W.–Ł. 1989; Wańkowicz M., Polski Münchhausen, „Odra” 1968 nr 11; Wójcik R., Kronikarz żołnierskich dziejów, „Kronika” (Londyn) 1965 nr 22; Zahorski W., Dwa wcielenia Strumpha, „Kultura” (Paryż) 1973 nr 9; – Wspomnienia o Stefanie Żeromskim, Oprac. S. Eile, W. 1961; Wywiady ze S-em W-em: „Ilustr. Kur. Pol.” 1956 nr 285 (M. Nawrotówna), „Przegl. Tyg.” 1984 nr 11 (L. Drozdowski), „Tyg. Kult.” 1971 nr 18, „Życie Warszawy” 1968 nr 257 (B. Sowińska); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1986: „Ekran” nr 47 (fot.), „Express Wieczorny” nr 193, „Kultura” nr 42, „Kultura” (Paryż) nr 11, „Kur. Pol.” nr 193, „Nowe Książki” nr 10, „Odrodzenie” nr 44 (fot.), „Słowo Powsz.” nr 193, „Trybuna Ludu” nr 232, 237, „Więź” nr 11, „Za wolność i lud” nr 42 (fot.), „Związkowiec” (Toronto) nr 84, „Żołnierz Wolności” nr 233, „Życie Liter.” nr 42, „Życie Warszawy” nr 232, 235–236; – Arch. Dok. Mechan. w W.: Taśmy nr 1519, 2069, 2070, 2109 (wypowiedzi, wywiady i rozmowy S-a W-a); B. Domu Liter. w W.: Ankiety z l. 1950, 1952, 1954, 1957, 1961, 1977; CAW, Oddz. w Rembertowie: sygn. Ap 990/64/22, Ap 1769/89/4905 (teczki osobowe S-a W-a); IBL PAN: Pracownia Dok. Liter. XX i XXI w., ankiety z l. 1951, 1957, 1966, 1979; IPiM Sikorskiego: Teczki osobowe S-a W-a; IPN w W.: sygn. 1224/779 mf. 11706/2 (akta S-a W-a), sygn. 944/511–518, 0259/160 t. 1–7, sygn. 01224/779 (akta Kasznicy); Ministry of Defence, APC Polish Enquiries w Londynie: Teczki osobowe S-a W-a.
Ewa Głębicka