Szafraniec Stanisław z Pieskowej Skały h. Starykoń (zm. 1525), starosta nowokorczyński, sandomierski, chęciński i sanocki, podkomorzy nadworny, burgrabia krakowski, kasztelan sądecki.
Ur. zapewne między r. 1450 a 1456. Był wnukiem Piotra (zm. 1441, zob.), trzecim synem Piotra (zm. 1456, zob.) i Konstancji z Żelechowa h. Ciołek, bratem Piotra starszego, Krzysztofa (zob.), Piotra młodszego (zm. 1508, zob.), Konstancji, żony «Rathkowicza», i Zofii, żony star. bolesławieckiego Pawła Balickiego h. Topór.
Od r. 1463 był S. notowany w źródłach sądowych, kiedy wraz z braćmi Piotrem starszym i Krzysztofem zaciągali pożyczki pod zastaw dóbr będzińskich i wolbromskich. Po śmierci Piotra starszego (1475/6) doszło do nieformalnego podziału majątku Szafrańców między S-a, Krzysztofa i Piotra młodszego. Każdy z nich uzyskał przypadającą mu jedną trzecią część w poszczególnych dobrach, w kluczach: pieskowoskalskim (zamek Pieskowa Skała, wsie Sułoszowa, Wielmoża, Milonki, Wola i Przeginia) oraz secemińskim (m. Secemin, wsie Bichniów, Zwlecza i Zakrzów), a także w udziałach w żupie bocheńskiej; wspólnie natomiast zarządzali tenutą będzińską (zamek i m. Będzin, wsie Szczakowa i poł. Ciężkowic) oraz wolbromską (m. Wolbrom, wsie Dłużec, Łobzów i Lgota).
W r. 1480 został S. ustanowiony przez swego (znanego z rozbojów) brata Krzysztofa opiekunem jego żony Zofii i córki Heleny oraz dóbr, na wypadek, gdyby coś mu się przydarzyło. S. odciął się jednak od niego, gdy na sejmie lubelskim na początku r. 1484 ogłoszono go banitą. Dwa lata po straceniu brata, 20 II 1486, doszło przed sądem ziemskim krakowskim do podziału dóbr dziedzicznych rodziny: S. otrzymał zamek w Pieskowej Skale i przynależne mu wsie, trzy łany w Zadrożu oraz prawo patronatu w tych dobrach, natomiast Piotr młodszy przejął dobra secemińskie; podział obwarowano wadium w wysokości 1 tys. grzywien. Działalność rozbójnicza Krzysztofa i jego śmierć na szafocie z pewnością opóźniły karierę urzędniczą i polityczną jego młodszych braci. W r. 1491 S. i jego brat Piotr młodszy wsparli starania królewicza Jana Olbrachta o tron węgierski i na czele swych rot uczestniczyli m.in. we wrześniu t.r. w walkach wokół twierdzy Stropków nad Ondawą (wschodnia Słowacja). Wstąpienie Jana Olbrachta na tron polski w r. 1492 umożliwiło im powrót do elity. Przed 8 X 1496 objął S. star. nowokorczyńskie, które dzierżył do końca r. 1501, a następnie w l. 1504–6. W r. 1497 wziął udział w wyprawie mołdawskiej. W obozie nad Prutem (niedaleko dworu Hadir), 12 IX t.r., król nadał mu prawo do dóbr Jana Opatowskiego – Święcice i Bernarda z Przybysławic – Przybysławice (ziemia krakowska). Miesiąc później, z tego samego tytułu, otrzymał S. w ziemi krakowskiej: prawo do dóbr Jana i Stanisława, synów Gajka, w Wierzbicach i dzierżawę w Sieciechowicach, poza tym dzierżawę Bidzińskiego w Iwanowicach, Krzesława Opatowskiego w Wierzchowiskach oraz Katarzyny Graboszyckiej w Wierzchowiskach i Woli.
Po śmierci Jana Olbrachta (17 VI 1501), dzięki poparciu kard. Fryderyka Jagiellończyka, wszedł S. w łaski nowego króla Aleksandra, który 24 III 1502 mianował go podkomorzym nadw., a 8 IV t.r. dał mu ekspektatywę na pierwsze wakujące burgrabstwo krakowskie. Jako podkomorzy nadw. przez następne kilka lat towarzyszył władcy w jego podróżach po kraju. Już w maju wyruszył z królem na Litwę (na podróż dostał od niego kwitancję na 100 fl.). Dn. 24 VIII w Mińsku król zobowiązał się zwrócić mu (do następnego roku) dług wynoszący 1 tys. fl., zaciągnięty jeszcze przez Jana Olbrachta. S. otrzymał też wtedy od króla kwitancję na 300 fl. do wybrania z dochodów star. chęcińskiego i na 100 fl. z żup solnych. W r. 1503 ponownie towarzyszył królowi w jego podróży na Litwę; 7 IX t.r. w Wilnie uzyskał od monarchy dokument potwierdzający posiadanie wójtostwa w Wolbromiu, na którym król dopisał jeszcze 300 grzywien. W styczniu 1504 ruszył z Aleksandrem na sejm piotrkowski, gdzie król 9 II t.r. zatwierdził testament brata, Piotra młodszego, wyznaczający S-a na opiekuna jego dzieci. Następnie podążył z władcą do Torunia i wziął udział w zjeździe króla z radą pruską (10–12 V), m.in. w sprawie odwołania z urzędu star. malborskiego brata S-a, Piotra młodszego. W czasie pobytu w Prusach otrzymał od króla cztery kwitancje: na 200 fl. do wybrania od żupnika Jana Jordana z Zakliczyna, na 100 fl. do wypłaty przez celnika krakowskiego Mikołaja Jordana oraz na 1 tys. fl., wciąż nieuregulowanego zobowiązania Jana Olbrachta, do realizacji u podskarbiego Jakuba Szydłowieckiego, od którego miał też odebrać 17 łokci aksamitu. Pod koniec sierpnia w Krakowie wraz z synem Hieronimem (zob.) otrzymał od króla potwierdzenie wieczystego posiadania klucza pieskowoskalskiego, a także dotychczasowych zapisów na tenucie wolbromskiej. Do późnej jesieni t.r. przebywał u boku władcy w Krakowie, a następnie przez Nowe Miasto Korczyn podążył z nim na sejm lit. do Brześcia (luty 1505). Podczas podróży otrzymał od króla kolejne kwitancje, w sumie na 400 fl. i 100 grzywien, oraz pożyczył władcy (13 I 1505) do Wielkanocy, 1 tys. fl. W kwietniu i maju 1505 uczestniczył w walnym sejmie w Radomiu, podczas którego uzyskał od monarchy zgodę na sprzedaż burgrabstwa krakowskiego miecznikowi krakowskiemu Mikołajowi Cikowskiemu. Dn. 15 IX t.r. król Aleksander odebrał Szafrańcom tenutę będzińską, ale 20 IX dał zgodę S-owi na wykupienie star. bolesławieckiego (miasto, zamek i 12 wsi) w ziemi wieluńskiej z rąk jego siostry Zofii, wdowy po Pawle Balickim. Na sejmie lubelskim, 21 II 1506, król potwierdził mu zgodę na wykup wspomnianej tenuty, na której ciążyło 1740 fl. i 360 grzywien (ostatecznie tenutę jeszcze t.r. przejął woj. łęczycki Jarosław Łaski). Dzień później władca poświadczył zastawienie S-owi dóbr dziedzicznych: Zakliczyn, Droginia, Banowice, Brzączowice, Łęki, Targoszyna i Popowice, należących do kaszt. bieckiego Jana Jordana z Zakliczyna, który zobowiązał się spłacić S-owi za króla 3760 fl. w rocznych ratach po 1200 fl. Z sejmu lubelskiego został S. wysłany z poselstwem do sułtana tureckiego Bajezyda II. W grudniu t.r. wziął udział w sejmie elekcyjnym w Piotrkowie.
Od r. 1508 (po śmierci brata, Piotra młodszego) dzierżył S. star. chęcińskie, na którym był zapisany dług królewski. Z zarządu i dochodów posiadanych starostw systematycznie się rozliczał i był kwitowany przez króla Zygmunta I w l. 1512, 1517 i 1524. W kwietniu 1509 uczestniczył w sejmie piotrkowskim, gdzie król wydał mu potwierdzenie dokonanego już podziału dóbr po zmarłym bracie Piotrze. Dn. 31 V 1510 zrezygnował S. z podkomorstwa nadw., które przejął po nim burgrabia krakowski Sylwester Ożarowski. Król zrekompensował mu to nadaniem star. sandomierskiego (kwiecień 1510). W r. 1512 w Wolbromiu S. przyjmował poselstwo stanów pruskich, jadące do Krakowa, i rozmawiał o długu, jaki miał u niego Szymon Bertram z Gdańska. Dn. 17 X 1515 król mianował S-a kaszt. sądeckim; t.r. na krótko S. objął także star. sanockie i tenutę połaniecką. W r. 1519 synowi Hieronimowi scedował star. chęcińskie oraz przekazał dzierżawę wolbromską. Star. sandomierskie dzierżył do śmierci na następujących zasadach: rocznie pobierał 100 grzywien pensji, dochody z dwóch młynów, opłaty targowe, owies ze wsi klasztornych świadczących sep do zamku sandomierskiego oraz pożytki z pięciu folwarków. Jako star. sandomierski toczył liczne spory z podskarbim kor. Spytkiem Tarnowskim, któremu król w l. 1519 i 1524 dał zgodę na wyrąb lasów, co uszczuplało dochody starostwa i godziło w interesy tamtejszych mieszkańców. W ostatnich latach życia S. często był powoływany do królewskich sądów komisarskich; jeszcze na dwa miesiące przed śmiercią, w lipcu 1525 (wraz z podstarościm krakowskim Stanisławem Górskim), rozstrzygał spory między pospólstwem a radą m. Olkusza, której zarzucano m.in. sprzeniewierzenie pieniędzy publicznych; komisarze stanęli jednak po stronie władz, dowodząc na podstawie rachunków miejskich, że pieniądze były wydawane sumiennie.
Majątek S-a początkowo składał się z klucza pieskowoskalskiego, udziałów w żupie bocheńskiej i dzierżonych wspólnie z bratem Piotrem młodszym tenut wolbromskiej i będzińskiej. Ta ostatnia królewszczyzna była jednak zastawiona Stefanowi z Pogórzyc. W r. 1481 król Kazimierz Jagiellończyk, chcąc ją odebrać, zezwolił na jej wykup powinowatemu Szafrańców Mikołajowi Słaboszowi z Putnowic (h. Wieniawa), ale do tego nie doszło i Szafrańcowie ubezpieczali nadal na niej kolejne pożyczki. Swój majątek S. znacznie powiększył po ślubie z Zuzanną Buczacką. W r. 1489 zapisała ona mężowi trzecią część dzierżonej tenuty (zapisane były na niej długi królewskie), na którą składały się m. Tłumacz oraz wsie: Gruszka, Dorożne, Rakowiec, Bortniki, Dolina, Tupały, Holihrady, Olesze i Jezierzany (pow. halicki); dobra te przeszły później na ich syna Hieronima. W r. 1497 zastawił S. wieś Dolinę za 60 grzywien Mikołajowi Chocimirskiemu. W r. 1494 S. i jego brat Piotr młodszy ponownie zastawili tenutę będzińską, tym razem za 2 tys. fl. Benedyktowi Pogórskiemu (synowi Stefana z Pogórzyc). T.r. obaj zrezygnowali na rzecz Benedykta ze swych praw do wsi Małobądz i do tamtejszego sołectwa. Ostatecznie w r. 1502 król Aleksander zezwolił marsz. nadw. Stanisławowi Jarockiemu z Jaroszyna h. Rawicz na wykup tenuty z rąk Szafrańców i Benedykta Pogórskiego, co nastąpiło w r. 1505. Udało się natomiast, spłacając licznych wierzycieli (m.in. Franciszka Gliwicza), utrzymać S-owi tenutę wolbromską; w rękach Szafrańców była także poł. wójtostwa wolbromskiego. W r. 1509 król Zygmunt I wszystkie sumy zapisane na tych dobrach zebrał w jedną, wynoszącą 4200 fl. i zapisał je S-owi. W r. 1522 monarcha nadał S-owi i jego drugiej żonie Annie Chodeckiej prawo patronatu w kościele paraf. św. Katarzyny w Wolbromiu. S., starając się powiększyć dobra małopolskie, kupił w r. 1514 od Piotra, Stanisława i Andrzeja Szczekockich Włoszczowę, Sułków i Wolę (pow. chęciński) oraz nabył Sąspów, graniczący z kluczem pieskowoskalskim. We Włoszczowej wybudował wkrótce murowany dwór, którego piękno głosił potem Bartosz Paprocki, błędnie przypisując jego fundację Piotrowi młodszemu. W l. 1514–16 miał S. w dzierżawie część Lgoty (koło Olkusza), którą odstąpił za 600 fl. Piotrowi Niesułowskiemu. Król Aleksander nadał S-owi w r. 1504 za wierną służbę działkę pod zamkiem krakowskim nad Rudawą, koło młyna starościńskiego. S. inwestował w eksploatację kopalin. Już w r. 1505 razem z bratem Piotrem młodszym zawarł spółkę z kaszt. bieckim, żupnikiem i wielkorządcą krakowskim Janem Jordanem z Zakliczyna, rajcami krakowskimi Sewerynem Reitmanem i Pawłem Kaufmanem oraz krakowskim mieszczaninem Sweypoldem Weheth na poszukiwania i wydobycie metali nad rzekami Czarny i Biały Dunajec. Spółka otrzymała przywilej na roczną wolniznę od skarbowej opłaty olbory za zezwolenie na posługiwanie się czeskim prawem górniczym. Dn. 23 VII 1524 otrzymał S. od króla (wraz ze wspólnikami, których miał sobie dobrać) zezwolenie na poszukiwanie i eksploatację cennych kruszców na obszarze ziemi krakowskiej. Był właścicielem kopalni i huty ołowiu w Olkuszu. Jako kolator kaplicy Szafrańców w katedrze krakowskiej wynajął w r. 1519 dom, należący do altarystów tej kaplicy, marsz. dworu królowej Bony i kaszt. sochaczewskiemu Mikołajowi Wolskiemu, pod warunkiem jego naprawy i rozbudowy. S. zmarł między 8 VII a 2 X 1525.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Zuzanna (zm. 8 V 1501), córka Piotra Buczackiego h. Awdaniec, którą poślubił przed 7 XII 1489. W r. 1494 zrezygnowała ona na rzecz siostry Anny, żony Jana Kamienieckiego, z dóbr w pow. lwowskim, które przypadały jej po matce Małgorzacie; jej posag był zabezpieczony na tenucie Tłumacz (ziemia halicka). Została pochowana w kościele paraf. św. Wawrzyńca w Sułoszowej. Przedstawiająca zmarłą płyta nagrobna z piaskowca znajdowała się w nawie kościoła do końca XIX w., zaginęła podczas budowy obecnego kościoła w l. trzydziestych XX w. Z małżeństwa z Zuzanną pochodził jedyny syn S-a Hieronim, który w październiku 1518 poślubił Reginę, naturalną córkę króla Zygmunta I i Katarzyny Telniczanki; S. zapisał jej posag i wiano w wysokości 12 tys. fl. na dobrach należących do zamku w Pieskowej Skale, a synowi odstąpił, za zgodą króla, star. chęcińskie. Drugą żoną S-a (od r. 1503) była Anna Chodecka (zm. po r. 1530), córka woj. ruskiego Stanisława Chodeckiego h. Ogończyk i Barbary Pileckiej. Posag Anny w wysokości 1 tys. grzywien, zabezpieczony na Kurowie (pow. czchowski), został zapisany w r. 1504 przez jej ciotkę, Katarzynę Pilecką, wdowę po kaszt. sądeckim Andrzeju Oleśnickim z Pińczowa. W r. 1508 zapisał S. Annie 2 tys. fl. wiana i posagu na m. Wolbromiu, tamtejszym dziedzicznym wójtostwie oraz przynależnych wsiach.
S. będąc prawnym opiekunem dzieci swego brata Piotra młodszego (Piotra, Barbary, Urszuli i Zofii), po jego śmierci reprezentował je w sporze o podział majątku z ich matką, Zofią Sprowską, a także wypłacił posag i wyprawę Barbarze w r. 1512, która wyszła za mąż za Jana Trzebieńskiego z Chocieszowa, i Zofii w r. 1519, która została żoną Jakuba Przerębskiego. Uregulował również długi swego brata Krzysztofa i zobowiązania posagowe wobec jego córki Heleny. W r. 1512 został ostatecznie skwitowany przez jej syna, Franciszka z Kotowic (Ketzerdorff koło Brzegu na Dolnym Śląsku), poddanego ks. legnicko-brzeskiego Jerzego I.
Boniecki, II 217, III 20; Dworzaczek; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 135, 215, 241; Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, Oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek, Kr. 2004; Niesiecki, VIII; Paprocki, (myli Piotra ze Stanisławem i temu przypisuje syna Piotra); Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Banowice, Bichniów, Będzin, Brzączowice Dłużec, Droginia, Kurów, Lgota, Łęki, Łobzów, Małobądz); Szymczakowa, Szlachta sieradzka; Urzędnicy, III/1, IV/1, 2, 3, X; – Baczkowski K., Walki o Węgry w latach 1490–1492. Z dziejów rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej w basenie środkowego Dunaju, Kr. 1995 s. 129; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985 s. 226, 247, 370–1; Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, W.–Kr. 1978 I 107, 117, 225, 233, 400–1, 411; Falniowska-Gradowska A., Ojców w dziejach i legendzie, Ojców 1995; Janaczek S., Dobra włoszczowskie Szafrańców, w: Materiały i źródła do dziejów powiatu włoszczowskiego, Red. S. Janaczek, B. Janaczek, Włoszczowa 2008 s. 41–2; tenże, Włoszczowa. Zarys dziejów miasta do końca XVIII wieku, Włoszczowa 2007 s. 31–4; Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale, „Teka Konserwatorska” 1953 z. 2 s. 8; Matras M., Prace górniczo-hutnicze w okolicy Szczawnicy do połowy XVIII wieku, w: Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, W.–Wr. 1959 III 140–5; Molenda D., Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku, Wr.–Kr. 1963 s. 297; Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, W. 1994 s. 229; Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, W. 1962 s. 21, 160; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1999; Pawiński A., Młode lata Zygmunta Starego, „Ateneum” R. 1: 1892 z. 1 s. 33; Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI–XVII wieku. Studium z dziejów zamożnej szlachty nowożytnej, Kielce 2007 s. 148; Pilnaček J., Rody starého Slezka, Brno 1991 IV 1039; Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia, P. 1949 II 42–3, 479; Rawita-Witanowski M., Dawny powiat chęciński, Kielce 2001 s. 82, 136, 215–16, 461; Sobieszczański F. M., Wiadomości o sztukach pięknych w dawnej Polsce, W. 1847 I 219; Sperka J., Dzieje Będzina w XIV–XV w., w: Będzin 1358–2008, Będzin 2008 II 155–6; tenże, Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Kat. 2001; Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548, W. 2007 s. 98, 209; Tomkowicz S., Wiadomości o dwóch nagrobkach gotyckich, „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Polsce” T. 5: 1896 s. LXXVI; Trawka R., Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w późnośredniowiecznej Polsce, Kr. 2005; Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu, Red. F. Kiryk, Kr. 1994 s. 74; – Acta Tom., I nr 68, III nr 37, 78; Akta Aleksandra; Akta grodz. i ziem., IX, XIX; Akta stanów Prus Król., V cz. 3; Arch. Sanguszków, II, V; Cod. UJ, III, IV; Cracovia artificum, II nr 241–242; Długosz, Liber benef., II; Kod. m. Kr., cz. 1–2; Księga Metryki Koronnej podkanclerzego Andrzeja Oporowskiego z lat 1479–1483, Wyd. G. Rutkowska, W. 2005; Lietuvos didžiojo kunigaikščio Aleksandro Jogailaičio dvaro sąskaitu knygos (1494–1504), Wyd. D. Antanavičius, R. Petrauskas, Vilnius 2007; Łaski, Liber benef., I 564; Materiały do dziejów pospolitego ruszenia z lat 1497 i 1509, Wyd. S. Kutrzeba, Arch. Kom. Hist. 1902 IX nr 243, 386, 408, 427, 434; Matricularum summ., II–IV; Przybyszewski, Wypisy źródł. do dziej. Wawelu, III nr 179 s. 112–13, V 36, 77; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 3705, 3766, 3788, 4233, 4250, 4289, 4305, 4534, VI; Středověké listy ze Slovenska, Wyd. V. Chaloupecký, Bratislava–Praha 1937 n. 201; Vol. leg., I; Volumina constitutionum, Wyd. S. Grodziski i in., W. 1996 I 143, 147, 173, 184, 221, 233; Źródła dziej., XIV; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., rkp. LVI, C6 k. 15, 38–47, Metryka Kor., t. 15 k. 88, t. 21 k. 235, t. 25 k. 236–7v, t. 31 s. 552, t. 38 k. 21v, 443–7; AP w Kr.: Akta sądów wyższych prawa miejskiego w Kr., sygn. 10 s. 415–16, dok. perg. nr 910; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 19 s. 711, t. 20 s. 579–80, 611–12, 652, t. 21 s. 322–3, t. 22 s. 115, 628–9, 949–50, 1054–5, t. 23 s. 21–2, t. 25 s. 285–9, 550, t. 26 s. 79, 379, t. 27 s. 177–8, 641, t. 29 s. 329, 458, 1642, Księgi ziemskie czchowskie, t. 7 s. 171–2, Relationes, t. 141a s. 633–4, 637, Terr. Crac., t. 20 s. 362–3, t. 22 s. 115, t. 25 s. 30, 259, t. 154 s. 68, t. 155 s. 108, t. 262 s. 26–7; Arch. UJ: dok. perg. nr 389; B. Jag.: rkp. 5348 II s. 149, 502; B. Narod.: Kopiarz przywilejów rodziny Szafrańców, rkp. 9796 nr 1, 3, 13, 16. 17, 21, 24, 28, 29, 64; IH PAN w Kr., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Mpol. w Średniowieczu: Mater. do t. 5 Kod. Mpol., teczka «T» nr 20, 57, 59, 111, 163.
Jerzy Sperka