Szczeniowski (Szczeniawski?) Stanisław h. Paprzyca (zm. 1775/6), podczaszy żytomierski, starosta trechtymirowski, oficer armii koronnej, regimentarz województwa bracławskiego konfederacji barskiej.
Pochodził z rodziny, której przedstawiciele w poł. XVI w. posiadali Szczeniów (Szczeniów Wielki i Mały czyli Zarudzie) nad rzeką Myką (pow. żytomierski). Był synem Michała (zm. krótko przed 10 X 1745), podczaszego trembowelskiego (1730–45) i sędziego grodzkiego żytomierskiego (1733–45), elektora Stanisława Leszczyńskiego 12 IX 1733 (z woj. kijowskim i wołyńskim); kupił on 23 II 1739 od kanonika wil. Antoniego Tyszkiewicza w woj. kijowskim trzecią część m. Rzyszczewa (Rzyszczowa), całe m. Chodorów oraz wsie Szczuczynkę, Ulaniki i Lipowy Róg z przynależnościami za 40 tys. złp. i odtąd pisał się «na Wielkim Szczeniowie, Chodorowie i Rzyszczewie»; został pochowany w kościele Karmelitów Bosych w Berdyczowie. Matką S-ego była Anna z Pasławskich. S. miał starszego brata Józefa, pułkownika królewskiego w r. 1759, oraz dwie siostry: Magdalenę, brygidkę w Łucku, i Mariannę (zm. 10 XII 1785), żonę Zachariasza Jaroszyńskiego od 5 II 1742 (ślub w Rajgródku), miecznika (1736–50), potem podstolego winnickiego i star. dymitrowskiego, któremu wniosła 20 tys. zł posagu.
S. odziedziczył części w Wielkim Szczeniowie, część Rzyszczewa, Chodorów i dobra czerlenkowskie (wsie Czerlenków, Bochenniki, Komarów, Biskupka i Berezówka), a matka (wg. K. Pułaskiego) zapisała mu 17 VIII 1754 klucz niełoskowski na Polesiu kijowskim. Po śmierci (zm. 1747) podkomorzego kijowskiego i star. trechtymirowskiego Antoniego Dedowicza Trypolskiego S. zajechał 7 VI 1748 cztery wsie (Bukryn Wielki, Bukryn Mały, Kolesiszcze i Romaszki) należące do tego starostwa (woj. kijowskie). Spowodowało to ostry konflikt z następnym starostą (od 12 VI 1748), konsyliarzem Jackiem Ogrodzkim, któremu wprawdzie udało się 4 XII t.r. odzyskać sporne dobra z pomocą nadw. żołnierzy woj. ruskiego Augusta Czartoryskiego, jednakże potem zdecydował się zawrzeć ugodę z S-m i scedował mu za konsensem królewskim z 3 II 1749 to starostwo (S. objął je między 4 a 25 I t.r.). Między 23 VIII a 13 IX 1748 został S. miecznikiem żytomierskim. W poł. sierpnia 1750 star. kaniowski Mikołaj Bazyli Potocki, poseł halicki, zaproponował mu układ w sprawie wzajemnej obrony zagrożonych przez hajdamaków sąsiednich starostw kaniowskiego i trechtymirowskiego, prosząc, «abyś w czasie potrzeby przez ludzi swoich, których masz zawsze porządnych, starostwu memu kaniowskiemu [pomoc] dać raczył». S. pomocy udzielił, lecz we wrześniu t.r. sam prosił bezskutecznie o odsiecz ze star. kaniowskiego; zapewne to niedotrzymanie układu spowodowało długotrwały konflikt S-ego z Potockim, a potem z jego następcą na star. kaniowskim. O szkody poczynione przez S-ego i jego ludzi w star. kaniowskim oskarżył go 17 XI 1751 Wojciech Ossowski, wnosząc w grodzie żytomierskim manifest: «ludzi starostwa kaniowskiego ludzie jegomości obwinionego biją, grabią, zabierają, ale i na życie godzą». Gdy w l. poźniejszych pozwany, tym razem w sporze granicznym, Potocki nie stawił się w sądzie, S. przez woźnego obwołał go banitą. W r. 1751 hajdamacy spalili zamek w Rzyszczewie, jednak S. strzegąc pogranicza z sotnią nadw. kozaków nadal zwalczał ich oddziały, za co woj. kijowskie w swym laudum (Żytomierz 1752) wyraziło mu «życzliwą w sercach swych wdzięczność»; S. wkrótce potem wzniósł nowy zamek nad Dnieprem, na wyspie naprzeciw Rzyszczewa. Dn. 18 VIII 1759 został podczaszym żytomierskim, nadal jednak tytułowano go miecznikiem tego powiatu, a najczęściej star. trechtymirowskim. Zapewne za sprawą teścia, Franciszka Ksawerego Nitosławskiego, otrzymał po nim w r. 1755 lub 1756 porucznikostwo w należącej do pułku buławy polnej chorągwi pancernej Piotra Siemianowskiego, star. korabiowskiego; porucznikiem tej chorągwi, także za kolejnych rotmistrzów (Łukasza Nitosławskiego, Jana Kajetana Jabłonowskiego, Stanisława Sługockiego, Ignacego Woronicza) był do śmierci (jego następca otrzymał patent królewski dopiero 20 II 1777). W r. 1756 rozpoczął i prowadził do r. 1767 „Księgę dobrego i należytego porządku pod znakiem pancernym [...] starosty korabiowskiego dla wpisywania artykułów wojskowych, musztry dla szeregów, [...] asygnacyj, wszelkich dyspozycyi chorągwianych, oraz pracy i zasług [...] Ichmość Kompanii [...] dla konserwy kołowania braterskiego…” (B. Ossol., rkp. 6945). W l. 1756–63 uczestniczył w sześciu (z dziewięciu) zgromadzeniach (kołach) chorągwianych, chociaż faktyczną komendę w miejscu stacjonowania chorągwi pełnili wyznaczeni przez niego namiestnicy.
Wg Edwarda Rulikowskiego (Słown. Geogr.) jeszcze przed konfederacją barską, podczas napadu hajdamaków na Rzyszczew, S. pozostał w zameczku na Dnieprze; po jego zdobyciu ocalił S-ego kozak nadw. zwany Dudko. S. schronił się na Zadnieprzu, skąd powróciwszy na polską Ukrainę, przystąpił do związku barskiego. Wraz ze szwagrem Zachariaszem i siostrzeńcem Mikołajem Jaroszyńskimi podpisał 4 III 1768 w Barze akt związku (konfederacji) wojska kor. i obioru Józefa Pułaskiego marsz. związkowym. Pod koniec kwietnia t.r. towarzyszył Pułaskiemu w podróży z Pohrebyszcza przez Przyłukę do Winnicy, gdzie marszałek związkowy doprowadził do skonfederowania się 2 V szlachty bracławskiej pod laską podczaszego lit. Joachima Potockiego. S. został wówczas obrany pułkownikiem pow. winnickiego, a szlachta bracławska poleciła wypłacenie mu 2 tys. złp. jako «komisarzowi do układania furażów» (z pensją 3 tys. złp.), ustanowionemu przez laudum poprzedniej konfederacji woj. bracławskiego. Ponieważ regimentarz Ignacy Woronicz odjechał, nie decydując się na przystąpienie do konfederacji, S. wyruszył jako regimentarz do woj. kijowskiego, aby wyprowadzić z Białej Cerkwi na Podole wojsko komputowe partii ukraińskiej. Został odkomenderowany (zapewne przez J. Pułaskiego) z głównego obozu na czele chorągwi «ukraińskich» pod Chmielnik, broniony przed Rosjanami przez Kazimierza Pułaskiego. Wraz z trzema innymi regimentarzami: Wawrzyńcem Potockim, kasztelanicem wyszogrodzkim Kajetanem Giżyckim i K. Pułaskim (łącznie 4 tys. konfederatów) stoczył 7 V bitwę z wojskami rosyjskimi gen. I. M. Podgoryczanina pod wsią Lepiatyn koło Ułanowa. Bitwa zakończyła się klęską (wg raportu Podgoryczanina do gen. M. Kreczetnikowa poległo 1 tys. konfederatów, a 254 dostało się do niewoli). Mimo to następnego dnia konfederaci pod Chmielnikiem zmusili do ucieczki mjr. Misiuriewa. Zapewne wkrótce potem S. udał się do Baru, lecz opuścił twierdzę przed rozpoczęciem oblężenia (16–20 VI 1768) i przebił się do głównego obozu konfederatów. Jego zasługi jako regimentarza podkreślił J. Pułaski w wydanym 26 VI 1768 uniwersale pod Raszkowem. Zapewne jesienią t.r. oddział S-ego zabrał w Trechtymirowie kasę królewskiej komory celnej. Pod koniec r. 1768 tytułowany był S. jednym z konsyliarzy konfederacji barskiej (bez określenia województwa czy ziemi; W. Konopczyński błędnie uznaje go za konsyliarza woj. bracławskiego). Dn. 16 XII t.r. w Dańkowcach podpisał S. (razem z m.in. J. Potockim i marsz. generalnym, podkomorzym różańskim Michałem Hieronimem Krasińskim, kaszt. sieradzkim Janem Mączyńskim, stolnikiem pozn. Wojciechem Rydzyńskim) traktat przymierza polsko-turecko-tatarskiego, zawarty pod nieformalną gwarancją francuską. Wkrótce potem podjął z M. Jaroszyńskim próbę działań wojennych na pograniczu, jednak zaskoczony przez Rosjan w Mohylowie nad Dniestrem dostał się 4 I 1769 (lub krótko wcześniej) do niewoli. Wywieziony do Rosji, przebywał na rosyjskiej Ukrainie (w r. 1769 spotkał go w Głuchowie Karol Lubicz Chojecki). Za S-m i Stanisławem Kostką Ortyńskim wstawiał się król Stanisław August; wrócili oni do kraju na przełomie r. 1773 i 1774. Sejm l. 1773–5 powołał S-ego w skład komisji do rozsądzenia sporu o dobra w woj. bracławskim między Jerzym Łączyńskim i podkomorzym bracławskim Bogdanem Ostrowskim, a star. trechtymirowskie nadał w r. 1775 prawem emfiteutycznym na pięćdziesiąt lat Józefowi Wojciechowi Mierzejewskiemu, strażnikowi polnemu kor., zachowując S-emu jego dożywotnią posesję wraz z dochodami.
S. zgromadził znaczne dobra dziedziczne; w chwili śmierci posiadał, oprócz wspomnianych kluczy w woj. kijowskim i bracławskim, dobra jaroszowskie (wsie Jaroszów, Studnica i Jurkowce) oraz dobra siedliskie w woj. bracławskim (miasto i zamek Siedliszcze nad Bohem, wsie Hruwańkowce, Gieżyńce, Sipany i Maniki). W Siedliszczach odrestaurował zamek i wyposażył go w armatę wraz z niewielką załogą wojskową; w r. 1768, jako regimentarz konfederacji, wyprowadził z zamku całe uzbrojenie. W Rzyszczewie ufundował z żoną drewniany kościół p. wezw. św. Stanisława Biskupa Męczennika oraz klasztor trynitarzy, któremu oboje nadali w r. 1764 plac w mieście z pomieszkaniem, ogrody oraz wieś Szczuczynkę, z obowiązkiem odprawiania corocznie 156 mszy; fundacja była przeznaczona na sześciu zakonników, obejmowała także szkołę parafialną i szpital dla dziesięciu ubogich. Przy kościele powstała odrębna parafia, powierzona miejscowym trynitarzom; świątynia spłonęła w r. 1768 podczas koliszczyzny, lecz już w r. 1774 została wraz ze szkołą odbudowana. W r. 1768 hajdamacy pod wodzą Majborody spalili też monaster bazyliański w Trechtymirowie. Wg lustracji z 30 VI 1765 star. trechtymirowskie obejmowało położone nad Dnieprem miasteczko Trechtymirów oraz wsie Monastyrek, Zarubińce, Hrehorówka, Bukryn Wielki, Bukryn Mały, Kolesiszcza (Koleszyszcza) i Romaszki; w r. 1763 intrata roczna wynosiła 9305 złp. Podczas tej samej lustracji gubernator star. kaniowskiego wysunął w imieniu star. Ignacego Potockiego pretensje, że wsie Bukryn, Kolesiszcza i Romaszki zostały przyłączone do Trechtymirowa bezprawnie. Również w trakcie tejże lustracji komisarz star. trechtymirowskiego Józef Sasin oświadczył w imieniu S-ego, «że wsie, grunty i uroczyska tak do starostwa trachtamirowskiego jako też grunta i uroczyska ziemskie do Chodorowa należące» zostały nielegalnie przyłączone do star. kaniowskiego, a grunta dziedzicznych dóbr S-ego Rzyszczów – do starostw kahorlickiego i bohusławskiego (wsie Karapisze i Zielonki). S. zmarł między 4 V 1775 a 1 X 1776, kiedy to wakujące po nim podczaszostwo żytomierskie otrzymał Kazimierz Józef Iliński.
S. był żonaty od ok. r. 1750 z Urszulą z Nitosławskich (wniosła mu obszerne dobra siedliskie), córką Franciszka Ksawerego, star. sieleckiego, łowczego chełmskiego (1730–50), podstarościego i sędziego grodzkiego grabowieckiego, elektora Stanisława Leszczyńskiego (12 IX 1733, z ziemi chełmskiej), sędziego grodzkiego (1743–9), a następnie podwojewodziego kijowskiego (1750–55), posła kijowskiego na sejm 1750 r., regimentarza partii ukraińskiej (1739–46) i zastępcy regimentarza partii podolskiej (1754–5); wspierał on S-ego podczas konfliktu o wsie star. trechtymirowskiego w r. 1748. Matką Urszuli była Elżbieta z Kunickich. W małżeństwie tym miał S. trzech synów: Onufrego (zob.), Franciszka Ksawerego i Piotra; 3 I 1778 na zamku w Siedliszczach dokonali oni podziału dóbr pozostałych po rodzicach. Franciszek Ksawery (zm. 1815), gen. adiutant królewski od 1 V 1775, otrzymał w r. 1778 dobra jaroszowskie oraz trzecią część Rzyszczewa i Chodorów. W r. 1793 sprzedał swą część Rzyszczewa Ignacemu i Szczęsnej z Woroniczów Działyńskim, dziedzicom pozostałych części tych dóbr. Klucz chodorowski sprzedał w r. 1806 Piotrowi Hołowińskiemu, sędziemu bohusławskiemu, zobowiązując go do wypłacenia trynitarzom rzyszczewskim 6600 złp. W r. 1810 upoważnił brata, Onufrego do starań o spadek po Nitosławskich; jako bezdzietny zapisał swój majątek siostrzeńcom oraz dzieciom Onufrego, a w części przeznaczył na fundusz inwalidów wojennych. Piotr, chorąży w wojsku pruskim, został w r. 1778 dziedzicem dóbr czerlenkowskich; od 16 XI 1789 był podporucznikiem w chorągwi kawalerii narodowej (kolejno rotmistrzów: Tadeusza Błędowskiego, Wincentego Czosnowskiego i kaszt. buskiego Teofila Załuskiego) w 2. Brygadzie w Dyw. Małopolskiej; zrezygnował ze służby (lub zmarł) zapewne w r. 1793 (24 IX t.r. patent otrzymał jego następca); na pewno nie żył w r. 1810. S. miał również córkę M a riannę, tłumaczkę z języka francuskiego utworu Ludwika Bertolda d’Ussieux „Wspaniały dowód Miłości Hrabiemu Milfontowi uczyniony przez Luizę czyli Wiadomość Szkocka...” (W. 1786); przekład, dedykowany Aleksandrze, żonie hetmana w. kor. Franciszka Ksawerego Branickiego, zawiera także tłumaczenie poezji J. F. Marmontela oraz wiersze własne tłumaczki. Być może S. miał jeszcze jedną córkę, Brygidę Gertrudę, żonę Tadeusza Lipkowskiego.
Boniecki, VIII 269, XIV 302; Elektorowie, s. 149, 225; Estreicher, XXXII 81–2; Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wr. 1948 I 498; Niesiecki, VI 571, VIII 312, X dod. 425; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 1; PSB (Czetwertyński-Światopełk Aleksander, Jaroszyński Mikołaj, Jaroszyński Zachariasz, Mierzejewski Józef Wojciech, Ogrodzki Jacek Bartłomiej Józef, Ortyński Stanisław Kostka, Potocki Mikołaj Bazyli); Pułaski, Kronika, I 220–1, II 94, 116, 252; Pułaski F., Opis 815 rekopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, W. 1915; Słown. Geogr. (Chodorów, Masłówka, Rzyszczew, Siedliszcze, Trechtymirów); Uruski, V 390, XII 160; Urzędnicy, III cz. 1–4; Żychliński, VIII 238, 240, 247, 249, XXVII 46, 57–59; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, X–XI; Chachaj J., Stan i odbudowa sieci kościelnej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 87: 2007 s. 49–50; Ciesielski T., Armia koronna w czasach Augusta III, W. 2009 s. 61, 175, 177, 218, 221, 224, 229, 447, 456; tenże, Źródła do dziejów regimentów i chorągwi wojska koronnego z lat 1717–1763, „Miscellanea Historico-Archivistica” T. 13: 2001 s. 92; [Iwanowski E.] Heleniusz, Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 II 166; tenże, Rozmowy o Polskiej Koronie, Kr. 1873 I 532; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski. Życiorys, Kr. 1932 I 30–1, 49, 63; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 I–II; Ostrowski K., Jaroszyńscy herbu własnego, Buenos Aires–W. 1995 s. 16; Roszko J., Ostatni rycerz Europy, Kat. 1983 (błędnie jako Onufry); Rulikowski E., Opis powiatu kijowskiego, Wyd. M. Dubiecki, Kijów–W. 1913 s. 184, 203; Serczyk W., Hajdamacy, Kr. 1972; Vol. leg., VIII 481; Wanat B. J., Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie. Studium monograficzne, Kr. 2007 s. 341; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. III t. 3 s. 89–90, 330, 634–6, Cz. VII t. 3; Chojecki Lubicz K., Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, Wyd. A. Kuczyński, Z. Wójcik, Bagno–W.–Wr. 1997; Diariusze sejmowe z wieku XVIII, Wyd. W. Konopczyński, W. 1937 III 17–19, 31; Kreczetnik o w P., Radom i Bar 1767–68. Dziennik wojennych działań, Wyd. K. Stolnikowicz-Chełmski, P. 1874 s. 97–8; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925 s. 40; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Wyd. S. Morawski, Lw. 1851 I 102, 106; Sozański, Imienne spisy osób, s. 17, 22; Summariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem possesorów […] spisany w roku 1770, Wyd. E. Piotrowski, Żytomierz 1861 s. 15; – Kolęda Warszawska za l. 1755, 1756, 1769, 1761, 1763, W.; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 15625, Arch. Skarbu Kor., Oddz. XLVI, nr 3 k. 12, 17–19, Arch. Roskie, koresp., pudło XXII nr 62, Metryka Kor., Księgi Kanclerskie, nr 21 k. 43v, Księgi Sigillat, nr 28 s. 65, 157 (145), nr 29 s. 167, nr 32 k. 383, nr 33 s. 76 (dot. syna, Franciszka Ksawer e g o); AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 1048 (dot. syna Franciszka Ksawerego); B. Czart.: rkp. 706 s. 933–1092, rkp. 778 s. 5, rkp. 1095 s. 246, rkp. 1131 s. 427, 429; B. Jag.: sygn. 5344 t. IV k. 267v; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 316; – Informacje Mariusza Machyni z Kr. na podstawie kwerendy w AGAD (Arch. Kameralne, nr III/324 s. 192).
Andrzej Haratym