Szenic Stanisław (1904–1987), prawnik, pisarz, eseista, kolekcjoner.
Ur. 13 I w Pakości nad Notecią koło Inowrocławia, był wnukiem Stanisława (zob.), synem Władysława (1864–1929), doktora filozofii i chemika, pracownika cukrowni «Union» w Pakości, po r. 1921 kierownika działu cukrowniczego Inst. Rolniczego w Bydgoszczy, oraz Apolonii z domu Wieczorek, pochodzącej z rodziny kupieckiej z Rogoźna Wpol.
Od r. 1913 uczył się S. w Gimnazjum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu; zaprzyjaźnił się tu z Bolesławem Filipiakiem i poznał Bolesława Rumińskiego. W czasie wojny polsko-sowieckiej wstąpił do WP i wiosną 1920 został przydzielony do batalionu telefonistów w Poznaniu; we wrześniu t.r. wrócił do gimnazjum. Dn. 13 VI 1921 uzyskał maturę, po czym zapisał się na Wydz. Prawno-Ekonomiczny Uniw. Pozn. Po czwartym semestrze studiów pracował przez osiem miesięcy jako rejestrator w kancelarii prawniczej adwokata Jana Maciaszka w Bydgoszczy. Uczestniczył w tym czasie w seansach spirytystycznych organizowanych przez aktora Leopolda Brodzińskiego. Po powrocie do Poznania otrzymał 8 VII 1924 magisterium, a następnie rozpoczął trzyletnią aplikację adwokacką: w sądzie grodzkim i sądzie okręgowym (po dziewięć miesięcy), w Prokuratorii Generalnej w Bydgoszczy (pół roku), a następnie w sądzie grodzkim w Chodzieży jako «sędzia z polecenia» w wydz. opiekuńczym. Po zdaniu 20 I 1928 egzaminu referendarskiego pracował jako asesor, a potem sędzia grodzki w Prezydium Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. Oddelegowany pod koniec marca t.r. do dep. administracyjnego w Min. Sprawiedliwości w Warszawie na stanowisko referenta ds. byłej Dzielnicy Pruskiej, zajmował się sprawami związanymi ze zmianą nazwisk. Wkrótce potem otrzymał nominację na sędziego grodzkiego w Katowicach, lecz po krótkim tam pobycie wrócił do Warszawy. Od r. 1928 był na stałe związany ze stolicą. Wynajmował pokój w mieszkaniu sędziego Sądu Najwyższego Jana Dembińskiego; poznał ks. Henryka Walentego Likowskiego, profesora Uniw. Warsz., oraz Antoniego Godziembę-Wysockiego, powieściopisarza i dramaturga. W towarzystwie Lucjana Karłowskiego zwiedził latem t.r. Paryż, Niceę, Mediolan i Wenecję. Dn. 28 VIII 1929 rozpoczął służbę wojskową w podchorążówce w Grudziądzu, lecz po śmierci ojca (29 VIII t.r.), będąc jedynym żywicielem rodziny, opuścił wojsko po pięciu miesiącach jako ułan z cenzusem. Wrócił do Warszawy i w czerwcu 1930 został oddelegowany do MSZ, gdzie 13 VI t.r. objął stanowisko attaché, a od r. 1932 zastępcy przedstawiciela Państwa Polskiego przy Komisji Mieszanej i Tryb. Rozjemczym dla Górnego Śląska z siedzibą w Bytomiu (Beuthen), a później w Katowicach. W tym czasie wyjeżdżał służbowo do Berlina. W l. 1932–7 był delegatem Polski w polsko-niemieckiej Komisji Polubownej dla Spraw Obywatelstwa. Od ok. r. 1934 należał do Rotary Club w Katowicach, w którym przedstawił relację na temat podróży dyplomatycznej do Moskwy. Po zakończeniu 15 VII 1927 działalności instytucji ustanowionych przez Konferencję Genewską dla Górnego Śląska wrócił do pracy w sądownictwie. Mianowany sędzią okręgowym w Katowicach, pracował tam w Sądzie Apelacyjnym. W r. 1937 opublikował komentarz pt. Nabycie obywatelstwa na zasadzie polsko-niemieckiej Konwencji Górnośląskiej z dnia 15 maja 1922 roku („Gaz. Urzędowa Woj. Śląskiego”, przekł. czeski 1954). W związku z powierzeniem mu opracowania ustawodawstwa handlowego i wojennego dla Dep. Ustawodawczego Min. Sprawiedliwości został na początku r. 1938 odwołany do Warszawy. Ogłaszał wówczas sporadycznie drobne artykuły w prasie prawniczej. W okresie międzywojennym zebrał bogaty zbiór sztychów Daniela Chodowieckiego (zniszczony prawdopodobnie podczas okupacji niemieckiej).
Po wybuchu drugiej wojny światowej został S. wraz z żoną Ireną ewakuowany 5 IX 1939 w konwoju MSZ do Dubna; zatrzymał się w nieodległych Wołkowyjach, lecz po wkroczeniu wojsk sowieckich wrócił do Dubna. Przez kilka dni był tam z żoną więziony przez NKWD. Na przełomie października i listopada t.r. wyruszył do Warszawy, dokąd dotarł w grudniu. Początkowo utrzymywał się z handlu, był też administratorem kamienicy żydowskiej przy ul. Chmielnej. Za namową prezesa Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Kazimierza Rudnickiego, opracowywał na podstawie prasy niemieckiej dane na temat wydarzeń wojennych i politycznych. Był tłumaczem przysięgłym w utworzonym przez Niemców Biurze Tłumaczeń aktów hipotecznych przy Hipotece Warszawskiej; z ramienia niemieckiego Komisarycznego Zarządu Nieruchomości Żydowskich administrował kilkoma domami przy Rynku Nowego Miasta i przy ul. Brzozowej. W Zjednoczeniu Central Rolniczych zajmował się też organizacją dodatkowych przydziałów żywnościowych dla pracowników tego urzędu. Wprowadzony do konspiracji akowskiej, gromadził z Kazimierzem Jaszczurowskim i Tadeuszem Szymańskim materiały do przyszłego ustawodawstwa dotyczącego restytucji mienia zagrabionego lub zniszczonego przez Niemców. Od r. 1941 mieszkał na Saskiej Kępie przy ul. Paryskiej; tu też pozostał podczas powstania warszawskiego 1944 r. Wysiedlony we wrześniu t.r. przez wojska sowieckie, zatrzymał się u rodziny żony w Radości. Na przełomie października i listopada przyjął propozycję Rumińskiego organizowania na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej tzw. grup operacyjnych, uruchamiających zakłady przemysłowe. W grudniu przeniesiono go do warszawskiego oddz. Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych na stanowisko zastępcy pełnomocnika Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów; nominację otrzymał w styczniu 1945 od ministra przemysłu Hilarego Minca. Przeniósł się do Poznania, gdzie wraz z m.in. Edmundem Osmańczykiem i Edmundem Męclewskim zainicjował legalną działalność, istniejącej dotąd w konspiracji, Zachodniej Agencji Prasowej. Został w Poznaniu członkiem Rady Nadzorczej Polskiego Związku Zachodniego oraz Wojewódzkiej Rady Narodowej. Dn. 3 VIII został mianowany delegatem Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych Min. Przemysłu (przy dowództwie pierwszego frontu białoruskiego Armii Czerwonej) na teren Rzeszy Niemieckiej z siedzibą w Berlinie. Akredytowany w styczniu 1946 w Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec w Berlinie z ramienia Polskiej Misji Wojskowej, otrzymał status dyplomatyczny na teren całych Niemiec i stopień podpułkownika. Jako przewodniczący strony polskiej w Polsko-Radzieckiej Komisji Mieszanej ds. Reparacji Wojennych uczestniczył w odzyskaniu kilkudziesięciu tramwajów warszawskich oraz wyposażenia kilku fabryk, odzyskiwał polskie skarby kultury i skupował antyki, głównie na potrzeby rządu. Na przełomie l. 1946 i 1947 należał do osób kwitujących rewindykację ołtarza Wita Stwosza. Od r. 1946 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej (od r. 1948 PZPR).
W styczniu 1948 wrócił S. do Warszawy i objął stanowisko radcy w biurach Prac Kongresowych oraz Prawno-Traktatowym MSZ. Zamieszkał przy Krakowskim Przedmieściu 45; wkrótce jego dom stał się salonem kulturalnym, w którym bywali m.in. Osmańczyk, Julian Tuwim, Anatol Stern i Manfred Lachs. W r. 1948 opublikował artykuł Na marginesie dwóch nieznanych exlibrisów polskich („Poligrafika” nr 3/4). Korzystając z dwuletniego urlopu bezpłatnego, podjął pracę w Przedsiębiorstwie Państw. «Film Polski» jako kierownik działu ogólnoorganizacyjnego, a następnie dyrektor biura prasy i informacji, ale po roku zwolnił się. W r. 1949 odszedł z MSZ; w sierpniu t.r. podjął pracę w podległym MSZ Polskim Inst. Spraw Międzynarodowych (PISM) jako kierownik działu ds. niemieckich, a później działu historycznego. Na podstawie materiałów PISM opracował popularną książkę o relacjach Adolfa Hitlera z dowódcami Wehrmachtu pt. Generałowie i Hitler (W. 1951, przekł. czeski 1954). Napisał też przedmowę i posłowie do przetłumaczonej przez Zygmunta Szymańskiego książki Ernsta Fischera „Płonący sygnał” (W. 1951), dotyczącej podpalenia Reichstagu. Z inicjatywy Stanisława Witolda Balickiego opracował wspólnie z Józefem Chudkiem wydawnictwo popularno-historyczne Najstarszy szlak Warszawy. Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Aleje Ujazdowskie (W. 1955), opatrzone rzadko spotykanymi fotografiami. W trakcie pracy nad tą książką zaczął zbierać materiały do cyklu Pitaval warszawski i w r. 1955 opublikował jego pierwszy tom (W., wyd. 2 rozszerzone z podtytułem: 1524–1794, W. 1957). Oskarżony o «tendencje prawicowe», odszedł w r. 1955 z PISM i znalazł zatrudnienie w Państw. Inst. Wydawniczym (PIW) jako kierownik redakcji literatury niemieckiej. Zainicjował w PIW tzw. serię ceramowską, wydawaną od r. 1959. We wrześniu 1956 usunięto go z PZPR. W r. 1958 opublikował tom drugi Pitavala warszawskiego (W.), obejmujący okres 1795–1914 (wyd. 2, W. 1959, poszerzone o najciekawsze sprawy kryminalne Warszawy z l. 1916–18); podejmowane przez Jerzego Gruzę, a potem Konrada Nałęckiego inicjatywy sfilmowania rozdziału dotyczącego procesu o zabójstwo aktorki Marii Wisnowskiej zostały zablokowane przez cenzurę. W tym czasie S. wiele podróżował: w r. 1957 wyjeżdżał do Iranu, Francji, Włoch i Austrii, a w r. 1958 do Belgii na wystawę «Expo»; przebywał też w Grecji, Jugosławii, Turcji i ZSRR. W czerwcu 1959 został członkiem Związku Literatów Polskich (ZLP). Opublikował tom szkiców historycznych Królewskie kariery warszawianek (W. 1959, wyd. 2 poszerzone, W. 1971), w którym przedstawił biografie Barbary Giżanki, Anny Orzelskiej i Julii Hauke, potem także Elżbiety Grabowskiej. Wspólnie z Teofilem Sygą wydał biografię Maria Szymanowska i jej czasy (W. 1960), której zalążkiem był szkic Maria z Wołowskich Szymanowska („Muzyka” 1955 nr 5/6, wyd. osobne, W. 1955). W r. 1960 ukazał się tom szkiców historycznych S-a Pitaval wielkopolski (W. 1960, wyd. 2 poszerzone, P. 1977); na podstawie jednego z nich pt. Sprawa o zabójstwo Ludwika Nitkowskiego ze Skąpego Stanisław Różewicz napisał (z Witoldem Zalewskim) scenariusz filmowy, a w r. 1970 nakręcił film pt. „Romantyczni”.
Z inspiracji popularyzatora lotnictwa płk. Eugeniusza Banaszczyka zaczął S. zbierać materiały do wojennych dziejów stolicy i wkrótce książką Larum na traktach Warszawy (W. 1960) zapoczątkował cykl Mars i Syrena, relacjonujący życie codzienne żołnierzy w dawnej Warszawie. Jesienią 1960 wyjechał do Paryża na stypendium Min. Kultury i Sztuki w związku ze zbieraniem materiałów do książki o Marii Kalergis. Gotowy do druku tom trzeci Pitavala warszawskiego, dotyczący okresu międzywojennego, został w r. 1961 objęty zakazem publikacji z powodu umieszczenia w nim opisu pojedynku Dionizego Smoleńskiego z Bohdanem Gablerem. Za ogłoszenie zakazanego fragmentu opowieści w „Stolicy” pt. Podwójne samobójstwo (1961 nr 8), Syga stracił stanowisko, natomiast S. na mocy orzeczenia Naczelnego Sądu Dziennikarskiego z 10 IV 1961 został objęty do końca t.r. zakazem publikacji. Zainspirowany przez wydawnictwo «Iskry», przygotował zbiór biografii pt. Ochmistrzyni i faworyty królewskie. Portrety trzech dam warszawskich (W. 1961): Urszuli Meierin, Elżbiety Grabowskiej i Henrietty de Vauban. Wspólnie z Sygą prowadził w Polskim Radiu cykl audycji popularnych, emitowanych przez kilkanaście lat pt. „Dyliżans historyczny” (od r. 1962) i „Antykwariat z kurantem” (od r. 1964). Współpracował z Agencją Informacyjną «Interpress» od r. 1963 jako autor cotygodniowego felietonu na tematy kulturalne. T.r., w wydawanej przez PIW serii „Ludzie żywi”, opublikował biografię Maria Kalergis (W., wyd. następne uzupełnione, W. 1965, 1968, 1973); książka zdobyła sporą popularność. Zaproszony przez przyjaciela, ambasadora Kazimierza Sidora, wyjechał w grudniu 1963 na kilka tygodni do Egiptu. Na początku r. 1964, ze względu na chorobę żony, zrezygnował z pracy w PIW. Opublikował tom drugi cyklu Mars i Syrena pod tym samym tytułem (W. 1964, pierwsze miejsce w plebiscycie Min. Obrony Narodowej i Ligi Obrony Kraju w r. 1966); decyzją Min. Oświaty z 6 IV 1965 książka ta, a także Larum na traktach Warszawy, została wprowadzona na listę obowiązkowych pozycji w bibliotekach szkolnych (wyd. łączne, W. 1966). Na zamówienie Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego opracował Pitaval makabryczny, czyli Sprawy pijackie. Alkoholizm a przestępczość (W. 1965), opisujący dwadzieścia dwie zbrodnie, spowodowane nadużyciem alkoholu.
Od kwietnia 1964 był S. współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa (SB); jako kontakt operacyjny używał pseud. Pitawal (a od r. 1967 Antoni Stanisławski). W trakcie wyjazdów do RFN (1964) i Paryża (1965) zbierał i przekazywał informacje o działalności Radia Wolna Europa, paryskiej „Kultury” i wydawnictwa „Libella”. W r. 1965 razem z dyrygentem Rozgłośni Polskiego Radia Czesławem Lewickim zwiedzał przez sześć tygodni Włochy, m.in. zbierając w Rzymie informacje o Kurii papieskiej; w drodze powrotnej, w Montreux w Szwajcarii, odwiedził zaprzyjaźnionego z Lewickim Witolda Małcużyńskiego. Na zlecenie MSW wypłynął w r. 1967 statkiem «Stefan Batory» do USA; w Waszyngtonie spotkał się ze Stefanem Korbońskim. W tym okresie cykl Mars i Syrena wzbogacał o kolejne części: Walki o Warszawę 1656–1657 (W. 1968) oraz rzecz o powstaniu listopadowym Ani triumf, ani zgon (W. 1969, wyd. 2, W. 1971, wyd. 3, W. 1981). Opublikował też w serii „Ludzie żywi” powieść biograficzną Franciszek Liszt (W. 1969, wyd. 2, W. 1975), skupioną na związkach kompozytora z Marią d’Agoult i Karoliną z Iwanowskich Sayn-Wittgenstein. Od poł. listopada do 20 XII 1970 przebywał w RFN we Frankfurcie nad Menem i Monachium, gdzie wygłosił kilka wykładów na temat literatury; równocześnie podejmował kolejne zadania operacyjne, m.in. w Kolonii wobec publicysty i tłumacza Juliusza Stroynowskiego, a w Heidelbergu wobec pisarza niemieckiego, wydawcy „Mickiewicz-Blätter”, Hermanna Buddensiega. W r. 1971 był po raz kolejny w RFN, tym razem w Duisburgu na zaproszenie Verein für Literatur und Kunst. Opracował popularną biografię Generał Józef Chłopicki 1771–1854 (W. 1972), a zbiór esejów i życiorysów Polaków w Niemczech ogłosił pt. Za zachodnią miedzą. Polacy w życiu Niemiec XVIII i XIX wieku (W. 1973, przekł. niemiecki 1988). Wydał też scaloną edycję Pitavala warszawskiego (W. 1975). W l. 1971–5 zamieszczał w „Nowych Książkach” cykl felietonów biograficznych pt. Ongiś, opracowanych na podstawie pamiętników i korespondencji (wyd. osobne, W. 1975, wyd. następne, W. 1980, 1986). Wiosną 1972 wyjechał na wycieczkę do Holandii i Anglii. W r. 1974 otrzymał nagrodę m. stoł. Warszawy. Gdy wkrótce potem agenturalna działalność S-a została zdekonspirowana przez Tadeusza Nowakowskiego, MSW w listopadzie 1976 zakończyło z nim współpracę. S. napisał w tym czasie dwie książki o ks. Józefie Poniatowskim: Większy niż król ten książę (W. 1976) oraz Książę Wódz (W. 1979, wyd. łączne pt. Bratanek ostatniego króla, W. 1983; t.r. nagroda II st. ministra obrony narodowej). Z inspiracji ks. Jana Twardowskiego opracował swe najobszerniejsze dzieło: trzytomową monografię Cmentarz Powązkowski. Zmarli i ich rodziny (T. 1: 1790–1850, W. 1979, T. 2: 1851–1890, W. 1982, T. 3: 1891–1918, W. 1983). Publikacja spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem i w r. 1984 otrzymała nagrodę Funduszu Literatury. Przygotowywanego czwartego tomu, obejmującego l. 1919–39, S. nie ukończył.
Książki S-a były połączeniem erudycji i anegdoty, źródeł historycznych i niezweryfikowanej plotki. Dalekie od zasad warsztatu historyka, ale podane w atrakcyjnej i błyskotliwej formie, stanowiły rodzaj gawęd o historii, wyróżniając się szeroką panoramą tematów i barwną narracją. Wielu recenzentów wytykało jednak pracom S-a odstępstwa od prawdy historycznej i nieścisłości, bezkrytyczne cytowanie bałamutnych źródeł i sięganie bez komentarza do cudzych opinii (Puzdrowski E., „Nowe Książki” 1974 nr 12, Boras Z., „Studia Historica Slavo-Germanica” T. 5: 1976, Kardaszewicz J., „Kierunki” 1976 nr 41, Walter-Janke Z., „Wrocł. Tyg. Katolików” 1976 nr 32, Wallis A., „Kron. Warszawy” 1980 nr 2, 1984 nr 2). «Był [...] programowym kompilatorem» – podsumował dorobek S-a Andrzej Biernacki („Twórczość” 1988 nr 4). Bibliofil i kolekcjoner, specjalizujący się zwłaszcza w tematyce warszawskiej, zapisał S. w r. 1978 dla Muz. im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu zbiór obrazów (m.in. Chodowieckiego, Stanisława Wyspiańskiego, Olgi Boznańskiej, Teodora Axentowicza, Juliana Fałata, Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego i Józefa Pankiewicza), rzeźby sakralne, grafiki z XV–XX w., bogatą bibliotekę, zabytkowe meble, kilimy i stare szkło, a także swoje archiwum. Wota kościelne ofiarował Muz. Archidiecezjalnemu w Warszawie. Wrócił w tym czasie do postaci Wisnowskiej, publikując w „Tygodniku Demokratycznym” (1982 nr 5–16) cykl Tajemnice grobu z białego marmuru. W styczniu 1984 wstąpił do nowego ZLP, został też członkiem honorowym Tow. Miłośników M. Inowrocławia. W r. 1987 spisał wspomnienia, sięgające także odległych dziejów rodu Szeniców. Zmarł 28 XI 1987 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w grobie rodzinnym, zaprojektowanym przez Lecha Dunina (kw. 150). Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju (1967), krzyżami: Kawalerskim (1971), Oficerskim (1980) i Komandorskim (1982) Orderu Odrodzenia Polski oraz odznakami «Za zasługi dla Warszawy» (1973) i «Zasłużony Działacz Kultury» (1977).
S. był żonaty od 4 X 1938 z Ireną z Żochowskich (1915–1964), prawniczką, do r. 1938 aplikantką w Sądzie Najwyższym, pianistką (uczennicą Józefa Śmidowicza) i nauczycielką muzyki. Drugą żoną S-a (od 17 X 1970) była Krystyna Letycja z Sojeckich 1.v. Kozłowska (1919–1976), która zginęła w wypadku samochodowym w trakcie procesu rozwodowego z S-em. S. nie pozostawił potomstwa.
Pośmiertnie ukazał się tom Garść wspomnień (P. 1990), opatrzony posłowiem zaprzyjaźnionego z S-em Mariana Podkowińskiego. W Inowrocławiu utworzono w Muz. im. Kasprowicza salę ze zbiorami ofiarowanymi przez S-a (od r. 1991 „Rzeźba sakralna ze zbiorów Stanisława Szenica”, od r. 1998 „Warsztat pisarski Stanisława Szenica”) oraz nazwano jego imieniem ulicę.
Dziesięć fot. z l. 1965–72 w B. Domu Liter. w W.; – Chadrysiak D., Bibliografia twórczości Stanisława Szenica po 1970 r., „Roczn. Kasprowiczowski” 2000; Inowrocławski słownik biograficzny, Inowrocław 1994; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1944/5 i n.; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Pędziński Z., Stanisław Szenic, „Tyg. Kult.” 1964 nr 44; [Rec. Cmentarza Powązkowskiego]: „Kron. Warszawy” 1980 nr 4, 1984 nr 2 (A. Wallis), „Polityka” 1980 nr 1 (J. Waldorff), „Twórczość” 1980 nr 8 (B. Zadura); [Rec. Za zachodnią miedzą]: „Studia Historica Slavo-Germanica” T. 5: 1976 (Z. Boras); Sikorski C., Stanisław Szenic (1904–1987), w: Sikorska J., Szenic – jakiego nie znamy, „Inspiracje” 1997 nr 2; [Stempowski J.] Hostowiec P., O życiorysie Marii Kalergis, w: tenże, Felietony dla Radia Wolna Europa, W. 1995; – Wywiady z S-em: „Przegl. Tyg.” 1984 nr 29, „Stolica” 1958 nr 17, „Życie Liter.” 1966 nr 24; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Polityka” 1987 nr 50 (M. Podkowiński), „Twórczość” 1988 nr 4 ([A. Biernacki] Abe), „Więź” 1988 nr 4, „Ziemia Kujawska” T. 9: 1993 (C. Sikorski); – B. Domu Liter. w W.: Ankieta z r. 1959, wniosek z r. 1984 o przyjęcie do nowego ZLP; IBL PAN: Pracownia Dok. Hist.-Liter. od XIX do XXI w., ankieta z r. 1980; IPN w W.: sygn. BU 01227/707, BU 1010/1996 (Eawa 27012).
Ewa Głębicka