Tarnowski Stanisław Kostka, krypt.: ST., ST., T., pseud. z innymi autorami: Edward Rembowski, Światowid (1837–1917), historyk literatury, krytyk literacki, publicysta, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes Akademii Umiejętności, poseł na Sejm Krajowy we Lwowie, członek Izby Panów w Radzie Państwa w Wiedniu.

Ur. 7 XI w Dzikowie (obecnie w granicach Tarnobrzega), był wnukiem Jana Feliksa (1777 lub 1779–1842, zob.) i Walerii ze Stroynowskich (zob. Tarnowska Waleria), synem Jana Bogdana (1805–1850), właściciela ziemskiego, po r. 1831 osiadłego w Dzikowie, w r. 1845 członka Stanów Galicyjskich z grona magnatów, w l. 1848–9 posła na Sejm Konstytucyjny do Wiednia i Kromieryża, oraz Gabrieli z Małachowskich (1800–1862), córki Stanisława (1770–1849, zob.) i Marii Anny ze Stadnickich (zm. 1852), siostrzeńcem Gustawa (zob.) i Juliusza (zob.) Małachowskich. Z ośmiorga jego rodzeństwa czworo zmarło przy urodzeniu: Gabriela (ur. 1833), Zofia Maria (ur. 1836), Kazimierz Kajetan (ur. 1842) i Anna (ur. 1845), a wieku dorosłego dożyli: Waleria (1830–1914), od r. 1855 żona Franciszka Mycielskiego (zob.), Karolina (1832–1888), wydana w r. 1853 za Jana Józefa Tarnowskiego (1826–1898, zob.), Jan Dzierżysław (1835–1894, zob.) i Juliusz (1840–1863), w powstaniu styczniowym adiutant gen. Zygmunta Jordana, poległy 20 VI pod Komorowem. Bratem stryjecznym T-ego był Władysław Tarnowski (1836–1878, zob.).

T. pobierał nauki początkowe w domu pod kierunkiem Fortunata Brodzkiego, powstańca z r. 1831 z Wołynia. Po zdaniu egzaminów wstępnych rozpoczął w r. 1850 naukę w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W czasach gimnazjalnych przyjaźnił się z Tadeuszem Pilińskim, Józefem Szujskim i Tadeuszem Wojciechowskim. Duży wpływ na jego zainteresowania miał Zygmunt Sawczyński, nauczyciel historii i języka polskiego. Dn. 8 X 1854 zdał T. maturę i w październiku t.r. zapisał się na Wydz. Prawa UJ. Na przełomie l. 1855 i 1856 wyjechał z Pilińskim, Ludwikiem Wodzickim i młodszym bratem Juliuszem do Wiednia i kontynuował studia na tamtejszym uniwersytecie. Odwiedzał w tym czasie Konstantego Czartoryskiego, a jesień 1856 spędził w Podhajcach u jego syna Aleksandra i synowej Marceliny z Radziwiłłów Czartoryskiej, ostatniej uczennicy Fryderyka Chopina. Spotkał tam również Horacego Delaroche, syna malarza Paula, sympatyka Polaków, ożenionego z Kazimierą z Plichtów. Wrócił następnie na UJ i od października t.r. kontynuował studia prawnicze, dodatkowo słuchając w pierwszym semestrze r. akad. 1856/7 wykładów na Wydz. Lekarskim. W listopadzie 1857 wziął półroczny urlop i 3 XI t.r. wyruszył z L. Wodzickim w podróż zagraniczną. Przez dwa tygodnie (7 XI – 22 XI) bawił w Paryżu, skąd 28 XI wyruszył z listami polecającymi od Władysława Czartoryskiego do królewskiego dworu w Madrycie. Po pobycie w Hiszpanii zwiedzał Gibraltar, skąd odpłynął do Egiptu. Wylądował w Aleksandrii, a 23 II 1858 znalazł się w Kairze; czterotygodniowy pobyt w Egipcie zrobił na nim duże wrażenie. Następnie pielgrzymował do Ziemi Świętej (Jerozolima, Jaffa, Nazaret, Tyberiada), po czym z Damaszku udał się przez Baalbek do Bejrutu, a stamtąd statkiem do Stambułu. W trakcie podróży prowadził diariusz. Przez Triest i Wiedeń wrócił z L. Wodzickim w maju t.r. do Krakowa. W październiku 1858 przeniósł się na Wydz. Filozoficzny UJ; pierwszy semestr r. akad. 1859/60 spędził na takim samym wydziale na uniw. w Wiedniu, a na semestr drugi wrócił na UJ.

W r. 1860 został T. galicyjskim korespondentem tzw. Biura Polskiego przy Hotelu Lambert. W 2. poł. lutego 1861 ponownie odwiedził Paryż; zamieszkał u H. Delaroche’a. W paryskim salonie M. Czartoryskiej poznał Adama Czartoryskiego i gen. Władysława Zamoyskiego. Zawarł znajomość z Walerianem Kalinką oraz Julianem Klaczką, który wywarł na niego znaczny wpływ; 26 II t.r. spotkał się z Andrzejem Edwardem Koźmianem. Na wieść o manifestacjach patriotycznych w Warszawie wrócił 23 III do Dzikowa, a 15 IV wyjechał do Lwowa obserwować obrady pierwszego Sejmu Krajowego Galicyjskiego. Pod koniec listopada 1861 znów znalazł się w Paryżu i pracował w Biurze Polskim, ale dowiedziawszy się o zgonie matki, udał się w lutym 1862 do Dzikowa. Pod koniec grudnia t.r. wyjechał z bratem Juliuszem do Włoch; w Rzymie obaj wzięli udział w prywatnej audiencji u papieża Piusa IX. W Neapolu otrzymali wiadomość o wybuchu powstania styczniowego w Król. Pol. i pod koniec lutego 1863 przez Rzym, Paryż i Wiedeń wrócili do Krakowa. T. zaangażował się w działalność związanego z «białymi» wydz. wojskowego Komitetu Obywatelskiego Galicji Zachodniej (od lipca t.r. Rada Prowincjonalna Galicji Zachodniej) i był wśród organizatorów zbrojnego oddziału powstańczego gen. Zygmunta Jordana. W walkach udziału nie wziął. W nocy z 30 IX na 1 X t.r. został aresztowany; do kwietnia 1864 był więziony na Wawelu, po czym z Józefem Baumem i Cezarym Hallerem został przewieziony do więzienia w byłym klasztorze Karmelitów we Lwowie. Skazany 18 VI t.r. na dwanaście lat więzienia, otrzymał ostatecznie karę ośmiu lat; przewieziony 8 XII do więzienia w Ołomuńcu, tłumaczył tam «dla wprawy i zabicia czasu» eseje T. Babingtona Macaulaya, wydane pt. „Szkice i rozprawy” (Kr. 1892 I–II). Dzięki staraniom brata, Jana, został decyzją cesarza Franciszka Józefa I ułaskawiony 30 IX 1865. Opuścił Ołomuniec 1 X t.r. i wrócił do Krakowa.

T. z przyjaciółmi, Stanisławem Koźmianem, Szujskim i L. Wodzickim, rozpoczął w lipcu 1866 w Krakowie wydawanie konserwatywnego miesięcznika „Przegląd Polski”. Na jego łamach (1866 t. 1) zadebiutował sprawozdaniem O sesji sejmowej w roku 1865–1866, uznanym przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w „Rachunkach” za «doskonale napisany […] pogląd na stosunki galicyjskie». Samo pismo ocenił jednak Kraszewski surowo, na co T. odpowiedział ostrą i błyskotliwą recenzją „Rachunków” w r. 1867 („Przegl. Pol.” 1868 t. 2); spowodowało to obustronną i wieloletnią niechęć obu pisarzy. T. zadeklarował się jako zwolennik przebudowy Austrii w państwo federacyjne, a lojalistyczny adres Sejmu Krajowego do cesarza uznał za «formę obustronnego kontraktu» (O adresie sejmu galicyjskiego, tamże 1867 t. 1). W „Przeglądzie Polskim” (1867 t. 4) zamieścił też swój pierwszy artykuł historycznoliteracki Frycz Modrzewski. „O poprawie Rzeczypospolitej”. Recenzując monografię Antoniego Małeckiego (Profesora Małeckiego „Juliusz Słowacki”, „Przegl. Pol.” 1867 t. 6), zaprezentował ujęcie psychologicznospołeczne, ukazując poetę na tle historyczno-politycznym i światopoglądowym; znalazło się tu, często odtąd cytowane zdanie o «naturze bluszczu», charakteryzujące wyobraźnię Słowackiego. Razem z braćmi Wodzickimi, Ludwikiem i Henrykiem, Augustem Gorayskim oraz Anną Mycielską napisał pod zbiorowym pseud. Edward Rembowski Prawie powieść, również opublikowaną w „Przeglądzie Polskim” (1868 t. 7); akcja tego romansu powieściowego w formie listów toczy się w środowisku polskiej arystokracji l. pięćdziesiątych XIX w. Z kolei z L. Wodzickim, S. Koźmianem i Mycielską, pod wspólnym pseud. Światowid, napisał «powieść wykwintną», również w formie listów, pt. Kosze i koszyki („Przegl. Pol.” 1869–70 t. 14–15). W r. 1867 został T. członkiem czynnym Tow. Naukowego Krakowskiego i Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu. Po śmierci w San Remo najbliższego przyjaciela, Pilińskiego, przetłumaczył z języka niemieckiego i opublikował jego rozprawę „Bezkrólewie po Zygmuncie Auguście i elekcja króla Henryka” (tamże 1868 t. 7) oraz poprzedził ją przedmową.

Dn. 21 IV 1867 został T. obrany posłem na Sejm Krajowy z obwodu rzeszowskiego z pierwszej kurii, tj. wielkiej własności ziemskiej. W r. 1868 został członkiem Wydz. Krajowego, a niebawem wybrano go na delegata do Izby Poselskiej Rady Państwa w Wiedniu. W proteście przeciw konstytucji grudniowej z 21 XII 1867, w której dostrzegł groźbę odnowienia polityki centralistycznej, złożył mandat do Rady Państwa i poparł zainicjowaną w r. 1868 tzw. kampanię rezolucyjną. Pozostał natomiast w Sejmie Krajowym i jako członek Rady Szkolnej Krajowej regularnie brał udział w sejmowych debatach na temat edukacji i wychowania. Opowiadał się za ograniczeniem szkół żydowskich oraz szkół z językiem ruskim (ukraińskim). Dn. 7 XII 1868 złożył podanie o habilitowanie się z literatury polskiej, ale z uwagi na brak doktoratu Wydz. Filozoficzny nie wyraził zgody. Przy wsparciu Józefa Kremera wniósł 9 IV 1869 podanie do Wydz. Filozoficznego UJ o dopuszczenie do egzaminów ścisłych na stopień doktora filozofii. Pomyślnie zdał egzaminy: z literatury polskiej i filozofii 29 IV t.r., historii powszechnej 22 VI oraz matematyki i fizyki 7 IX. Dn. 1 V 1869 ponowił prośbę o habilitację i tym razem otrzymał zgodę. Po wygłoszonym w Collegium Physicum (obecnie Kolegium Kołłątaja) wykładzie habilitacyjnym pt. Ogólny obraz literatury politycznej w Polsce do końca XVIII wieku (niewyd.), uchwałą Wydz. Filozoficznego uzyskał 14 V t.r. veniam legendi z historii literatury polskiej, co 31 VIII zostało zatwierdzone przez Min. Oświaty w Wiedniu; w charakterze docenta prywatnego rozpoczął 19 XI wykłady z historii literatury polskiej. Uchwałą Wydz. Filozoficznego z 16 III 1870 został zwolniony z dysputy publicznej i dopuszczony do promocji doktorskiej; odbyła się ona 24 III t.r. na podstawie rozprawy Król Stanisław Leszczyński jako pisarz polityczny (niewyd.). Dn. 8 VII 1869 uczestniczył w uroczystym pochówku króla Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu.

W „Przeglądzie Polskim” (t. 12–14) publikowano od maja do grudnia 1869 anonimowy pamflet Teka Stańczyka; był on autorstwa Koźmiana, L. Wodzickiego, Szujskiego i T-ego. Z dwudziestu listów tego cyklu T. napisał siedem: Stańczyka do Gąski (I), Aldony-kobiety politycznej (VII), Brutusika-eks-ministra (IX), Ignorancjusza-uczonego (XIII) oraz Sycyniusza-trybuna (III, XIV, XV). Krytykował polskie zamiłowanie do obchodów patriotycznych i pustego gestu, wyszydzał fałszywy postęp, antyklerykalizm i ateizm, uderzał w cynizm i demagogię. Potępiał też ruch spiskowy, a demokratów galicyjskich oskarżał o popychanie społeczeństwa ku rewolucji społecznej. Zgodnie z poglądami krakowskiej szkoły historycznej, winą za upadek Polski obarczał naród. Autorów pamfletu nazywano odtąd stańczykami. W reakcji na ataki prasowe opublikował T. artykuł Sumienność dzienników i dziennikarzy („Przegl. Pol.” 1869 t. 13). Po bankructwie Wincentego Marcina Kirchmayera został w r. 1870 współwłaścicielem krakowskiego dziennika „Czas”, dotychczasowego organu «starych» konserwatystów. T.r. ponownie wybrano go na posła do Sejmu Krajowego. Zaprzyjaźniony z Janem Matejką, pozował mu do kilku obrazów: „Unia lubelska” (1869), jako podskarbi w. kor. Stanisław Tarnowski, „Stefan Batory pod Pskowem” (1872), jako Stanisław Żółkiewski, i „Hołd pruski” (1882), jako Jan Tarnowski.

W dn. 10 i 17 XII 1870 w Krakowie wygłosił T. prelekcję na rzecz Tow. Bratniej Pomocy Uczniów UJ pt. Romans polski w początku XIX wieku („Przegl. Pol.” 1871 t. 19). Z inicjatywy M. Czartoryskiej i z jej udziałem muzycznym zaprezentował 19 III 1871 odczyt Kilka słów o Chopinie (tamże 1871 t. 20). Od Władysława Mickiewicza nabył t.r. rękopis „Pana Tadeusza”. Po przejściu na emeryturę Karola Mecherzyńskiego objął w kwietniu 1871 katedrę historii literatury polskiej na UJ, a 15 XI t.r. został nominowany profesorem nadzwycz. języka i literatury polskiej; wszedł również do Państw. Komisji Egzaminacyjnej dla Nauczycieli Szkół Średnich. Prowadził wykłady z zakresu dziejów literatury polskiej od XVI do XIX w., w tym wykłady monograficzne o twórczości Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego. Był świetnym mówcą, zaciekawiał i intrygował słuchaczy, tezy wykładu ilustrował recytacją fragmentów dzieł literackich, lubił sięgać po anegdotę; gromadził publiczność również spoza kręgów uniwersyteckich. W r. 1873 został członkiem czynnym Wydz. Filologicznego AU, powstałej wtedy na bazie Tow. Naukowego Krakowskiego. Objął funkcję sekretarza Wydz. I Filologicznego, a w l. 1875–93 przewodniczył Komisji do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce.

Na początku stycznia 1873 wyjechał T. do Paryża, gdzie w salonie Konstantego i Jadwigi Branickich poznał ich córkę Różę, z którą niebawem się zaręczył. W sierpniu t.r. zwiedził Wystawę Powszechną w Wiedniu i sprawozdanie z niej zamieścił w „Przeglądzie Polskim” (Artyści polscy na wystawie wiedeńskiej, 1873 t. 2). Napisana z Władysławem Ludwikiem Anczycem, anonimowo opublikowana komedia Wędrówki po Galilei („Przegl. Pol.” 1873 t. 4), przeplatająca teksty jasełek z wierszowanymi kupletami, w której mistrz Twardowski pokazuje Galicję czterem Polakom z innych zaborów (Wołyniakowi, Warszawiakowi, Litwinowi i Poznaniakowi), nie została «przyjęta na deski». Po upadku kampanii rezolucyjnej T. w r. 1873 złożył mandat poselski. W artykule Królowa Opinia („Przegl. Pol.” 1874 t. 31) uderzał w liberalne pisma lwowskie: „Gazetę Narodową” i „Dziennik Polski”, a w artykule Porcje („Przegl. Pol.” 1874 t. 34) oskarżył szlachtę, która po zniesieniu pańszczyzny zastąpiła ją tzw. odrobkiem (w postaci porcji), o czerpanie dochodów kosztem chłopów. Pod wpływem protestów szlachty, szczególnie z okręgu lwowskiego, wycofał się z oskarżeń w odezwie Do moich wyborców z 2 III 1875 („Przegl. Pol.” 1875 t. 1). W kościele St. Philippe du Roule w Paryżu poślubił 16 IV 1874 Branicką; zapewne z tej okazji otrzymał w prezencie rękopis „Balladyny” od przyjaciela Słowackiego, Józefa Reitzenheima. Niedługo po ślubie nabył od rodziny Rzewuskich tzw. pałac na Szlaku (ul. Szlak 71) w Krakowie; w salonach tej rezydencji urządzał środowe spotkania towarzyskie. T.r. podróżował po ziemiach dawnej Rzpltej, m.in. przez trzy dni zwiedzał Kijów (Z Kijowa, „Przegl. Pol.” 1874 t. 2). Latem 1875 bawił w Moskwie (Z Moskwy, tamże 1875 t. 2). W r. 1878 spędził siedem dni w Wilnie (Z Wilna, tamże 1879–80 t. 1–2), a wakacje w Sopocie i Waplewie przeznaczył na wędrówkę po Pomorzu Gdańskim i Warmii (Z Prus Królewskich, tamże 1881–2 t. 2–3). Wydanie książkowe tych reportaży opublikował w dwóch tomach pt. Z wakacyj (Kr. 1888, wyd. 2, Kr. 1894).

W r. akad. 1875/6 wprowadził T. na UJ, obok wykładów, konwersatorium literackie (od r. akad. 1888/9 zwane seminarium historycznoliterackim); wśród prac pisanych pod jego opieką dominowały studia nad romantyzmem i literaturą staropolską. W „Rozprawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydz. Filologicznego AU” ogłosił O nie wydanych poezjach Franciszka Wężyka (T. 3: 1875) oraz Andrzej Maksymilian Fredro. Charakterystyka literacka (T. 4: 1876), a w „Przeglądzie Polskim” (1875 t. 3) szkic o „Niepoprawnych” („Fantazym”) Słowackiego. W marcu 1876 protestował z Szujskim przeciw odczytowi Aleksandra Świętochowskiego, który w krakowskim Ratuszu prezentował swój antyklerykalny dramat „Ojciec Makary”. Trzy odczyty publiczne T-ego w Warszawie (30 III, 2 i 4 IV 1876), poświęcone Aleksandrowi Fredrze, wzbudziły żywe zainteresowanie (Komedie Aleksandra hr. Fredry…, „Bibl. Warsz.” 1876 t. 2, wyd. osobne pt. Komedie Aleksandra hr. Fredry. Trzy odczyty publiczne […] w wielkiej sali ratuszowej w Warszawie 1876 r., W. 1876). Zdaniem Chmielowskiego «urok imienia […], świetna wymowa, o jakiej w Warszawie wyobrażenia nie miano, podziałały elektryzująco […], sala znajdowała się w […] oblężeniu» („Zarys najnowszej literatury polskiej <1864–1897>”, Kr. 1898), a Bolesław Prus uznał, że T. «…mówi pięknie, mówi bardzo pięknie, mówi za pięknie… poza jego mówieniem są myśli, a poza jego odczytem jakiś plan, cel, idea» („Kur. Warsz.” 1882 nr 52). Po powrocie do Galicji w lipcu 1876 uczestniczył T. w pogrzebie Fredry w Rudkach koło Lwowa; wszedł wtedy w skład komisji porządkującej spuściznę komediopisarza, powołanej przez jego syna, Jana Aleksandra Fredrę. W r. 1877 przybył do Lwowa z odczytami o „Irydionie” Krasińskiego; pierwsze wystąpienie (18 VIII) spotkało się z wrogimi demonstracjami antystańczykowskiej inteligencji i studentów, drugi wykład (20 VIII) odbył się przy niskiej frekwencji, a trzeci (22 VIII) w asyście policji. Opublikował w tym czasie rozprawę Szekspir w Polsce („Przegl. Pol.” 1877 t. 45–46, 1878 t. 47), o polskich przekładach W. Shakespeare’a. Reprezentując czwartą kurię z miasteczek i gmin (Rozwadów, Tarnobrzeg, Nisko), wrócił w r. 1877 do działalności parlamentarnej. Na posiedzeniu AU 16 I 1878 objął funkcję sekretarza Wydz. Filologicznego. W dn. 2–6 X 1879 wziął udział w Krakowie w jubileuszu 50-lecia pracy twórczej Kraszewskiego (Zjazd krakowski z powodu jubileuszu J. I. Kraszewskiego, „Przegl. Pol.” 1879 t. 4), nie przybył jednak na posiedzenie Senatu UJ, który obdarzył pisarza godnością doktora honoris causa. Dn. 22 XI t.r. otrzymał nominację na profesora zwycz. języka i literatury polskiej na UJ.

Na początku r. 1879 był T. współorganizatorem pielgrzymki redaktorów czasopism katolickich do Rzymu, zakończonej 20 II t.r. audiencją u papieża Leona XIII. W Krakowie uczestniczył 19 V 1880 w uroczystościach przeniesienia prochów Jana Długosza do krypty zasłużonych na Skałce, wziął także udział w I Zjeździe Historyków Polskich (18–24 V t.r.) zorganizowanym przez AU z okazji 400. rocznicy śmierci historyka. T.r. towarzyszył cesarzowi Franciszkowi Józefowi I podczas wizyty w Krakowie (3–6 IX), a następnie we Lwowie (11–15 IX). Brał udział, obok 1400 pielgrzymów ze wszystkich krajów słowiańskich, w jubileuszu kanonizacji św.św. Cyryla i Metodego w Rzymie i 6 VII 1881 czytał okolicznościowy wiersz Szujskiego „Głos z Polski na uroczystość św. Cyryla i Metodego w Rzymie”; na obchodach spotkał Józefa Bohdana Zaleskiego. Uroczystości poświęcił broszurę Z pielgrzymki słowiańskiej do Rzymu, Kr. 1881. Przetłumaczył z języka francuskiego i opatrzył przedmową „Wieczory florenckie” Klaczki (W. 1881, wyd. 7, W. 1965), odtwarzając (wg F. Hoesicka) wykwint stylu pisarza. Wybrany w r. 1880 na członka honorowego Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, wystąpił tam w r.n. z odczytami Balladyna (4 I) i Lilla Weneda (6 I) („Kur. Pozn.” 1881 nr 20–35, odb. P. 1881). W l. 1882–3 pełnił funkcję dziekana Wydz. Filozoficznego UJ. Dn. 9 II 1883 przemawiał w Krakowie na pogrzebie Szujskiego. Opublikował w r. 1885 artykuł Szujskiego lata szkolne (Kr.) i 20 II t.r. wygłosił w Tarnowie odczyt o nim, z którego dochód przeznaczono na pomnik historyka w tym mieście (odsłonięty w r. 1886). Po Szujskim został w r. 1883 sekretarzem generalnym AU, łącząc tę funkcję z przewodniczeniem Komisji Historycznej Akademii.

W delegacji z Matejką, kard. Mieczysławem Ledóchowskim, prof. UJ ks. Władysławem Longinem Chotkowskim i posłem do Sejmu Krajowego Arturem Potockim T. wyjechał 16 XII 1883 do Rzymu, by ofiarować papieżowi Leonowi XIII obraz Matejki „Sobieski pod Wiedniem”; na audiencji odczytał adres o przywiązaniu Polaków do papieża. Poświęcił temu wydarzeniu broszury: Na pamiątkę obchodu dwóchsetnej rocznicy zwycięstwa Jana Sobieskiego nad Turkami pod Wiedniem (Kr. 1883) oraz Oddawanie Ojcu Ś. Leonowi XIII daru narodowego z obrazu Matejki (Kr. 1884). Z Michałem Bobrzyńskim otworzył w Krakowie pod patronatem AU Zjazd Historyczno-Literacki im. Jana Kochanowskiego (29–31 V 1884); wygłosił na nim odczyt O stanie obecnym historii literatury polskiej i jej potrzebach („Pamiętnik Zjazdu Historycznoliterackiego im. Jana Kochanowskiego”, Kr. 1886), podkreślając znaczenie kontekstu biograficznego w badaniach historycznoliterackich i postulując utworzenie na UJ katedry dziejów literatury powszechnej. W listopadzie 1884 przemawiał na pogrzebie L. Wodzickiego. W „Przeglądzie Polskim” (1884 t. 72) powitał z entuzjazmem wydane w Warszawie „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza; stał się odtąd admiratorem tego pisarza, z którym korespondował i którego nieraz podejmował w pałacu na Szlaku. Często odwiedzał z rodziną Paryż, goszczony zwykle przez W. Czartoryskiego w Hôtel Lambert; w paryskiej Bibliotece Polskiej odwiedzał Bronisława Zaleskiego, utrzymywał też kontakty z Albertem Sorelem.

Mianowany przez cesarza Franciszka Józefa I dożywotnim członkiem Izby Panów, wszedł T. w r. 1885 do Rady Państwa w Wiedniu. W jego dorobku naukowym pojawiły się w tym czasie dwutomowe Studia do historii literatury polskiej. Pisarze polityczni XVI wieku (Kr. 1886); książkę tę chwalił Bobrzyński za «metodę jedynie właściwą» i udane «połączenie literatury z historią» („Czas” 1887 nr 132–133). Dzieło dopełnił T. tomem Studia do historii literatury polskiej. Wiek XVI. Jan Kochanowski (Kr. 1888), opatrzonym łacińską dedykacją dla Uniw. Bolońskiego na jego 800-lecie; Władysław Nehring uznał, że książka wykazuje «zupełną znajomość literatury» („Kwart. Hist.” R. 3: 1889), jednak Chmielowski skrytykował ją za opinie wygłaszane bez dowodu, «podawane za fakta» („Ateneum” T. 4: 1888). Po śmierci ks. Waleriana Kalinki w r. 1886 żegnał go T. mową na cmentarzu Łyczakowskim oraz wspomnieniem w „Przeglądzie Polskim” (Ksiądz Walerian Kalinka, 1887 t. 85–86, wyd. osobne, Kr. 1902), będącym «cennym przyczynkiem do dziejów ostatniego półwieku» (O. Balzer, „Kwart. Hist.” R. 2: 1887).

Dn. 7 VI 1886 został T. wybrany na rektora UJ na kadencję w r. akad. 1886/7. Z odczytami o powieściach Henryka Rzewuskiego wyjechał w styczniu 1887 do Lwowa; wykłady w dn. 11 i 13 I t.r. improwizował, subtelnie analizując pełną sprzeczności i paradoksów postać pisarza, polemizował jednak z jego poglądami. W następstwie opublikował pracę Henryk Rzewuski. Z odczytów publicznych odbytych we Lwowie w 1887 roku (Lw. 1887). Dn. 18 IV uczestniczył w pogrzebie Kraszewskiego na krakowskiej Skałce. Jako rektor UJ rozpoczął przygotowania do 500-lecia odnowienia uczelni; 7 VI otrzymał od cesarza Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa. Dn. 14 VI dokonał uroczystego otwarcia nowego gmachu uniwersyteckiego i z tej okazji wygłosił mowę Na pamiątkę otwarcia „Collegii Novi” 14 czerwca 1887 uczniom Uniwersytetu Jagiellońskiego rektor Stanisław Tarnowski (Kr. 1887). Odtąd prowadził wykłady w Collegium Novum. W auli tego gmachu witał 28 VI z Senatem następcę tronu, arcyksięcia Rudolfa z małżonką Stefanią; parę książęcą gościł 30 VI w swej rezydencji na Szlaku. Obdarowany przez profesorów i docentów UJ 21 VII srebrną repliką berła rektorskiego, odszedł po upływie kadencji z funkcji rektora i zgodnie z ówczesną praktyką został prorektorem z urzędu w r. akad. 1887/8. W r. 1890 Matejko namalował jego portret w stroju rektorskim.

W kwietniu 1889 uczestniczył T. w pielgrzymce galicyjskiej do Rzymu oraz w audiencji u papieża Leona XIII, a od 29 IV do 3 V t.r. brał udział w kongresie katolików w Wiedniu. Ubiegając się o mandat do Sejmu Krajowego VI kadencji z kurii pierwszej okręgu krakowskiego, na zgromadzeniu wyborczym 8 VII głosił hasła społecznego ładu i porządku, a w broszurze społeczno-politycznej Próby rozstroju (Kr. 1889) skrytykował prawo propinacyjne i w tonie kasandrycznym ostrzegał przed plagą pijaństwa wśród chłopów; ponownie został posłem. Jako profesor literatury polskiej UJ przemawiał 4 VII 1890 podczas uroczystości złożenia prochów Mickiewicza na Wawelu. Na II Zjeździe Historyków Polskich we Lwowie wygłosił 17 VIII t.r. wykład inauguracyjny Stan i charakter literatury politycznej polskiej w wieku XVII („Pamiętnik II Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie i Referaty”, Lw. 1890). Dn. 2 VIII 1891 poznał w Zakopanem Stanisława Witkiewicza. Jego książkę „Sztuka i krytyka u nas” (W. 1891) zrecenzował krytycznie w „Przeglądzie Polskim” (1891 t. 2); doceniając «szczerość wrażeń» i «siłę przekonań» oraz «rzetelną cześć i miłość rzeczy», szydził, że dla autora «dobrze wymalowana głowa kapusty będzie lepszym obrazem od źle wymalowanej głowy człowieka lub głowy Pana Jezusa». Opublikował w tym czasie pracę Chopin i Grottger. Dwa szkice (Kr. 1892). Po ustąpieniu Józefa Majera z prezesury AU odszedł w r. 1890 z funkcji sekretarza generalnego i został prezesem Akademii. W związku z tym złożył w r. 1891 przewodnictwo Komisji Historycznej AU. Funkcję prezesa AU pełnił przez 27 lat, do śmierci.

T. zajmował się również działalnością edytorską. Opracował we współpracy (część pierwszą z Józefem Wójcikiem, część drugą z Franciszkiem Próchnickim) Wypisy polskie dla klas wyższych szkół gimnazjalnych i realnych (Lw. 1890–1, 1894–6, 1903, 1911). Wydał dwutomowe „Dzieła pośmiertne” Zaleskiego (Kr. 1891, 1899) oraz czterotomowe „Pisma” Krasińskiego (Kr. 1890–1), które opatrzył przedmową. W 80. rocznicę urodzin tego twórcy zebrał poświęcone mu artykuły i wykłady w tomie Studia do historii literatury polskiej. Wiek XIX. Zygmunt Krasiński (Kr. 1892, wyd. 2 poszerzone, Kr. 1912 I–II). Postać Krasińskiego idealizował, czyniąc z niego patrona polskich konserwatystów, a „Nie-Boską komedię” uważał za arcydzieło. Przyjaciel Krasińskiego, August Cieszkowski, przyjął dzieło T-ego z uznaniem („Czas” 1893 nr 53), a Stanisław Estreicher uznał je za «niepowszednie» („Świat” 1893 nr 1/3–5). Jednak inni krytycy, zwłaszcza młodych generacji, nie podzielali tych ocen; dla Cezarego Jellenty praca T-ego była «główną kadzielnią kościoła polskiego» („Rydwan” 1912 nr 2). Cieszkowski z zarządem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk wydał 19 I 1892 na cześć T-ego ucztę w Sali Bazaru Poznańskiego; nazajutrz T. wygłosił w Poznaniu prelekcję o Krasińskim.

T. był cały czas czynny w życiu politycznym jako jeden z przywódców obozu stańczyków. Artykuły polityczno-społeczne, ogłaszane najczęściej w „Przeglądzie Polskim”, zebrał w tomach: Z doświadczeń i rozmyślań (dwa wyd. Kr. 1891), sześcioczęściowej książce o sytuacji Polaków w Galicji w okresie 25 lat autonomii, oraz dwutomowych Studiach politycznych (Kr. 1895), przypominających jego artykuły z „Przeglądu Polskiego” z l. 1869–76. Drugą część biografii Szujskiego lata młodości opublikował w r. 1892 („Przegl. Pol.” t. 104–105, wyd. osobne, Kr.). Po śmierci (6 III 1892) przywódcy «starych konserwatystów», Pawła Popiela, ogłosił wspomnienie o nim („Przegl. Pol.” 1892 t. 104) oraz broszurę Paweł Popiel jako pisarz (Kr. 1894). Dn. 7 XI 1893 przemawiał na cmentarzu Rakowickim podczas pogrzebu Matejki. Uczestnicząc 5 VI 1894 we Lwowie w otwarciu Powszechnej Wystawy Krajowej, przekazał na nią podarowane mu niegdyś przez Matejkę jego prace: szkic do obrazu „Jan Zamoyski pod Byczyną” oraz tryptyk „Królowa Korony Polskiej”. W książce Nasze dzieje w ostatnich stu latach (Kr. 1895, 1896) rozważał kondycję dziewiętnastowiecznej Europy, uznając za najważniejszą tendencję ścieranie się «despotyzmu z anarchią». W historii widział domenę Boga. Kulturę bizantyjską i chrześcijaństwo wschodnie oskarżał o zapóźnienie cywilizacyjne, partykularyzm i sprzyjanie caratowi. Ataki na religię i tradycję chrześcijańską oraz próby ich zreinterpretowania uważał za sprzeczne z patriotyzmem. Nie akceptował darwinizmu i materializmu, sprzeciwiał się przenoszeniu na grunt humanistyki zdobyczy nauk przyrodniczych. Posłem do Sejmu Krajowego VII kadencji (1895–1901) został z kurii pierwszej okręgu krakowskiego.

W „Przeglądzie Polskim” (1896 t. 120–122) opublikował T. monografię Matejko (wyd. osobne, Kr. 1897, Lw. 1938). Nie ukrywał swej niekompetencji w dziedzinie sztuki, kierował się głównie (podobnie jak w pracy Artur Grottger, Kr. 1874 i recenzji książki Witkiewicza) kryterium tematycznym. Rozmijał się tym samym z głównymi tendencjami kultury młodych; recenzując drugą serię „Poezji” Kazimierza Tetmajera pisał, że twórca ten «sławi w swych wierszach naftę, dynamit i bombę czy sztylet» („Przegl. Pol.” 1894 t. 114). Połączył swoje szkice o F. Schillerze z r. 1884 („Przegl. Pol.” t. 71) z podobną pracą z r. 1895 (tamże t. 117) i ogłosił książkę O dramatach Schillera (Kr. 1896), wyznaczając tym utworom miejsce wyższe niż dramatom Shakespeare’a. Artykuły z dziejów literatury polskiej, publikowane od r. 1867 głównie w „Przeglądzie Polskim”, zebrał w pięciu tomach Studiów do historii literatury polskiej. Wiek XIX. Rozprawy i sprawozdania (Kr. 1895–8), przedrukowując m.in. szkic „Niepoprawni” (I) i różne prace o Fredrze (II). Wydany w r. 1897 (Kr.) tom piąty zawierał publikowane od r. 1881, w jednakowo pochwalnym tonie, artykuły o Sienkiewiczu, poczynając od nowel i opowiadań przez dalsze części „Trylogii” oraz wydane wówczas „Quo vadis”. W r. 1897 spisał Domową kronikę dzikowską i ofiarował ją w darze ślubnym bratankowi Zdzisławowi.

Wobec zbliżającej się 100. rocznicy urodzin Mickiewicza T. wygłosił 14 V 1898 przemówienie O Mickiewiczu. Odczyt miany na publicznym posiedzeniu Akademii Umiejętności (Kr. 1898) oraz opublikował książkę Adam Mickiewicz. Życie i dzieła. Zarys biograficzny (Pet. 1898), «z serca napisaną a znakomitą pod każdym względem» (J. Tretiak, „Słowo” 1898 nr z 31 XII); przemawiał też 26 VI podczas odsłonięcia pomnika poety na Rynku krakowskim. Do „Pamiętnika Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza” (R. 6: 1898) napisał artykuł Jeszcze cokolwiek o „Wallenrodzie”; wg ucznia T-ego, Stanisława Windakiewicza, był to «rodzaj ożywczej oazy na tle robót analitycznych» („Przegl. Pol.” 1899 t. 131). Na jubileusz „Czasu” 3 XI 1898 przygotował pracę O „Czasie” i jego redaktorach. Wspomnienie półwiekowego czytelnika („Czas” 1898 nr 251–258, wyd. osobne, Kr. 1903). W reakcji na rozruchy socjalne w Galicji opublikował anonimowo broszurę polityczną Skutki rozstroju. Rozruchy (Kr. 1898), skierowaną przeciw socjalistom; przeszła ona bez echa. W grudniu 1898, w 50-lecie panowania cesarza Franciszka Józefa I, otrzymał godność tajnego radcy.

Dn. 13 VI 1899 został T. po raz drugi obrany rektorem UJ na kadencję w r. akad. 1899/1900, po czym w r. akad. 1900/1 był z urzędu prorektorem. Podczas III Zjazdu Historyków Polskich (6–8 VI 1900), zorganizowanego na 500-lecie odnowienia UJ, powitał uczestników i zasiadł w prezydium Zjazdu. Uniwersytetowi zadedykował 7 VI 1900 swoje najważniejsze dzieło, pięciotomową Historię literatury polskiej (Kr. 1900). Była to praca nowatorska, pokazująca twórczość artystyczną jako dzieje przemian literatury na tle historycznym, jednak niekompletna w wykładzie naukowym (m.in. pomijająca twórczość Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Cypriana Kamila Norwida). Proces historycznoliteracki podzielił T. na wieki, półwiecza i okresy, ze względu na «konieczność mówienia o pisarzach w następstwie czasu» (Przedmowa), budując historię literatury na ujęciach portretowych. Wobec romantyzmu nie był bezkrytyczny; z niechęcią odnosił się do mistycyzmu i egotyzmu, krytykował szczególnie patetyczną «napuszystość» stylu (np. u Słowackiego), a także ironię i groteskę. Nawiązywał do różnych tradycji estetycznych: od klasycznej estetyki niemieckiej Schillera i J. W. Goethego, po estetykę G. W. Hegla i H. Taine’a; najwyżej cenił w literaturze harmonię, wstrzemięźliwość i wyobraźnię. Usiłował wypracować własny język opisu dzieła literackiego, współmierny do konserwatywnej wizji świata, w której historia państw i narodów, porządek społeczny, moralność, wreszcie piękno i sztuka znajdują swoje uzasadnienie w Boskiej transcendencji. Za cel stawiał sobie kształtowanie opinii odbiorców o dziełach, wpływanie na ich moralność, postawy narodowe i społeczne, upodobania estetyczne. Pisał stylem bogatym, ale i anachronicznym, lubił posługiwać się pytaniem retorycznym, apostrofą i antytezą. Książka wywarła duże wrażenie; za «prawdziwie historyczne rozwijanie wątku w zakresie dziejów piśmiennictwa» wysoko ocenił ją Chmielowski („Metodyka historii literatury polskiej”, W. 1900).

Gdy w r. 1900 weszła w życie austriacka reforma prawa wyborczego, nadająca prezesowi AU prawo zasiadania w Sejmie Krajowym, piastujący tę godność T. złożył mandat poselski i w sejmie zasiadał odtąd jako wirylista. W „Bibliotece Warszawskiej” (1900 t. 1–3) opublikował rozprawę Józef Szujski jako poeta (Kr. 1901), będącą w istocie «spłatą długu przyjaźni» (B. Gubrynowicz, „Pam. Liter.” 1902 z. 2). Napisał studium Nowe kierunki dramatu i „Zaczarowane koło” Lucjana Rydla („Przegl. Pol.” 1901 t. 140), o dramacie jednego z niewielu bliskich mu pisarzy nowego pokolenia. Anonimowo opublikował Czyściec Słowackiego. Realistyczno-fantastyczny, satyryczno-symboliczny, dźwiękowo-kolorystyczny, marmurowo-eteryczny, pastelowo monumentalny, miniaturowo-kolosalny, humorystyczno-tragiczny, opisowo-dramatyczny, śliczny poemat modernistyczny (Wiedeń 1903). Utwór, nawiązujący do „Boskiej komedii” Dantego i stawiający sobie za cel ośmieszenie twórczości Stanisława Wyspiańskiego, ukazywał Słowackiego, który dla zmazania swych grzechów czyta w czyśćcu „Wesele” i „Wyzwolenie” Wyspiańskiego oraz dokonuje sądu nad tymi dramatami. Anonimową satyryczną polemikę z poematem zamieszczono w „Liberum veto” (1903 nr 27) pt. „Do autora anonimu pt. «Czyściec Słowackiego»”; autorstwo T-ego ujawnił dopiero Ferdynand Hoesick („Kur. Warsz.” 1922 nr 91). Tom szósty i ostatni Historii literatury polskiej (Kr. 1905–7 cz. 1–2) pisany był pośpiesznie i ograniczał się do streszczeń utworów; pomijał m.in. twórczość Witkiewicza i Wiktora Gomulickiego. Literaturę współczesną, nawet jego generacji, śledził bowiem T. wyrywkowo; nie zainteresowała go ani „Lalka” Prusa ani „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Twórczości spod znaku realizmu i naturalizmu zarzucał doraźność, koncentrowanie się na szczególe, podnoszenie zjawisk o charakterze jednostkowym do poziomu uogólnienia. Tym silniej jednak krytykował w części drugiej Wyspiańskiego, któremu zarzucał «impresyjny symbolizm», ekscentryczność, manierę, rozkład formy i myśli. Za Historię literatury polskiej otrzymał w r. 1906 Nagrodę Fundacji im. Probusa Barczewskiego.

Z okazji jubileuszu pracy uniwersyteckiej T-ego jego studenci wydali „Pamiątkową księgę 1866–1906. Prace byłych uczniów Stanisława hr. Tarnowskiego, ku uczczeniu 35-lecia jego nauczycielskiej pracy” (red. J. Kallenbach, Windakiewicz, Kr. 1904). Dn. 25 IV 1904 wyruszył T. w kolejnej pielgrzymce do Rzymu i 5 V uczestniczył w audiencji u papieża Piusa X. Opublikował broszurę Cześć Matki Boskiej i dzisiejszy czas (Kr. 1904), w której uznał prawo moralne za element Boskiego planu względem człowieka. W tomie (XXXV) „Arcydzieł Polskich i Obcych Pisarzy” opublikował rozprawę Mickiewicz Adam. „Pan Tadeusz”. Uwagi (Brody 1905, wyd. 2 pt. O „Panu Tadeuszu”, oprac. S. Pigoń, Kr. 1922), wysoko ocenioną przez Ignacego Chrzanowskiego. Z Józefem Jabłonowskim i Antonim Potockim przetłumaczył Szkice i rozprawy literackie Klaczki (W. 1904), które opatrzył przedmową. Dn. 1 VII 1906 otworzył w Krakowie Zjazd Historycznoliteracki im. Mikołaja Reya, podkreślając zasługi tego twórcy dla literatury polskiej. Trzy lata po śmierci Klaczki opublikował jego dwutomową biografię Julian Klaczko (Kr. 1909). Twórczość T-ego doczekała się w tym czasie pierwszej monografii „Stanisław Tarnowski. Rys życia i prac” (W. 1906 I–II) Hoesicka; książka była utrzymana w tonie apologetycznym. W r. 1908 został T. odznaczony Orderem Leopolda I kl.

Po prawie czterdziestu latach pracy na stanowisku wykładowcy historii literatury polskiej na UJ T. przeszedł 30 IX 1909 na emeryturę. Od cesarza Franciszka Józefa I otrzymał pismo odręczne z gratulacjami; zapewne spodziewał się Orderu Złotego Runa, toteż dziękując za dar napisał: «Ten monarszy podpis, przechowa się między najdroższymi pamiątkami domu, a spotka się tam z podpisem wielkiego przodka Jego Cesarskiej Mości, Karola Piątego» („Czas” 1909 nr 117). Żegnano T-ego obchodami jubileuszowymi: 24 V t.r. w Teatrze Miejskim i 25 V w sali Starego Teatru. Pochód młodzieży szkolnej z nauczycielami przemaszerował trasą spod pomnika Tadeusza Rejtana na Plantach, przez ul. Basztową do pałacu na Szlaku, gdzie odbył się raut. Z datków zebranych podczas jubileuszu utworzono Fundację im. T-ego, wspierającą ubogich studentów UJ (akt fundacji zatwierdzono 6 VII 1911). Do uczniów T-ego należeli oprócz Windakiewicza także Józef Tretiak, Jan Czubek, Tadeusz Grabowski, Józef Kallenbach, Stanisław Pigoń, Józef Ujejski i Hugo Zathey. Na swego następcę T. zaproponował Chrzanowskiego; 3 V 1910 objął on katedrę, a podczas wykładu inauguracyjnego 30 V t.r. złożył hołd poprzednikowi.

Na emeryturze w l. 1910–12 współpracował T. z nowojorską „The Catholic Encyclopedia”; opracował dla niej hasła o literaturze polskiej. W grudniu 1909 został przewodniczącym Komitetu dla uczczenia 100. rocznicy urodzin Chopina i z tego tytułu 23 X 1910 przemawiał (m.in. obok Ignacego Paderewskiego) we Lwowie na uroczystości inaugurującej obchody. Dn. 29 V 1912 otrzymał doktorat honoris causa Uniw. Lwow. W marcu 1914 był na ostatniej sesji Sejmu Krajowego we Lwowie. Po wybuchu pierwszej wojny światowej, wobec zbliżania się frontu, wyjechał jesienią t.r. z rodziną do Wiednia (pałac na Szlaku zajęły wówczas wojska austriackie). Na kursie uzupełniającym dla nauczycieli szkół średnich wygłosił tam 29 III 1915 odczyt Miłość ojczyzny w poezji polskiej XIX w. (Wiedeń 1915). Akt 5 Listopada powitał z ostrożną nadzieją, publikując broszurę Po ogłoszeniu niepodległej Polski (Kr. 1916). W Krakowie był już 8 XI 1916 i wziął udział w uroczystych obchodach z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, zakończonych mszą w katedrze na Wawelu. Zmarł 31 XII 1917 w Krakowie, został pochowany 3 I 1918 na cmentarzu Rakowickim w grobowcu Branickich. Zgodnie z wolą rodziny pieniądze na wieńce i kwiaty przekazano na Książęco-Biskupi Komitet Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny. Prochy T-ego ekshumowano w r. 1937 i pochowano 9 XI t.r. w kościele Dominikanów w Dzikowie. Pośmiertnie, w r. 1936, został T. odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

W małżeństwie z Różą Marią Augustą z Branickich (1854–1942), córką Konstantego Grzegorza (zob.) i Jadwigi z Potockich, córki Hermana (zob.), miał T. troje dzieci: Elżbietę (1875–1955), zamężną za hr. Janosem Esterhazym zu Galántha (1864–1905), Jadwigę (1879–1945), wydaną za Hilarego Aleksandra Bnińskiego (1873–1946), i Hieronima Jana (1884–1945, zob.). Siostrzeńcem T-ego był Jerzy Mycielski (zob.).

Pisarstwo T-ego budziło rozbieżne oceny. Cenił je na ogół Chmielowski („Dzieje krytyki literackiej w Polsce…”, W. 1902), natomiast poważne zastrzeżenia zgłaszał Bronisław Chlebowski: «wymagania metodyczne, troska o ścisłość, zupełność stoją na drugim planie, a ten uczuciowy stosunek do przedmiotu i polityczny kąt widzenia w rozpatrywaniu dziejów literatury sprowadza […] trudne do usprawiedliwienia braki» („Dwie historie literatury polskiej”, „Ateneum” T. 2: 1901). Pokolenie Młodej Polski stworzyło «czarną legendę» T-ego. Szydził z niego Adolf Nowaczyński w szkicu „Ostatni występ hr. St. Tarnowskiego” („Krytyka” 1901 nr 3) i w „Facecjach sowizdrzalskich” (Kr. 1903); Wilhelm Feldman uznawał, że T. przesiąkł «wszystkimi konwenansami salonów, wszystkimi tradycjami gustów arystokratycznych» („Współczesna krytyka literacka w Polsce”, W. 1905), a Stanisław Brzozowski pisał, że styl T-ego jest «kokieteryjnie majestatyczny jak umizgi podstarzałej piękności», natomiast jego poglądy określał jako «operowy katolicyzm», «majestatyczną nicość» i «szlachecką dekadencję» („Współczesna krytyka literacka w Polsce”, Stanisławów 1907). Rysów T-ego dopatrywano się w postaci Prezesa w „Wyzwoleniu” (Kr. 1903) Wyspiańskiego. W r. 1907 Tadeusz Boy Żeleński ukazał T-ego jako «starą ciotkę» („O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce”, w: „Igraszki kabaretowe”, Kr. 1908, „Słówka”, Kr. 1913), a po latach w „Znasz li ten kraj” (W. 1931) wspominał, że T. miał «pyszną głowę na zbyt małym ciele, które podwyższał aktorskim gestem; głos giętki i świetnie modulowany, mimo że wciąż na krawędzi maniery proszącej się o parodię i wielokrotnie też parodiowanej». Z czasem o T-m jako historyku literatury pisano jednak z uznaniem; Pigoń podkreślał, że jako pierwszy dostrzegł on humor „Pana Tadeusza” („«Pan Tadeusz». Wzrost, wielkość, sława”, W. 1934), Julian Krzyżanowski nazywał go «krytykiem w wielkim stylu» („Czas” 1937 nr 305), a Wacław Borowy dostrzegał u niego «to, co dla krytyka […] najważniejsze: właściwe odczytanie utworu» („O poezji Mickiewicza”, W. 1958 I). W opinii Henryka Markiewicza wśród polskich krytyków literatury XIX w. «nie ma ani jednego, u którego można by znaleźć tak wiele stron kompromitujących i tak wiele stron świetnych» („Od Tarnowskiego do Kotta”, Kr. 2010).

Pośmiertnie opublikowano T-ego Ogólny pogląd na rozwój literatury pięknej w Polsce oraz Rozwój poezji dramatycznej w Polsce. Cz. 2: Poezja dramatyczna XIX w. („Dzieje literatury pięknej w Polsce” Kr. 1918 cz. 1, 2). Po drugiej wojnie światowej Markiewicz opracował wybór pism historycznoliterackich T-ego pt. O literaturze polskiej XIX wieku (W. 1977). Później, z inicjatywy Krakowskiego Ośrodka Myśli Konserwatywnej, wydano Pisarzy politycznych XVI wieku (Kr. 2000) oraz wybory pism społecznych: Z doświadczeń i rozmyślań (Kr. 2002, oprac. A. Rzegocki) i Królowa Opinia. Wybór pism (Kr. 2011, oprac. B. Szlachta). Ponownie też opublikowano monografię Zygmunt Krasiński (Kr. 2014, oprac. A. Waśko). Grzegorz Nieć wydał w swym opracowaniu diariusz Z Dzikowa do Ziemi Świętej. Podróż do Hiszpanii, Egiptu, Ziemi Świętej, Syrii i Konstantynopola z lat 1857–1858. Wspomnienia oraz korespondencja z matką Gabrielą z Małachowskich Tarnowską i rodzeństwem (Kr.–Rudnik 2008), a także Domową kronikę dzikowską (Kr.–Rudnik 2010). Reprint Naszych dziejów opublikowano w r. 2014 (Rzeszów).

W 80. rocznicę śmierci T-ego odbyło się 14 XI 1997 w Krakowie posiedzenie PAU („Stanisław Tarnowski 1837–1917. Materiały z posiedzenia naukowego PAU w dniu 14 XI 1997 r.”, Kr. 1999). W 100. rocznicę śmierci T-ego konferencje naukowe zorganizowały PAU i krakowski Uniw. Pedagogiczny (4 XII 2017) „Stanisław Tarnowski – człowiek, uczony, polityk” oraz Muz. Historyczne m. Tarnobrzega „Stanisław Tarnowski 1837–1917” (2 X 2017), połączoną z wystawą pt. „Stanisław Tarnowski 1837–1917. Odczytać ślady”. Imię T-ego nadano Państw. Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnobrzegu oraz Szkole Podstawowej w Tarnowskiej Woli (10 V 2005).

Portret przez Jana Matejkę w Muz. Collegium Novum UJ, kopia w: PAU, Muz. Hist. M. Tarnobrzega, Oddz. Zamek Tarnowskich w Dzikowie; Ryc. przez Juliana Schübelera, wg rys. Franciszka Tegazzo z r. 1876, w: „Tyg. Ilustr.” 1876 nr 15; Karykatury: przez Karola Frycza, litogr. z r. 1911 na zaproszeniu do Jamy Michalikowej w Kr. na szopkę „Zielonego Balonika”, przez Kazimierza Sichulskiego, autolitogr. z r. 1910, w: tenże, Karykatury sejmowe. 34 autolitografie, Lw. (1910); – Bibliografia wybranych prac Stanisława Tarnowskiego, w: Tarnowski S., O literaturze polskiej XIX wieku, Oprac. H. Markiewicz, W. 1977; Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51–1917/19, T–Ż, Kr. 2015; Literatura pol. Enc., II; Matejko, obrazy olejne. Katalog, W. 1993; Nowy Korbut, XVI; PSB (Górski Konstanty Maria, Hoesick Ferdynand, Matejko Jan, Pigoń Stanisław, Popiel Paweł, Próchnicki Franciszek, Reitzenheim Józef, Rydel Lucjan, Siemieński Lucjan, Sienkiewicz Henryk, Szujski Józef); Perkowska U., Corpus Academicorum Facultatis Philosophiae Universitatis Iagellonicae 1850–1945, Kr. 2007; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; – Borowski A., Stanisław Tarnowski o Renesansie i humanizmie, w: Kraków i Galicja wobec przemian cywilizacyjnych (1866–1914), Red. K. Fiołek, M. Stala, Kr. 2011; Budrewicz T., Kategorie ideowe i estetyczne w krytyce literackiej stańczyków, w: Pozytywizm i negatywizm. My i wy po stu latach, Oprac. B. Mazan, S. Tynecka-Makowska, Ł. 2005; tenże, Konserwatywny ideał kobiety w mowach pogrzebowych Stanisława Tarnowskiego, w: Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863–1918 w poszukiwaniu wzorów życia i sztuki, Red. E. Ihnatowicz, E. Paczoska, W. 2006; Bujnicki T., Stanisław Tarnowski (1837–1917), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Filologicznego. 600-lecie odnowienia Akademii Krakowskiej, Red. J. Michalik, W. Walecki, Kr. 2000; tenże, Trzy odczytania „Trylogii” (Tarnowski – Świętochowski – Chmielowski), w: tenże, Sienkiewicza „Powieści z lat dawnych”. Studia, Kr. 1996; Chrzanowski I., Stanisław Tarnowski jako krytyk, Kr. 1918; Cysewski K., Stanisława Tarnowskiego i Piotra Chmielowskiego opera magna, w: tenże, Z zagadnień literaturoznawstwa polskiego doby pozytywizmu 1860–1914, Słupsk 1986; Dybiec J., Polska Akademia Umiejętności 1872–1952, Kr. 1993; Galle H., Chmielowski – Tarnowski, dwaj ludzie – dwie syntezy, „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 32–34; Gruca A., Spółka Wydawnicza Polska (1890–1916). Wydawnictwo krakowskich konserwatystów, Kr. 1993; Hoesick F., Stanisław Tarnowski. Rys życia i prac, W. 1906 I–II; Kabe F., Stanisław Tarnowski (1837–1917), Sandomierz 1929; Kijas J., Dzieje Katedry Historii Literatury Polskiej UJ w okresie Stanisława Tarnowskiego (1871–1909), w: Dzieje Katedry Historii Literatury Polskiej w Uniwersytecie Jagiellońskim. Zarys monograficzny. Księga zbiorowa, Red. T. Ulewicz, Kr. 1966; Kłak C., Stanisław Tarnowski – dzisiaj, w: Pisarze galicyjscy. Szkice literackie, Rzeszów 1994; Kosicka-Pajewska A., Myśl polityczna Stanisława Tarnowskiego, w: taż, Zachowawcza myśl polityczna w Galicji w latach 1864–1914, P. 2002; Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Król M., Stanisław Tarnowski, w: Karpiński W., Król M., Sylwetki polityczne XIX wieku, Przedmowa H. Wereszycki, Kr. 1974; Ku czci Stanisława Tarnowskiego. Opis uroczystości z dziennika „Czas”, Kr. 1909; Lubaszewska A., Nowoczesność poczciwa. O „Historii literatury polskiej” Stanisława Tarnowskiego, w: Historie literatury polskiej. 1864–1914, Red. U. Kowalczuk, Ł. Księżyk, W. 2015; Malinowska E., „Przenieść w obcy kraj ojczyznę i przechować ją…”. Stanisław Tarnowski o swoich spotkaniach z polskimi rodzinami na Pomorzu, w: Rodzina w czasach przełomów. Literackie diagnozy od XIX do XXI wieku, Red. K. Kralkowska-Gątkowska, B. Nowacka, Kat. 2011; Marchwiński G., Kanonizowanie Sienkiewicza. Historia literatury i dynamika życia publicznego (na przykładzie pism Stanisława Tarnowskiego, 1880–1905), w: Historie literatury polskiej. 1864–1914, Red. U. Kowalczuk, Ł. Księżyk, W. 2015; Markiewicz H., Stanisław Tarnowski – po stu latach, w: tenże, Prace wybrane. Z dziejów polskiej wiedzy o literaturze, Kr. 1998 VI; tenże, Stanisława Tarnowskiego podróże na Kresy, w: Poszukiwanie realności. Literatura – dokument – Kresy. Prace ofiarowane Tadeuszowi Bujnickiemu, Red. S. Gawliński, W. Ligęza, Kr. 2003; Misicki T., Stanisław Tarnowski. Studium, Buffalo–Nowy Jork 1918; Nieć G., Krakowskie lata młodości Stanisława Tarnowskiego. Literackie fascynacje i lektury w świetle korespondencji i jego relacji pamiętnikarskich (autorzy, dzieła, księgozbiory), w: Kraków–Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, Red. H. Kosętka i in., Kr. 2011 X; Paczoska E., Krytyka literacka pozytywistów, Wr.–W. 1988; Stachura-Lupa R., Między etyką a estetyką. O wartościowaniu w badaniach literackich konserwatystów. Casus Stanisława Tarnowskiego, w: Historie literatury polskiej. 1864–1914, Red. U. Kowalczuk, Ł. Księżyk, W. 2015; taż, Poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskiego, Kr. 2016; taż, Stanisław Tarnowski o literaturze młodopolskiej, w: Dyskursy krytycznoliterackie 1764–1918. Wokół „Słownika polskiej krytyki literackiej”, Red. G. Borkowska, M. Rudkowska, W. 2010; taż, Stanisław Tarnowski o pielgrzymce słowiańskiej do Rzymu (1881), w: Południowa Słowiańszczyzna w literaturze polskiej XIX i XX wieku, Red. K. Stępnik, M. Gabryś, L. 2010; taż, Stanisław Tarnowski o „Trylogii” Henryka Sienkiewicza, w: Powieść historyczna dawniej i dziś, Red. R. Stachura i in., Kr. 2007; taż, Stanisława Tarnowskiego relacje z podróży („Z wakacyj”), w: Podróż i literatura 1864–1914, Red. E. Ihnatowicz, W. 2008; Starnawski J., Z dziejów polskiej nauki o literaturze w wieku XIX i XX. Cztery studia, Częstochowa 1997; Szulska I., Tragikomiczny bedeker kresowy. „Z Wilna” Stanisława Tarnowskiego, w: Podróż i literatura 1864–1914, Red. E. Ihnatowicz, W. 2008; Śliwa J., Stanisława Tarnowskiego wyprawy do Kairu (1858) i Wilna (1878). Komentarz archeologiczny, „Roczn. PAU” R. 50: 2005; Tarnowski S., Domowa kronika dzikowska (fot., tablice geneal.); Waśko A., Wstęp, w: Tarnowski S., Zygmunt Krasiński, Kr. 2014; Wyka K., „Teka Stańczyka” na tle historii Galicji w latach 1849–1869, Wr. 1951; Zdziechowski M., Stanisław hr. Tarnowski. W stulecie urodzin, w: tenże, Wybór pism, Oprac. M. Zaczyński, Kr. 1993; Zięba M., Wielcy romantycy polscy w pozytywizmie galicyjskim. Studia i szkice literaturoznawcze z perspektywy edytorskiej, Kr. 2009; – Brzozowski S., Hr. Stanisław Tarnowski, w: tenże, Współczesna powieść i krytyka. Artykuły literackie. Studia o Wyspiańskim, W. 1936; Chłędowski K., Pamiętniki, Oprac. A. Knot, Kr. 1957 I; Feldman W., Historia i krytyka p. Stanisława Tarnowskiego, w: tenże, Pomniejszyciele olbrzymów. (Szkice literacko-polemiczne), Stanisławów 1906; tenże, Współczesna krytyka literacka w Polsce. Z 12. portretami w tekście, Lw. 1905; Żeleński T. Boy, Obrachunki fredrowskie. Pisma, W. 1956 V; tenże, Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego, w: Wyspiański S., Wesele, Kr. 1959; tenże, Znaszli ten kraj?... Cyganeria krakowska, Kr. 1949; – „Czas” 1937 nr 305 (poświęcony T-emu); – Arch. Narod. w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Dzikowskie Tarnowskich, sygn. 639; Arch. UJ: sygn. S II 538–539 (wybory rektorskie), sygn. S II 619 (teczka osobowa), sygn. WF 121 (teczka habilitacyjna), sygn. WF 504 (teczka doktorska); B. Czart.: sygn. 5689 (koresp. z Hotelem Lambert); B. Jag.: sygn. 9142 III, 9236 III, 9247 III, 4952 III, 4953 VI, 5755/2, 5931/3, sygn. Przyb. 248/71, Przyb. 19/16 (koresp.); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2020, 2028, 2064, 2084, 2210, 6537 IV; Muz. Narod. w Kr.: sygn. MN 718, 1110, 1111, 1113, 1114–1117; Woj. i Miejska B. Publ. w Rzeszowie: sygn. Rk–64 (listy T-ego do Józefa Wiśniowskiego); – Internet: www.ankgov.pl/wydarzenia/2013/07/04/archiwum-dzikowskie-Tarnowskich, www.rodtarnowski.com.

Tadeusz Budrewicz i Renata Stachura-Lupa