Potocki Stanisław Władysław h. Pilawa (zm. 1732), strażnik w. lit., wojewoda bełski. Był synem Feliksa Kazimierza (zob.) i Krystyny z Lubomirskich, bratem Michała (zob.) i strażnika w. kor. Józefa (zob.).
W r. 1693 P. studiował wraz z młodszym bratem Jerzym, star. tłumackim, w Akad. Krak. Był wówczas (zapewne z cesji ojca) star. lucyńskim. Głosował na Augusta II z woj. bełskiego, podpisał następnie uchwałę sejmu elekcyjnego 1697 r. Podobnie jak bracia wziął udział we wrześniowej kampanii podhajeckiej 1698 r. wraz ze swą chorągwią pancerną. Dn. 11 VI 1704 mianowany został łowczym lit. po Stanisławie Denhoffie. Nominacja z 4 II 1704 na oboźnego lit. została cofnięta. Z końcem sierpnia 1706 przedstawiał się jako człowiek całkowicie wyzuty z fortuny i «tułacz po wołoskiej granicy», podkreślając swą wierność wobec Augusta II. Jego dobra zostały wówczas całkowicie zniszczone przez wojska rosyjskie. Z początkiem października t. r. prosił o ochronę przed zbliżającymi się do jego majętności wojskami «auksyliarnymi». W kwietniu 1707 był komisarzem skarbowym woj. bełskiego. W styczniu 1708 zanosił w imieniu woj. bełskiego skargi do hetmana polnego kor. Stanisława Mateusza Rzewuskiego na kwaterujących Kałmuków, Rosjan i oddziały kor. Wg relacji rezydenta carskiego przy hetmanie A. Daszkowa P. w marcu 1708 skłaniał hetmana w. kor. Adama Sieniawskiego do przejścia na stronę Stanisława Leszczyńskiego. W maju 1708 jako marszałek sejmiku bełskiego prosił o informację w sprawie obciążeń kwaterunkowych województwa. Kontaktował się latem t. r. z Sieniawskim, deklarując lojalność. Jesienią 1708 prosił o uwolnienie od konsystencji swego star. hrubieszowskiego, całkowicie zrujnowanego przez ludzi hetmana polnego lit. Grzegorza Ogińskiego. W l. n. często zabiegał o protekcję Sieniawskiego. Był na Walnej Radzie Warszawskiej 1710 r., w czasie której otrzymał strażnikostwo lit. W r. 1712 ciężko chorował. Istotną rolę odegrał wraz z braćmi w czasie konfederacji tarnogrodzkiej, jakkolwiek nie wydaje się, by początkowo poważniej angażował się w działania zbrojne konfederatów. Pewna dwuznaczność jego postawy wynikała niewątpliwie stąd, iż jako zięć hetmana polnego kor. Stanisława Mateusza Rzewuskiego był zaangażowany po jego stronie w rozgrywce o przyszłość buławy w. kor. Dn. 28 II 1716 został posłem do skonfederowanych województw, próbował pośredniczyć pomiędzy hetmanami a konfederatami.
Gdy latem 1716 powstał w wojsku lit. spisek przeciwko hetmanowi w. lit. Ludwikowi Konstantemu Pociejowi, w następstwie którego w dn. 25 VII odsunięto od władzy oficerów lojalnych wobec hetmana, a sam Pociej salwował się ucieczką z Witanowa w kierunku Lublina. P., który uczestniczył w spisku, został marszałkiem związkowym wojska lit. Uczestniczył w rokowaniach w Kazimierzu i Warszawie. We wrześniu wyrażał zgodę na zaprzysiężenie bezpieczeństwa królowi pod warunkiem, iż wojsko aż do chwili zwołania sejmu pójdzie pod komendę marszałka konfederacji Stanisława Ledóchowskiego. Gdy przeciwko operującemu w okolicach Torunia Chryzostomowi Gniazdowskiemu ruszył silny korpus saski gen. A. H. Bosego, P. pospieszył w sukurs na czele 2 000 jazdy lit. Połączył się z Gniazdowskim 3 X 1716 pod Kowalewem, jednakże pomiędzy dowódcami natychmiast wszczęła się kłótnia o zwierzchnictwo nad całością sił. Spór ów przyczynił się do klęski konfederatów w bitwie pod Kowalewem (5 X), w następstwie której Sasi zajęli Toruń, zdobywając przewagę w Wielkopolsce i na Pomorzu. W czasie rokowań warszawskich 1717 r. żądano wynagrodzenia P-ego za usługi dla dobra ojczyzny. Dn. 7 I P. i Franciszek Poniński, star. kopanicki, «wyzywali się na pojedynek», co spowodowało zakłócenie obrad. P. żądał jeszcze dokonania poprawek w projekcie dotyczącym Trybunału Skarbowego Lit. Ostatecznie uznano jego pretensje wobec skarbu lit. w wysokości 200 000 złp.
W l.n. P. angażował się głównie w działalność trybunalską. We wrześniu 1719 był marszałkiem Trybunału Kor. Jesienią 1722 jako deputat z sejmiku bełskiego zwracał się do hetmanów kor. z prośbą o poparcie jego starań o funkcję marszałka Trybunału – konkurował wówczas bezskutecznie z bratem Michałem o laskę. We wrześniu 1724 przyczynił się do zerwania sejmiku halickiego. Na sejmie 1724 r. został powołany do grona komisarzy mających prowadzić rokowania z przedstawicielami dworów ościennych. W r. 1726 był znowu marszałkiem Trybunału Kor. w Lublinie. Ponieważ piastował jednocześnie funkcję poselską, zażądano w czasie sesji sejmowej 16 X 1726, aby zrezygnował z obu funkcji i aby skasowano wydane dekrety. Poróżnił się wówczas z S. M. Rzewuskim na tle majątkowym. Dn. 25 V 1729 prymas Teodor Potocki wytargował dla niego woj. bełskie, co miało wzmocnić pozycję Pilawitów. U schyłku 1729 r. rezydent austriacki w Rzpltej F. W. Kinner podejrzewał, iż P., podobnie jak inni członkowie rodziny, uczestniczy w inspirowanym przez Francję antywettyńskim spisku zawiązanym w interesie S. Leszczyńskiego.
P. był człowiekiem majętnym. Obok star. lucyńskiego posiadał od 5 III 1705 star. hrubieszowskie, które w r. 1727 odstąpił bratankowi Franciszkowi Salezemu (zob.). Był również star. opalińskim (Opalin koło Włodzimierza). Miał majątek Peczeniżyn w pow. kołomyjskim. Dzięki zapisowi krewnej Heleny Morsztynowej otrzymał na Ukrainie ogromny kompleks dóbr humańskich (Tulczyn, Targowica, Brahiłów i Demidówka) oraz Mohylów na Podolu. Posiadał również dobra tartakowskie w woj. bełskim. Był protektorem bernardynów, zamierzając podobno u schyłku życia oblec habit i osiąść przy klasztorze sokalskim, któremu zapisał 50 000 złp. na utrzymanie kapeli. Zmarł 27 VI 1732 we Lwowie po nagłej chorobie. Pochowany został w habicie bernardyńskim w Krystynopolu.
P. był dwukrotnie żonaty – z Elżbietą Anną Frąckiewiczówną, następnie, od r. 1712, z hetmanówną Marianną Rzewuską, która zmarła w marcu 1722. Potomstwa nie pozostawił. Majątek jego przeszedł na bratanka Franciszka Salezego.
Portret P-ego w Wilanowie, reprod. w: Portret polski XVII i XVIII w. Katalog wystawy, Kat. 1978; – Estreicher; Słown. Geogr., (Brahiłów, Demidówka, Łęczna, Hrubieszów, Opalin, Tartaków); Niesiecki; Uruski; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., – Gierowski J. A., Opisanie urzędów centralnych przez konfederatów tarnogrodzkich, w: O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w., W. 1965; Kraushar A., Sprawa Zygmunta Unruga, Kr. 1890 s. 152; Rostworowski E., O polską koronę, Kr. 1958; Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; Wojtasik J., Ostatnia zbrojna rozprawa z Turkami i Tatarami w r. 1698, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIII; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta grodz. i ziem., XXV; Diariusz walnej rady warszawskiej z r. 1710, Wil. 1928; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849 s. 277, 284, 291, 295; Pisma i bumagi imperatora Petra Velikago, Leningrad–Moskva 1887–1964 VIII č. 3.; Teka Podoskiego, III 88–9; Vol. leg., V 439, 974, 985, VI 310, 400; Zawisza K., Pamiętniki, W. 1862 s. 310, 329, 332; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 12267; Arch. Prowincji Bernardynów w Kr.: XXIV-a-1 s. 355; B. Czart.: rkp. 223 s. 37, rkp. 471 s. 271, rkp. 481 s. 473, rkp. 450 s. 385, rkp. 548 s. 366–367, 501, 590, 737, 945, 1119, 1229, 1287, 1304, rkp. 558 s. 52, 459, 534, 559, 625, 628, 645, 649, rkp. 562 s. 95, 223, 281, 299, 309, 313, 335, 343, 372, 383, 440, 512, rkp. 567 s. 22–29, rkp. 5920 nr 31312–31327, rkp. 5922 nr 31704–31710, 31713–31716, 31718; B. Narod.: rkp. 6675 k. 21, rkp. 6678 k. 5–6, rkp. 6913 t. 3 k. 25–26; B. Ossol.: rkp. 341, opis rkp. 1447.
Andrzej Link-Lenczowski