Stanisław z Oporowa (przed 1501 – ok. 1552), prowincjał paulinów, nazywany błogosławionym.
Ur. zapewne w rodzinie mieszczańskiej w Oporowie koło Kutna. Podawana przez biografów data urodzin S-a w r. 1501 (J. Rudnicki) jest mało prawdopodobna.
S. uczył się najpierw w szkole parafialnej w Oporowie, następnie na Uniw. Krak.; miał uzyskać bakalaureat i doktorat z filozofii, co jednak nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Do zakonu paulinów wstąpił przed r. 1515. Najpóźniej w r. 1517 został mianowany proboszczem w Wielgomłynach koło Radomska i odtąd był kilkakrotnie odnotowywany w źródłach. Dn. 15 VIII t.r. przebywał w Łęczycy w celu uregulowania granic między parafią wielgomłyńską a chełmską. W lipcu 1522 stanął przed sądem oficjalatu krakowskiego w sprawie dziesięciny z Marcinowic. Dn. 7 VI 1525 wystąpił w charakterze świadka podczas spisywania w języku czeskim aktu nadania Gawłowi młyna w dobrach konwentu Trójcy Świętej koło Głogówka. Dn. 1 IV 1530 przebywał w Krakowie, gdzie uzyskał potwierdzenie dziesięciny z dóbr biskupich włocławskich w Nieskurzowie.
Po śmierci prowincjała paulinów Macieja z Wojsławic (zm. między kwietniem a listopadem 1530) wybrany został S. jego następcą przy zachowaniu dotychczasowych obowiązków plebańskich w Wielgomłynach. Jako prowincjał pojawił się w źródłach po raz pierwszy 26 XI t.r. w Krakowie, kiedy złożył protest przeciw Żydowi Jakubowi, usiłującemu zagarnąć dobra zmarłego prowincjała Macieja. W r. 1531 przyjął na placówce wielgomłyńskiej wizytatora generalnego z Węgier Kaspra i jego sekretarza Błażeja, który 4 XII t.r. zadedykował mu przedmowę do dzieła G. Gyöngyösiego „Decalogus de beato Paulo” (Cracoviae 1532). W ciągu następnych miesięcy występował S. jako powód w kilku sprawach zainicjowanych jeszcze przez Macieja. Od maja 1531 do lutego 1543 przebywał wielokrotnie w Głogówku, Krakowie, Wieluniu i Wieruszowie. Pośredniczył w sprawach: uregulowania długu z dziedzicem Łabędziem w Stęgoborzycach (maj 1531), odzyskania dziesięciny z dóbr biskupich w Nieskurzowie (20 VI – 16 XI t.r.), sprzedaży wsi Cieciułowa (26 I 1532), odnowienia praw do sołectwa sołtysowi Rykale (25 VI r.n.) i wykupienia tego sołectwa na rzecz Jarosława Kowalskiego (25 IV 1541), wyrażenia zgody na dzierżawę domu konwentu w Krakowie na Skałce Janowi Palczowskiemu (3 IX 1533) oraz przyznania temu konwentowi zapomogi w wysokości 100 grzywien z darowizny Jana Cieszęckiego (7 V 1536). Ponadto łagodził spór z altarzystą kościoła św. Zofii Jakubem o 200 fl., zapisanych na folwarku dębnickim (9 XII 1536), oskarżał Jana i Malchiora Wilkowieckich o wywołanie awantury na terenie klasztoru jasnogórskiego (11 XII t.r.), podejmował mediację w sporze między skarżącymi się na nadmierne obciążenia poddanymi klasztoru i jego administratorami, do czego zobowiązał go bp Piotr Tomicki (wiosną 1537).
Po odejściu z probostwa w Wielgomłynach przebywał S. w klasztorze jasnogórskim; utrzymywał nadal dobre stosunki z Hieronimem Mosińskim (Moszyńskim), który latem 1540 przekazał klasztorowi na ręce S-a dobra dziedziczne we wsi Konopiska koło Częstochowy. Kilka tygodni po spisaniu aktu Mosiński zmarł, po czym liczni członkowie rodziny zgłosili pretensje do jego posiadłości, m.in. Stanisław Mosiński wniósł 2 X 1543 protestację, w której domagał się podziału dóbr zmarłego. Pretensje dotykały również dóbr klasztoru wielgomłyńskiego, których gwarantem był S. Nieco wcześniej, przed 9 II t.r., zmarł pleban wielgomłyński Bartłomiej i jego miejsce z aprobatą arcybp. gnieźnieńskiego Piotra Gamrata zajął ponownie S., pełniąc jeszcze przez pewien czas obowiązki prowincjała. Prawdopodobnie przeniósł się wówczas do Wielgomłynów, gdzie zetknął się z pierwszymi oznakami prądów reformacyjnych wśród skłóconych rodzin Mosińskich, Myjomskich i Stadnickich oraz z niechęcią do klasztoru jasnogórskiego podsycaną przez star. chęcińskiego Hieronima Szafrańca, występującego z pretensjami o dobra w Konopiskach. Nie wiadomo, jak dalece był S. zamieszany w te spory, ale wg opinii biografów doznał wtedy wielu upokorzeń. Odzwierciedleniem kłopotów jest niedatowany list z Wielgomłynów, który być może napisał S. do współbrata Marcina z prośbą, aby ten spowodował przeniesienie go do innego domu zakonnego. W nieznanych okolicznościach S. powrócił do rodzinnego Oporowa, gdzie spędził ostatnie lata życia.
Uchwytna w źródłach działalność S-a w sprawach majątkowych jest zaledwie fragmentem jego pracy na stanowisku prowincjała. Nawiązał kontakty z rodzinami m.in. Oporowskich, Pampowskich, Czarnkowskich, Rusockich, Konarskich, Srzeńskich. Utrzymywał dobre stosunki z arcybp. Janem Łaskim i Gamratem oraz z bp. krakowskim Tomickim. Znaczącą rolę odegrał w godzeniu polskiej prowincji z macierzystą prowincją na Węgrzech, m.in. w sprawie separacji kilku prowincji, szczególnie hiszpańskiej, portugalskiej i polskiej, które prosiły o nią Stolicę Apostolską. Na zorganizowanie nowego zarządu zgodził się jeszcze papież Aleksander VI – dla Hiszpanów 7 III 1493, a dla Polaków 1 V t.r. W r. 1536 Hiszpanie skorzystali z tego przywileju, podobnie jak Portugalczycy, Polacy natomiast, mimo nacisku króla Zygmunta I, separacji nie przeprowadzili. S. utrzymywał więc ożywione kontakty z Węgrami, gościł ich w kilku domach polskich (szczególnie po klęsce pod Mohaczem w r. 1526), a przede wszystkim przyjmował nadal wizytatorów węgierskich, m.in. Emeryka, któremu towarzyszył w sprzedaży wsi Cieciułowa 26 I 1532. Popierał też działalność paulińskiej korporacji zwanej konfraternią, do której przyjmowano świeckich czcicieli NMP oraz polskich i węgierskich przyjaciół zakonu. Spotykali się tu zarówno stronnicy króla węgierskiego Jana Zapolyi i Izabelli Jagiellonki, jak króla węgierskiego i czeskiego Ferdynanda Habsburga, a także m.in. sekretarz Izabelli Piotr Porębski, woj. sieradzki Stanisław Łaski, który dwukrotnie zatrzymywał się w klasztorze, dworzanie Ferdynanda: podstoli Władysław Orsagh Guthi z rodziną oraz wysoki urzędnik Mikołaj de Pákos. Zasługą S-a było zachowanie przez zakonników neutralności i utrzymanie dobrych stosunków z obu władcami podzielonego państwa węgierskiego; zadzierzgnięte przez niego więzy z konfratrami przetrwały w późniejszych latach i przyczyniły się do utrwalenia w Polsce religijności maryjnej, której był gorącym rzecznikiem.
S. nazywany był przez biografów «młotem na heretyków» i patronem kaznodziejów, jednakże poza wzmiankami o pełnieniu przez niego funkcji kaznodziei nie zachowały się wiarygodne przekazy źródłowe o jego działalności na tym polu. Nie udało się stwierdzić, czy słusznie przypisuje mu się kazanie w katedrze wawelskiej z 29 III 1540, w którym miał zarzucać możnym obojętność religijną. Możliwe, że S. wywarł wpływ na duchowość Nawojki z Bnina, autorki domniemanego polskiego modlitewnika i tekstów o Matce Boskiej Częstochowskiej z modlitwą o «niewolnictwie maryjnym». Trudno natomiast podtrzymać opinię biografów o cudotwórczym działaniu S-a (opowieści o wskrzeszeniu trojga zmarłych w kaplicy cudownego obrazu na Jasnej Górze, o wyciągnięciu ze stawu siekiery, odzyskaniu przygniecionego przez drzewo konia, czy nawróceniu 5 tys. osób po kazaniu). S. zmarł w klasztorze oporowskim ok. 19 IV 1552 i został tam pochowany 22 IV t.r. (data roczna śmierci budzi jednak wątpliwości).
Z księgozbioru S-a zachowały się: zbiór pomocy kaznodziejskiej Jana Bromyarda „Summa Praedicantium diversorum institutione doctorumque […] munitas” (Ratyzbona 1518) z jego notą proweniencyjną (B. OO. Paulinów na Jasnej Górze), Walentego Wróbla „Promptuarium Ecclesiae” (Lipsk 1536; tamże) oraz Błażeja Węgra „Salutares Parenenses de Epistoliis et Evangeliis” i Mateusza z Kościana „Examen spirituum et visionum” (Cracoviae 1542).
Opinię o świętości S-a opublikował w r. 1609 jako pierwszy Marcin Baroniusz (z rażąco sprzecznymi datami życia); zauważył on, że grób S-a otoczony był czcią, jednak zgodnie z tradycją paulinów i ich niechęcią do procesów kanonizacyjnych ciało ukryto i występowano przeciw przejawom kultu. Relację Baroniusza powtórzył w r. 1662 Piotr Jacek Pruszcz. W l. 1663–9 obszerniejszy żywot S-a spisał Jacek Rudnicki, a po r. 1722 – Hieronim Cieszkiewicz. Kult popularyzował zwłaszcza Innocenty Pokorski, który w r. 1710 ułożył „Litanię o bł. Stanisławie Oporowiczu” (Kr. 1892). zaś ok. r. 1722 zainicjował powstanie księgi z żywotami S-a oraz opisami 56 cudów i łask otrzymanych za jego przyczyną; wg projektu Pokorskiego powstał w kaplicy domowej na Jasnej Górze cykl obrazów ku czci S-a, zaś w Oporowie marmurowa tablica (1718). W r. 1770 w miejscu narodzin S-a wystawiono murowany obelisk, poświęcony w r. 1810, jednak osłabienie kultu w Oporowie nastąpiło wkrótce po kasacie tamtejszego klasztoru Paulinów w r. 1819. Zainteresowanie postacią S-a wzrosło ponownie w okresie międzywojennym, m.in. w r. 1936 generał zakonu paulinów o. Pius Przezdziecki wysunął postulat rozpoczęcia procesu beatyfikacyjnego.
Portret z Chrystusem z 1. poł. XVII w. (zaginął przed r. 1844): Przedstawienie z poł. XVII w., ukazujące S-a na ambonie, portret z r. 1682 na zaplecku obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (obecnie jako osobny obraz), trzy inne wizerunki z XVIII–XIX w. w klasztorze OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie; Przedstawienia z XVII/XVIII w. w klasztorach paulińskich w: Beszowej, Krakowie na Skałce, Pińczowie i Topolnie, oraz w kościele w Wieruszowie; Wizerunki z XIX–XX w. w kościołach w Leśnej Podlaskiej (płaskorzeźba) i Oporowie (fresk), oraz w kaplicy Matki Boskiej w bazylice w Waszyngtonie (fresk); – Acta Sanctorum, Appendix, Parisiis–Romae 1866 III; Hagiografia pol., II 174–85 (J. Zbudniewek, ikonogr. bibliogr.); Polscy Święci, Red. J. R. Bar, W. 1985 V (J. Zbudniewek); Świątek F., Życiorysy świątobliwych Polaków i Polek ostatnich wieków, Miejsce Piastowe 1932 II; – Adamczyk J., Wizerunki dostojników duchownych w Sali Rycerskiej na Jasnej Górze, W. 1901 s. 18, 29; Gawarecki W. H., Oporowo. Wspomnienie historyczne. Część historyczno-statystyczna, „Kalendarzyk Polit.” R. 12: 1844 s. 10–11; – Zbudniewek J., Żywot błogosławionego Stanisława z Oporowa pędzlem opisany, „Studia Theologica Varsaviensia” R. 27: 1989 nr 1 s. 144–62; – Baroniusz M., Vita, gesta et miracula Beati Stanislai Poloni, Cracoviae 1609; Benger A., Annalium Eremi-Coenobiticorum Ordinis Fratrum Eremitarum sancti Pauli Primi Eremitae, Posonii 1743; Cieszkiewicz H., Życie bł. Stanisława Oporowskiego, Tłum. J. Zbudniewek, „Vox Eremi” R. 9: 1958 nr 5 s. 14–24; Eggerer A., Fragmen Panis Corvi proto-eremitici seu reliquiae annalium […] ordinis s. Pauli Primi Eremitae, Viennae 1663; Jasnogórski rękopis „Regestrum Confraternitatis Fratrum S. Pauli Primi Heremitae” z lat 1517–1613, Oprac. J. Zbudniewek, „Studia Claromontana” R. 6: 1985 s. 251; Niesporkowicz A., Analecta Mensae Reginalis seu Historia Imaginis Divae Virginis Claromontanae Mariae…, Cracoviae 1681; [Pokorski I.], Litania o bł. Stanisławie Oporowiczu ułożona przez O.I.P. w 1710 r., Kr. 1892; Pruszcz P. J., Monstra świętych i błogosławionych, Kr. 1645, P. 1689, Wil. 1760; Rudnicki J., Siedemnastowieczny żywot bł. Stanisława Oporowskiego, Tłum. J. Zbudniewek, „Vox Eremi” R. 9: 1958 nr 4 s. 46–51; – AGAD: dypl. 1954; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr. Crac. t. 24 s. 173, t. 33 s. 531; AP we Wr.: Dok. klasztoru w Leśniku, 127 nr 8; Arch. Jasnogórskie OO. Paulinów w Częstochowie: dypl. 90, 98–108, rkp. 1042 (Vita et miracula viri Dei F. Stanislai Oporovii), rkp. 2064, 2996, 3616; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Episcopalia, t. 12 k. 65v–60, t. 14 k. 21, t. 22 k. 180–86v, Acta Officialia, t. 56 k. 334, t. 57 k. 702–4, t. 60 k. 634–5, t. 61 k. 303–4; Arch. OO. Paulinów na Skałce w Kr.: dypl. 26, 27; B. Jag.: rkp. 5563.
Janusz Zbudniewek