Stanisław ze Strzegowa h. Dołęga (zm. 1456), sędzia zawkrzeński i płocki, protoplasta Strzegowskich h. Dołęga.
Pisał się ze Strzegowa, wsi parafialnej leżącej na Zawkrzu, posiadał również Niedzbórz i Prusocin w ziemi płockiej oraz Ławsk w ziemi wiskiej. Możliwe, że jego bratem był bliżej nieznany Jan ze Strzegowa, poświadczony w przekazach źródłowych w l. 1416–29.
Dn. 13 VII 1406 został S. odnotowany w księdze ziemskiej płońskiej jako zastępca dziedziczki z Dąbrowy (imię nieznane) i osobno kmiecia Jakuba w sprawach przeciwko Guntkowi z Glinojecka. Zastępstwa przed sądami wykonywał zawodowo, o czym świadczą jego częste wystąpienia na rokach. W czerwcu 1409 przed sądem w Płońsku był zastępcą Dobiesławy z Dąbruska w sprawie przeciwko Dołędze z Galomina, w miesiąc później reprezentował sprawy Andrzeja z Galomina i jego sióstr. Doświadczenie nabyte tą drogą pozwoliło mu 19 XI 1412 występować w imieniu ks. płockiego Siemowita IV, wraz z kantorem płockim Daćbogiem ze Szczawina i Adamem Świnką z Zielonej, przed wysłannikiem króla węgierskiego i niemieckiego Zygmunta Luksemburskiego – Benedyktem z Makry, w sprawie zażaleń księcia przeciwko zakonowi krzyżackiemu. Niedługo potem, najpewniej za zasługi, S. otrzymał od Siemowita urząd sędziego ziemskiego zawkrzeńskiego. Z tytułem tym wystąpił już 13 III r.n.; był pierwszym poświadczonym źródłowo sędzią zawkrzeńskim po powrocie Zawkrza (1411) z zastawu krzyżackiego, a wraz z podsędkiem i rządcą, przez długi czas jednym z trzech poświadczonych urzędników tej ziemi. Najpewniej z racji sprawowanej godności i licznych obowiązków przebywał stale na Zawkrzu i rzadko występował w najbliższym otoczeniu księcia płockiego.
W marcu 1416 został S. oskarżony przez kmiecia Stanisława z Dzierzążni (ziemia płocka) o bezprawny zabór jego mienia wartości 30 grzywien. Przedłożył wówczas wyrok sądu gajonego, wydany zaocznie na podstawie prawa chełmińskiego, przeciwko kmieciowi, przysądzający dziedzicowi wszystkie jego ruchomości. Wskutek tego sąd ziemski płoński nie uwzględnił skargi kmiecia. T.r. wygrał S. również inny proces, w wyniku którego Jan z Mystkowa (ziemia płocka) poręczył mu zobowiązania finansowe swoich siedmiu kmieci z Mystkowa (potrójną karę po 6 grzywien). Dn. 3 II 1420 na jego prośbę bp płocki Jakub z Korzkwi (właściwie z Kurdwanowa) erygował parafię w Strzegowie, a następnie przeniósł wieś Żurominek na prawo chełmińskie i darował w niej S-owi wójtostwo.
S. był zaufanym i bliskim współpracownikiem ks. Siemowita IV. Dn. 30 XI 1424 w Płocku był obrońcą księcia przed sądem ziemskim w sprawie wytoczonej przez Sieciecha z Oraczewic o zabór wsi Sójki, leżącej w ziemi gostynińskiej. W nagrodę za wygraną otrzymał S. od księcia wieś Ławsk leżącą w ziemi wiskiej, której nadanie zatwierdził w listopadzie 1427 ówczesny posiadacz tej ziemi ks. Janusz I. Po śmierci Siemowita IV, w początkach r. 1426, występował S. w otoczeniu jego niedzielnych synów: Siemowita V, Kazimierza II i Władysława I. Jako sędzia zawkrzeński poświadczał dokumenty wystawiane wspólnie przez młodych książąt mazowieckich. Dn. 2 VII t.r. uczestniczył w Mławie w zjeździe dygnitarzy księstwa płockiego, gdzie rozstrzygany był spór między braćmi, Janem z Chojnowa i Adamem z Sarnowa. Po raz ostatni z tytułem sędziego zawkrzeńskiego S. wystąpił 13 VII 1429 w dokumencie książąt mazowieckich nadającym prawo chełmińskie Mławie. Dn. 27 VIII t.r. w dokumencie nadania prawa chełmińskiego dla wsi Łaszewo (ziemia płocka), należącej do braci Ninogniewa, Pawła i Tomasza, był już poświadczony na urzędzie sędziego ziemskiego płockiego; godność tę objął po Dobiesławie z Rzewnina h. Prawda. Jako sędzia płocki aktywnie uczestniczył w życiu publicznym księstwa zachodniomazowieckiego i często świadczył na dokumentach tamtejszej szlachty. Dn. 23 IV 1433 w Działdowie, wraz z innymi urzędnikami mazowieckimi, ustalał termin spotkania w. mistrza krzyżackiego Pawła Russdorfa z mazowieckimi książętami, Władysławem I i Bolesławem IV. Po podziale księstwa płockiego w sierpniu 1434, dokonanym przez synów Siemowita IV, często występował z racji sprawowanego urzędu w otoczeniu ks. płockiego Władysława I.
W początkach 1435 uczestniczył S. w procesie wykupu ziemi wiskiej przez Władysława I z rąk ks. warszawsko-czerskiego Bolesława IV. Dn. 28 VI t.r. był świadkiem sprzedaży przez księcia płockiego Mikołajowi Mnichowi wójtostwa w mieście Wiźnie wraz z ośmioma łanami ziemi. W lipcu, wraz z innymi urzędnikami płockimi, potwierdzał przywileje książęce dla m. Płocka, a w listopadzie był jednym ze świadków porozumienia między książętami Siemowitem V a Władysławem I w sprawie granic między m. Gąbin a wsią Zdworz. Następnie, wraz z Siemowitem V, Kazimierzem II, Władysławem I i Bolesławem IV oraz najwyższymi dostojnikami mazowieckimi, poręczał akt traktatu pokojowego, zawartego 31 XII 1435 w Brześciu Kujawskim między królem polskim Władysławem III a w. mistrzem krzyżackim Russdorfem, i do tego dokumentu przywiesił swą pieczęć. Wkrótce potem, 6 I r.n. w Płocku występował w otoczeniu ks. Władysława I, który rozstrzygał spór o wieś Rzewnino, toczący się między Anną, wdową po sędzim płockim Dobiesławie, a jej synami Andrzejem i Mikołajem Lachem. Był także świadkiem zawarcia układu granicznego w Szczuczynie między w. mistrzem krzyżackim a Władysławem I (1 VII 1437). W r.n. rozstrzygał spory toczące się między książętami mazowieckimi a bp. płockim Stanisławem Pawłowskim i tamtejszą kapitułą (14 II i 22 X). W listopadzie 1438 i w r. 1440 był jednym ze świadków umowy o pomocy wojskowej i ściganiu przestępców zawartej między Siemowitem V, Władysławem I i Bolesławem IV. Dn. 2 IV 1440 w Płocku wystąpił jako świadek nadania przez Władysława I domu w mieście kanonikowi płockiemu Mikołajowi Dołędze i jego bratu, marsz. dworu książęcego Świętosławowi zwanemu Goliasz. W końcu października t.r. był obecny przy sprzedaży przez Siemowita V wsi Wilków (ziemia sochaczewska) bratu Władysławowi I. Dn. 28 III 1444 poświadczał nadanie przez księcia dziesięciu łanów w Krzewie na prawie chełmińskim braciom, chorążemu zakroczymskiemu i podsędkowi płockiemu Ninogniewowi, oraz Pawłowi, dziedzicom z Gradzanowa h. Prawda. Dn. 22 V r.n., ponownie w Płocku, wystąpił jako świadek wyroku wydanego przez Władysława I w sprawie sporu toczącego się między katedrą płocką a mieszczanami płockimi o użytkowanie Wisły. W lutym 1446 występował jako świadek dokumentu, w którym książę płocki potwierdził sprzedaż siedliska przy ul. Grodzkiej w Płocku przez braci, woj. rawskiego Andrzeja Szczubioła z Ciechomic i cześnika płockiego Jana z Dłutowa, Stefanowi, mieszczaninowi płockiemu, jako jeden z dwunastu sędziów polubownych ustanowionych przez Władysława I i bp. płockiego Pawła Giżyckiego. S. wydał w Płocku 21 IV t.r. wyrok w sporze między wikariuszami wieczystymi katedry płockiej a pisarzem ziemi płockiej Raciborem z Golejewa i mieszczanami płockimi, o dziesięcinę pieniężną z ziemi uprawnej na przedmieściu Płocka. Miesiąc później, 30 V w Sochaczewie, uczestniczył S. w ugodzie zawartej między Władysławem I i szlachtą mazowiecką a bp. poznańskim Andrzejem z Bnina. W marcu 1448 był świadkiem nadania przez Macieja, prepozyta klasztoru Norbertanek p. wezw. św. Marii Magdaleny poza murami m. Płocka, i przeoryszę Dorotę Aleksemu z Woli wójtostwa z pięcioma łanami ziemi oraz wszystkimi przywilejami we wsi klasztornej Ostrowąs. Dn. 1 VI 1452 w Płocku, wraz z podsędkiem płockim Ninogniewem z Kryska, wydał wyrok, w którym Stanisław zwany Niemiec z Krajkowa zrzekł się prawa bliższości do domu w Płocku na rzecz oficjała płockiego Mikołaja z Mierzeńca. Dn. 16 VIII t.r. w Czerwińsku był obecny, wraz z innymi dostojnikami mazowieckimi, przy ogłaszaniu statutów mazowieckich, wydanych przez książąt Władysława I i Bolesława IV.
S. zgromadził znaczny majątek. Oprócz wsi Strzegów, Niedzbórz i Prusocin otrzymał w r. 1424 od ks. Siemowita IV Ławsk, co zatwierdził w listopadzie 1427 ks. Janusz I. W r. 1434 kupił za 200 kop gr od Pawła, Krystyny i Anny, dzieci zmarłego Mikołaja z Dalanowa, całą część ich ojcowizny w Waśniewie (ziemia płocka). Jeszcze t.r. dobra te odsprzedał (za 150 kop gr pospolitej monety) współrodowcowi Gromadze z Rychaczewa. W r. 1439 nabył od Krystyna z Rachocina i jego żony Doroty posiadłość w Rachocinie (ziemia płocka). W r.n. toczył spór o Ławsk z kuchmistrzem ks. Bolesława IV, Andrzejem. Sędziowie książęcy na podstawie informacji ks. Władysława I przysądzili wieś S-owi, który zapisał na niej synowi Mikołajowi 100 kop gr w zamian za wieś Mdzewo (ziemia płocka). S. posiadał również dom w Płocku wraz z siedliskiem. W maju 1445 odsprzedał go prepozytowi kolegiaty św. Michała, Mikołajowi Dołędze i jego bratu Świętosławowi Goliaszowi. Transakcję tę zatwierdził ks. płocki Władysław I. W r. 1452 zabezpieczył S. posag żonie Małgorzacie w kwocie 240 kop gr na dobrach w Strzegowie i Prusocinie, oraz dokonał podziału dóbr między synów: Mikołaja, Wojciecha i Zawiszę. S. zmarł niedługo po 2 XI 1456, kiedy to w Raciążu wraz z podsędkiem płockim Ninogniewem dokonał rozgraniczenia pomiędzy wsią Galomin, należącą do Mikołaja Dołęgi, a sąsiednimi wsiami. Jego następcą na stanowisku sędziego płockiego został dotychczasowy podsędek płocki, Ninogniew z Kryska i Gradzanowa h. Prawda.
Z małżeństwa z bliżej nieznaną Małgorzatą S. miał trzech synów: Mikołaja, kuchmistrza księcia Władysława I (1436), Wojciecha Bartnickiego, niepełniącego urzędów, oraz Zawiszę ze Strzegowa.
Na dokumentach sądowych z 6 IV 1444 i 27 III 1449 zachowało się odbicie pieczęci S-a z h. Dołęga.
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., III (Niedzbórz, Pokrytki, Prusocin, Rachocin, Strzegowo, Waśniowo-Gwoździe, Żurominek); – Lasocki Z., Szkice z życia szlachty zawkrzeńskiej, „Mies. Herald.” T. 11: 1932 s. 6–8; Semkowicz W., Wywody szlachectwa w Polsce XIV–XVII w., „Roczn. Tow. Herald.” T. 3: 1911–12 nr 55; Supruniuk A., Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1425). Studium o elicie politycznej Mazowsza na przełomie XIV i XV wieku, W. 1998; Wolff A., Starszeństwo urzędów (Metoda ustalania na przykładzie hierarchii ziemskiej Mazowsza udzielnego), W. 1928 s. 18; Wolff, Studia nad urzędnikami maz., s. 288; – Acta capitulorum Crac., nr 365, 621; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1972 I nr 77, 81, 83, 85, 87, 92 W. 1974 III 263–4; Księga ziemska płońska 1400–1417, Wyd. M. Handelsmann, W. 1920 nr 767, 767a, 957, 1287, 1302, 1319, 2614, 2637, 2695; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr 161, 162, 170, 193; Lites, II 177; Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV–XVI w., w: Pomniki Prawa, [Wyd.] Warsz. Arch. Główne, W. 1918–30 I nr 294, II nr 372; Przywileje, nadania i swobody przez królów polskich, książąt mazowieckich i biskupów płockich udzielone miastom województwa płockiego, Wyd. W. H. Gawarecki, W. 1828 nr 19, 26; Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum 1198–1525, Hrsg. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948 I vol. 1 nr 1738b, 1958 II nr 2400–2404; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert (1398–1437), Hrsg. v. E. Weise, Königsberg [1939] I nr 174, 181, 187; Zbiór dok. m. Płocka, I nr 122, 125, 128, 129, 136, 137, 143, 144, 155, 167; Zbiór dok. mpol., cz. 2 nr 453; – AGAD: dok. perg., nr 623, 1451, 3509, Księga ziemska zakroczymska wieczysta relacje, t. 117 k. 47, Metryka Kor., t. 5 k. 18, t. 6 k. 148–9v, 234–4v, 235v–5, 249v–51, 356, t. 25 k. 738, t. 60 k. 59–9v, t. 335 k. 1v, 9–9v, 11, 30v, 66v, 88, 138, t. 336 k. 81–1v, t. 337 k. 61v, 101v, t. 340 k. 139–9v, t. 441 k. 23; Arch. Diec. w Płocku: Acta Officialia Plocensia, nr 188 k. 233–3v (przywilej erekcyjny w kopii z 30 X 1532), dok. perg., nr 176, 260, Kodeks domu norbertanek płockich, Oprac. W. Makowski, s. 124–6.
Anna Supruniuk