Stanisław ze Strzelec, zwany doktor Strzelcza lub Strzelica (zm. 1532), doktor dekretów, oficjał warszawski i scholastyk płocki.
Plebejusz z pochodzenia, zawdzięczał karierę, a zapewne i wykształcenie, możnej rodzinie wielkopolskiej Lubrańskich, z którą związany był przez większą część życia. Jednak hipoteza, przypisująca ojcostwo S-a podkanclerzemu Grzegorzowi Lubrańskiemu jest nie do przyjęcia, podobnie jak próba identyfikowania go z osobą Stanisława, syna Grzegorza ze Strzelna, immatrykulowanego na Uniw. Krak. w r. 1482 (D. Starzyńska). Z wpisu dopuszczającego S-a do wykonywania notariatu publicznego (z mianowania papieskiego i cesarskiego) na terenie diec. gnieźnieńskiej, wniesionego do księgi arcybiskupiej w Skierniewicach w r. 1491, wynika jednoznacznie, że ojcem jego był Jan ze Strzelec (pow. gostyniński); wiadomo też, iż miał braci Mikołaja, rajcę w Gostyninie w l. 1509–23, oraz Wojciecha, jedwabniczarza i rajcę w Gostyninie. Józef Nowacki wywodzi go stąd z «rodziny włościańskiej i mieszczańskiej na Mazowszu».
Brak informacji na temat studiów S-a, jednak dopuszczenie go do notariatu oraz późniejszy doktorat dekretów dowodzą, że miał wykształcenie uniwersyteckie. Służbę notariusza rozpoczął w konsystorzu gnieźnieńskim w r. 1491 i pełnił ją jeszcze 28 V 1494, przy instalacji na kanonię medyczną w kapit. metropolitalnej Jakuba z Zalesia, lekarza prymasa Fryderyka Jagiellończyka. Być może właśnie praca w konsystorzu przyniosła mu pierwsze beneficjum, którym było probostwo w Kaszewach (pow. kutnowski). Jako pleban kaszewski wzmiankowany jest w protokołach posiedzeń kapit. katedralnej poznańskiej 15 VII 1500, gdy z kanonikami Mikołajem Oleskim i Zygmuntem z Kamieńca przedstawił dowody potwierdzające szlacheckie pochodzenie Andrzeja Lubieńskiego, kandydata na archidiakonię śremską, zaleconego kapitule przez bp. poznańskiego Jana Lubrańskiego. Przebywając od r. 1498 w najbliższym otoczeniu biskupa, stał się rychło jego prawą ręką, co utorowało mu drogę do dalszych beneficjów i stanowisk kościelnych; w r. 1501 tytułowany był plebanem w rodzinnych Strzelcach, w r. 1503 kolejno: kanonikiem kolegiaty św. Mikołaja w Poznaniu, wikariuszem w katedrze gnieźnieńskiej oraz kanonikiem kolegiaty w Skalbmierzu (pow. pińczowski), w której proboszczami byli wcześniej Grzegorz i Jan Lubrańscy. Z tytułem doktora dekretów wystąpił w źródłach po raz pierwszy w r. 1506. Przypuszczenie, jakoby towarzyszył bp. Lubrańskiemu w podróży do Rzymu i Wenecji (19 IV 1502 – 8 VI r.n.), nie znajduje potwierdzenia. Protokoły kapit. katedralnej świadczą, że 12 IV 1503 obecny był w Poznaniu, a z akt kapit. metropolitalnej gnieźnieńskiej, która 13 VI t.r. przyznała mu wynagrodzenie za nieokreślone bliżej trudy poniesione u króla Aleksandra wynika, że przebywał wcześniej w Krakowie. Po powrocie Lubrańskiego do kraju S. w listopadzie t.r. przebywał u jego boku w Ciążeniu, być może już w charakterze kanclerza biskupiego dworu, skupiającego w tych latach grono znanych później osobistości polskiego życia kulturalnego, m.in. Piotra Tomickiego i Andrzeja Krzyckiego. Dn. 18 IV 1504 w Toruniu został S. przyjęty do h. Godzięba przez braci Jana i Mikołaja z Lubrańca oraz spokrewnionego z nimi Jana Feliksa z Paniewa. Akt ten przypieczętował związki S-a z rodziną Lubrańskich, umożliwiając mu w r. 1516 dostęp do kapit. katedralnej poznańskiej, w której składzie znalazł się obejmując z prezenty dziedziców z Lubrańca prebendę kanoniczą ufundowaną w r. 1504 przez woj. kaliskiego Mikołaja Lubrańskiego. Wcześniej otrzymał dobrze uposażone plebanie w dobrach biskupich i kościelnych na Mazowszu: we Wrociszewie (1506), Wysokienicy (1509) i Kozłowie Biskupim (1511), oraz kanonie: płocką (1509), uniejowską (1514) i włocławską (1516).
Jesienią 1509 jeździł S. do cesarza Maksymiliana I Habsburga z poselstwem od księżnej maz. Anny Konradowej, szukającej poparcia habsburskiego dla swej polityki chroniącej suwerenność księstwa. Fakt ten dowodzi związków S-a z dworem mazowieckim, a na ich charakter wskazuje list polecający cesarzowi osobę posła (18 X), w którym Anna tytułowała S-a kapelanem książęcym. W bliższe stosunki z regentką wszedł S. niewątpliwie wcześniej, być może w okresie wzmożonych kontaktów księżnej z królem Aleksandrem i królewiczem Zygmuntem Jagiellończykami (1503–6), kiedy Lubrański, jako ich zaufany doradca, częściej niż w diecezji przebywał na dworze królewskim, powoływany do załatwiania ważnych spraw państwowych. Z upływem lat zaangażowanie S-a w sprawy Mazowsza, a zwłaszcza tamtejszego Kościoła, stawało się coraz większe. Był on wychowawcą synów Anny – Stanisława i Janusza. W r. 1511 jako zastępca bp. Lubrańskiego brał udział w synodzie cząstkowym zwołanym 8 XI w Warszawie dla poprawy karności duchowieństwa archidiakonatu czersko-warszawskiego, a następnie, wobec braku stałych wikariuszy generalnych dla tej części diecezji, sprawował funkcję komisarza biskupiego. Z upoważnienia Lubrańskiego erygował 27 VIII 1516 ufundowany przez księżnę Annę ołtarz Przemienienia Pańskiego w kolegiacie warszawskiej; dziełem S-a była również redakcja statutów nadanych kapitule kolegiackiej 25 XII r.n. Biskupowi i księżnej zawdzięczał uzyskane wówczas kolejne beneficja mazowieckie: probostwo w Sochaczewie (1517), Grębkowie i Troszynie (1518) oraz kanonię warszawską (przed 4 VI 1518). W marcu 1518 towarzyszył Lubrańskiemu w Krakowie podczas zaślubin Zygmunta I z Boną Sforzą, spisując jako notariusz publiczny z polecenia biskupów, krakowskiego Jana Konarskiego i poznańskiego Lubrańskiego, kontrakt małżeński pary królewskiej. W sierpniu 1520 w Toruniu uczestniczył z ramienia dworu mazowieckiego w spisaniu umowy przedślubnej palatyna węgierskiego Stefana Batorego ze starszą córką księżnej Anny – Zofią, której ślub per procuram odbył się miesiąc później w Warszawie. W styczniu 1523 wraz z orszakiem Zofii wyruszył w poselstwie od książąt mazowieckich do Batorego i 28 II t.r. razem z innymi posłami podpisał w Budzie, w imieniu książąt Stanisława i Janusza, zobowiązanie wypłacenia zaległej części posagu ich siostry. Biegłość S-a w zakresie prawa kanonicznego spowodowała, że po przygotowaniu statutów kolegiaty warszawskiej powierzono mu 17 VIII 1519 nową redakcję statutów kapit. katedralnej we Włocławku.
S., mianowany w ostatnich miesiącach rządów Lubrańskiego (przed 22 IV 1520) oficjałem warszawskim, godność tę sprawował do końca życia, utrzymując mimo śmierci protektora kontakty z jego rodziną, m.in. jako jeden z opiekunów prawnych dzieci woj. poznańskiego Mikołaja Lubrańskiego (brata biskupa). Po pogrzebie bp. Lubrańskiego, delegowany przez kapit. katedralną, jeździł 4 VI 1520 z archidiakonem warszawskim Janem Mrokowskim do króla Zygmunta I w sprawie terminu elekcji następcy, pełniąc do czasu instalacji nowego biskupa, Andrzeja Krzyckiego, obowiązki pełnomocnika administratora diecezji sede vacante, na obszarze archidiakonatu czersko-warszawskiego. W tym charakterze erygował 9 VII t.r. w kolegiacie warszawskiej ołtarz p. wezw. Boga Wszechmogącego oraz świętych: Andrzeja Apostoła, Leonarda i Katarzyny, ufundowany przez wikarego Stanisława z Płocka. Od objęcia diec. poznańskiej przez Piotra Tomickiego S., ciesząc się życzliwością nominata, znanego mu dobrze z czasów wspólnej służby u Lubrańskiego, przebywał stale na Mazowszu, uczestnicząc w zgromadzeniach kapituł warszawskiej i płockiej, służąc radą książętom mazowieckim i administrując swymi beneficjami. Dn. 29 IX kanonicy i prałaci warszawscy erygowali na wniosek S-a przy kościele kolegiackim scholasterię, której pierwszym posiadaczem został sam wnioskodawca. W l.n. powoływany był on dwukrotnie (15 IV 1521 i 7 IV 1527) do komisji lustracyjnej, mającej na celu rewizję gospodarki w należących do kapituły dobrach Raźny (pow. kamieniecki). Działając z upoważnienia bp. Tomickiego erygował altarię fundacji Jana Prackiego w kościele parafialnym w Tarczynie (1523), kolegium siedmiu mansjonarzy z prepozytem na czele w kościele NMP na warszawskim Nowym Mieście (2 VI i 26 VIII t.r.) oraz altarię fundacji Adama z Błonia w kościele św. Mikołaja w Warce (1524). W marcu 1525, wraz z innymi dygnitarzami świeckimi i duchownymi obecnymi na sejmie mazowieckim w Warszawie, podpisał dekret ks. Janusza III przeciw luteranom. Będąc członkiem rady książęcej brał też udział w kolejnym sejmie zwołanym w październiku t.r.; otrzymał wówczas od księcia działkę pod budowę stajni i zabudowań gospodarczych, usytuowaną na zapleczu domu przy ul. Świętojańskiej 4, który wzniósł dla siebie i psałterzystów kolegiackich. Działkę tę ustąpił wkrótce mansjonarzom, za co Anna, siostra nieżyjącego już Janusza, 12 VII 1526 darowała mu inną, położoną na Krakowskim Przedmieściu.
W kapit. płockiej S. zaczął aktywniej działać od czasu nominacji na biskupstwo Rafała Leszczyńskiego (1522). Był delegatem kapituły na synod prowincjonalny w Łęczycy (1523), później sprawował funkcję kanclerza kurii biskupiej (z tytułem tym pojawił się 16 VIII 1526). Po zgonie Leszczyńskiego, w końcu marca 1527, reprezentował kapitułę na uroczystościach pogrzebowych w Pułtusku, a 24 IX brał udział w ingresie Andrzeja Krzyckiego. Wieloletnia znajomość z nowym biskupem zadecydowała zapewne, że pozostał dalej na kanclerstwie. Mimo trudności wynikających z plebejskiego pochodzenia, awansował dzięki protekcji Krzyckiego i Tomickiego do grona prałatów katedralnych, obejmując po Piotrze Gamracie, mianowanym na początku 1528 dziekanem, scholasterię płocką. Było to ukoronowanie kariery kościelnej S-a. Czyniąc zadość żądaniom kapituły, na zgromadzeniu generalnym 4 V 1529, już jako scholastyk, przedstawił polecające go na to stanowisko pismo, wystawione przez króla 25 III t.r. w Wilnie.
S. czynny był do ostatnich lat życia. Dn. 10 V 1529 uczestniczył w synodzie diecezjalnym w Poznaniu, zaś 5–19 III 1531 w sejmie mazowieckim w Warszawie, zwołanym przez Zygmunta I dla zebrania i spisania statutów i zwyczajów ziem mazowieckich (tzw. zwód Prażmowskiego). Mimo pretensji Krzyckiego do S-a z powodu poparcia przez niego na początku t.r. innego kandydata na wakującą archidiakonię płocką, pozostawał niemal do końca w bliskim otoczeniu biskupa, towarzysząc mu w Płocku i Pułtusku. Poważany przez współczesnych jako «vir ingenio virtute, forma ac fortunae prosperitate clarus», S. zmarł w Warszawie między 22 IV a 24 IX 1532. Zgodnie z życzeniem pochowany został w kolegiacie św. Jana Chrzciciela, gdzie wystawiono mu zachowany do dziś (częściowo zniszczony w czasie powstania warszawskiego 1944 r. i odrestaurowany w r. 1968) nagrobek. Do końca życia należała do niego kanonia w kolegiacie NMP in Summo w Poznaniu oraz prepozytura kolegiaty św. Mikołaja w Płocku; nie był jednak kantorem płockim, jak błędnie podaje inskrypcja nagrobna. Jako posiadacz licznych prebend, S. zebrał bez wątpienia znaczny majątek; jeden z wybudowanych przez siebie w Warszawie domów polecił 25 VII 1525 przekazać po swej śmierci szpitalowi Świętego Ducha.
Nagrobek z podob. w archikatedrze św. Jana Chrzciciela w W., reprod. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., XI cz. 1 ilustr. 425; – Materiały genealogiczne, nobilitacje i indygenaty w zbiorach AGAD w Warszawie, Oprac. A. Wajs, W. 1995 s. 116; – Boniecki, XV 100–1; – Korytkowski, Prałaci gnieźn., IV 51; – Biskup M., Materiały do stosunków habsbursko-mazowieckich na przełomie XV–XVI w. w archiwach austriackich, „Przegl. Hist.” T. 61: 1968 z. 2 s. 276; Czajewski W., Katedra św. Jana w Warszawie, W. 1899 s. 47–8; Dąbrowski J., Małżeństwo Zofii mazowieckiej ze Stefanem Batorym, palatynem węgierskim, „Przegl. Hist.” T. 17: 1913 s. 269–70; Dzieje Mazowsza do 1526 r., Red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, W. 1994 s. 382–3; Fijałek J., Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, Kr. 1915 s. CXXXIII, CCX–XI; Gąsiorowski A., Notariusze publiczni w Wielkopolsce u schyłku wieków średnich. Katalog admisji w Gnieźnie i w Poznaniu 1420–1500, P. 1993 s. 65 (mylna data zgonu); Gieysztorowa I., Zahorski A., Łukasiewicz J., Cztery wieki Mazowsza, W. 1968; Góralski W., Kapituła katedralna w Płocku. XII–XVI w., Płock 1979 s. 111; Królik L., Kapituła kolegialna w Warszawie do końca XVIII w., W. 1990 s. 47, 51, 84, 93, 108, 177, 199; Kwiatkowski M. I., Katedra św. Jana, W. 1978 s. 27–8, 225; Lutyński K., Kapituła katedralna w Poznaniu w XVI w. Organizacja i majątek, P. 2000 s. 73; tenże, Kościelna działalność Jana Lubrańskiego jako biskupa poznańskiego, „Kron. M. Poznania” T. 2: 1992 s. 88; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych […] w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1863 III 30; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn.; Radzimiński A., Uwagi o najstarszych statutach kapituł kolegiackich metropolii gnieźnieńskiej, w: Scriptura custos memoriae, Red. D. Zydorek, P. 2001 s. 136; Rykaczewski E., Inventarium…, Lutetiae Parisiorum 1862 s. 175–6; Sawicki J., Concilia Poloniae VII. Synody diecezji poznańskiej i ich statuty, P. 1952 s. 56; Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu Książęcym, W. 1968 s. 152, 168; Starzyńska D., Nagrobek Stanisława Strzelicy w katedrze św. Jana w Warszawie, Ikonotheka. Prace Inst. Hist. Sztuki Uniw. Warsz. Z. 9: 1995 s. 43–56 (omówienie liter. dot. nagrobka S-a); Trelińska B., Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec, L. 2001 nr 43; Winiarz A., O zwodzie zwyczajów prawnych mazowieckich układu Wawrzyńca z Prażmowa, Kr. 1895 s. 10; – Acta capituli Plocensis ab an. 1514 ad an. 1577, Arch. Kom. Hist., X; Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta (1438–1523, 1438–1525), tamże, VI; Acta capitulorum, I nr 1036, 1039, 1085, 1090, 1415, 2605, II nr 703, 1585, 1705, III nr 435; Acta Ecclesiae Collegiatae Varsoviensis, Arch. Kom. Prawn., VI cz. 1 nr 12, 16, 24–26, 38, 46, 74, cz. 2 nr 90, 98, 108; Acta Tomiciana, V 257, VIII 145, IX 144–5, X 264, XIII 55–6, 233–5, 376–7, XIV 654–5, XV 729–34; Cod. Univ. Crac., IV nr 333; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1974 III nr 308; Knapiński W., Materiały do historii kościołów archidiecezji warszawskiej, W. 1949 s. 101, 689, 803, 929, 951–3 (mszp. powielany); tenże, Notaty do historii kościołów warszawskich, W. 1949 s. 5–6, 14, 34 (mszp. powielany); Księga radziecka miasta Starej Warszawy, Wyd. A. Wolff, Wr. 1963; Łaski, Liber benef., I 350; Materiały do dziejów kolegiaty pułtuskiej, Arch. Kom. Hist., X; Materiały do historii prawa i heraldyki polskiej, tamże, III nr 205, 212; Matricularum summ., III nr 1461; Receptiones seu installations ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” R. 35: 1909 s. 8–10; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 249; Vol. leg., I 448; Wdowiszewski Z., Nieznane zapiski heraldyczne. II. Zapiski mazowieckie z XV i XVI w., „Roczn. Tow. Herald.” R. 8: 1928 nr 13; Źródła do dziejów Zamku warszawskiego z lat 1313–1549, Wyd. A. Wolff, „Roczn. Warsz.” R. 15: 1979 nr 73, 75, 82; – AGAD: Metryka Kor., nr 41 k. 63, nr 339 k. 122–2v, Stara Warszawa, nr 13 k. 313, nr 530 k. 12; B. Czart.: perg. 734; IH PAN: Kartoteka Słown. Hist.-Geogr. Średniowiecznego Mazowsza.
Aleksandra J. Sołtan i Andrzej Sołtan