Stanisław (zm. ok. 1356), cysters, opat oliwski.
O S-ie przed objęciem godności opata nic nie wiadomo. Jako opat jest już poświadczony w dokumencie z 9 IX 1330, jednak mógł objąć urząd wcześniej, ok. r. 1328, przedtem zaś pełnił obowiązki notariusza klasztornego (G. Labuda). Być może był tożsamy z piwniczym klasztoru oliwskiego, znanym z dokumentu wójta Ulryka z Hangwitz z 3 II 1323 (D. A. Dekański). S. objął urząd po opacie Pawle, wymienionym po raz ostatni na tej godności 2 II 1324. Część badaczy przyjmowała przerwę w sprawowaniu przez S-a władzy opackiej w l. 1348–9, z uwagi na dokument opata Zygfryda z 6 XII 1349, jednak Labuda dowiódł, że datacja tego dokumentu odnosi się do czasów opata Zygfryda z l. siedemdziesiątych XIV w., tak więc S. pełnił swój urząd bez przerw. Po raz ostatni jako opat wystąpił 2 VI 1350. Dn. 25 II 1356 pojawił się w dokumencie opat Wesel, zaś S. został określony jako «antiquus abbas», ustąpił więc z urzędu przed tą datą.
S. prowadził wiele spraw dotyczących dóbr oliwskich, jednak zarówno dokumenty, jak Kronika oliwska, nie wymieniają go z imienia. Na r. 1330 przypadła zamiana z konwentem gdańskim zakonu krzyżackiego łąk nad Wisłą na łąki między Małą a Wielką Warzywodą, nabycie z rąk rycerza Sresza, lennika Jaśka ze Sławna, majątku Pomysk oraz odebranie przez komtura gdańskiego Jordana wsi Goliczewo, lokowanej wcześniej przez klasztor. W r. 1332 odzyskał S. dla klasztoru wieś Smolin, zajętą przez zakon krzyżacki jako spuściznę po rycerzu Marcinie, a należącą wcześniej do klasztoru. W ramach komasacji dóbr klasztornych zamienił z zakonem krzyżackim dobra fundacji klasztornej, przejętej wcześniej przez Oliwę w Swornigaciach (położonych w pasie przygranicznym, więc narażonych na polskie najazdy), na Domatowo, Darżlubie i Smolino koło Pucka. Transakcja została potwierdzona przez opata pelplińskiego Eberharda (między 17 IX 1331 a 3 VI 1333), w. mistrza zakonu krzyżackiego Lutra z Brunszwiku oraz S-a (3 VI 1333). Na r. 1335 przypadł konflikt opactwa z rycerzem Rościsławem w sprawie prawa własności do części jeziora Łupawsko; rozstrzygnięty on został polubownie. T.r. rozpoczął się spór z zakonem krzyżackim o dobra i przywileje oliwskie, na skutek skargi wniesionej do w. mistrza Dytryka z Altenburga na poczynania komtura gdańskiego w sprawach uprawnień rybołówczych i sądowniczych klasztoru. Spór ten był najważniejszym wydarzeniem w czasie rządów S-a. Po kilku rozprawach komisja rozjemcza doprowadziła 22 VIII 1337 do kompromisu. S. z konwentem potwierdził wynegocjowany układ, zaś wielki mistrz zwolnił cystersów od zarzutu nieprawnego posiadania dóbr oraz od płacenia odszkodowania za straty spowodowane powodzią. Zakon uzyskał od Oliwy wolny połów na Wiśle, w granicach od ujścia Strzyży aż do morza oraz między ujściem Wisły a rzeką Sweliną, a także łowiska jesiotrów przy morskim brzegu Mierzei. Wielki mistrz domagał się zatwierdzenia ugody przez cysterską kapit. generalną, toteż S. udał się w czerwcu 1341 do Citeaux. W tym czasie zmarł jednak Dytryk z Altenburga, zaś jego następca Ludolf König zażądał potwierdzenia układu przez Oliwę, a następnie potwierdził go osobiście. Dn. 31 X 1342 wystawił opactwu przywilej konfirmacyjny. Jednocześnie S. uzyskał takiż przywilej dla cysterek z Żarnowca.
S. występował jako sędzia i rzecznik w sporach innych stron. W dn. 8 i 9 I 1334 na dokumencie Lutra z Brunszwiku dotyczącym sporu klasztoru cysterskiego w Pelplinie z joannitami, był gwarantem zobowiązań Pelplina oraz świadkiem na drugim miejscu po wielkim mistrzu, a przed dostojnikami zakonnymi. Dn. 10 I 1338 opat z konwentem zaświadczył papieżowi Benedyktowi XII, że podnoszone przeciw zakonowi krzyżackiemu zarzuty o pozbawienie majątków i uwłaczanie czci są bezpodstawne, zaś zakon sprawuje władzę rozważnie i z umiarkowaniem, będąc obrońcą chrześcijaństwa w Prusach i na Pomorzu. Część badaczy wiąże ten dokument ze staraniami Oliwy o poprawę stosunków z Krzyżakami w czasie toczącego się sporu o przywileje klasztoru. Dn. 22 IV 1342 świadczył S. na dokumencie bp. włocławskiego Macieja z Gołańczy, rozstrzygającego spór o granice między kościołem w Krokowie a Żarnowcem. Dn. 8 XII 1346 papież Klemens VI zlecił S-owi oraz opatom, norbertańskiemu z Żukowa i cysterskiemu z Pelplina Eberhardowi, rozstrzygnięcie sporu między arcybp. gnieźnieńskim Jarosławem z Bogorii a bp. kamieńskim Janem o wsie należące do stołu arcybiskupiego. Dn. 5 V 1350 wystawił S. dokument jako delegat bp. Klemensa z Płocka, oraz sędzia i konserwator klasztoru Dominikanów w Kamieniu. O pozycji klasztoru i S-a w tym czasie świadczyć może pomoc, z jaką po pożarze t.r. pospieszyli klasztorowi wszyscy biskupi pruscy, bp włocławski Maciej z Gołańczy, zakon krzyżacki oraz cystersi z Kołbacza i Pelplina.
Wojciech Kętrzyński przypisał S-owi autorstwo Kroniki oliwskiej (Chronica Olivensis auctore Stanislao abbate Olivensi, Mon. Pol. Hist, VI 310–50), dzieła poświęconego fundacji i dziejom uposażenia klasztoru. Pogląd ten pozostawał w opozycji do starszej literatury, w której za autora kroniki uważano notariusza klasztornego lub przeora, np. pełnomocnika w sporze z zakonem krzyżackim z l. 1335–41 Gerharda z Braunswalde. Podstawą poglądów Kętrzyńskiego była fonetyczna pisownia nazw miejscowych, co miało świadczyć, iż autor był Polakiem, znającym niewątpliwie dialekty kaszubski i kociewski. Podobnie uważał Labuda, który zwracał uwagę, iż autor pisał w pierwszej osobie o kontaktach z Lutrem z Brunszwiku, a wiadomo, że to opat reprezentował klasztor we wszelkich sprawach zewnętrznych. Obecnie uważa się, że Kronika oliwska była redagowana stopniowo. Jeden z etapów przypadł na początek XIV w., drugi – może na przełom l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych tego wieku. Wobec występowania S-a na dokumentach Lutra z Brunszwiku należy uznać jego udział w ostatecznym redagowaniu Kroniki za prawdopodobny. S. zmarł 7 XI, najwcześniej w r. 1356. Podawana przez Dekańskiego i Labudę data 7 X jest błędna.
Nowy Korbut, I; – Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gd. 1981 XIII 130–4 (Labuda G.); Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV 255–7 (Dekański D. A.); – Arnold U., Geschichtsschreibung im Preussenland bis zum Ausgang des 16 Jhs., „Jb. für die Gesch. Mittel- und Ostdeutschlands” Jg. 19: 1970 s. 80; Bądkowski L., Okruchy z oliwskiego scriptorium, Gd. 1981 s. 6, 8; Boockmann H., Die Geschichtsschreibung des Deutschen Ordens, Geschichtsschreibung und Geschichtsbewusstsein im späten Mittelalter, „Vorträge und Forschungen” Bd. 31: 1987; Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wr. 1964 s. 170; Dąbrowski K., Działalność społeczna cystersów w Oliwie XII–XVI w., „Summarium Spraw. Tow. Nauk. KUL” 1974 [druk. 1978] nr 3 s. 136; Dekański D. A., W sprawie narodowości i chronologii opatów oliwskich w pierwszej połowie XIV wieku, „Komunikaty Mazur.-Warmińskie” R. 31: 1987 nr 1 s. 116–17; tenże, Z dziejów opactwa cysterskiego w Oliwie ze szczególnym uwzględnieniem problematyki zmian majątkowych w latach 1308–1342, w: Ludzie, władza, posiadłości, Red. J. Powierski, B. Śliwiński, Gd. 1994 s. 41–50; Fuchs W., Peter von Dusburg und das Chronicon Olivense, „Altpreuss. Monatsschr.” Bd. 21: 1884 s. 193–260, 421–84; tenże, Zu Peter Dusburg und das Chronicon Olivense, tamże Bd. 23: 1886 s. 364–72; Hirsch T., Das Kloster Oliva, ein Beitrag zur Geschichte der westpreussischen Bauten, „Neue Preuss. Provinzialblätter” Bd. 10: 1850 s. 62; Jasiński T., Najstarsze kroniki i roczniki krzyżackie dotyczące Prus, P. 1996 s. 101–3 (rec. J. Wenty w „Studia Hist.” R. 41: 1998 z. 2 s. 287–91); Kętrzyński W., Kronika oliwska i exordium ordinis cruciferorum, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 18: 1890 s. 289–97, 385–94, 499–510; tenże, O dwóch nieznanych historykach polskich, tamże T. 14: 1886 s. 298–301; Labuda G., O opacie Stanisławie autorze „Kroniki oliwskiej” z połowy XIV w., „Komunikaty Mazur.-Warmińskie” R. 24: 1980 nr 1 s. 3–15; tenże, O źródłach „Kroniki pruskiej” Piotra z Dusburga, tamże R. 15: 1971 nr 2–3 s. 227; Ligenberg H., Die älteste Olivaer Geschichtsschreibung (bis etwa 1350) und die Gründung des Klosters Oliva, Lübeck 1994; Maschke E., Die ältere Geschichtsschreibung des Preussenlandes, Script. Rer. Pruss. 1968 VI 6–7; tenże, Quellen und Darstellungen in der Geschichtsschreibung des Preussenlandes. Deutsche Staatenbildung und deutsche Kultur im Preussenland bis zum Ausgang des 16. Jhs., Köln 1931 s. 22; Perlbach M., Der alte preussische Chronist in der Chronik von Oliva, „Altpreuss. Monatsschr.” Bd. 21: 1884 s. 621–36; tenże, Die ältere Chronik von Oliva, Göttingen 1871; tenże, Nochmals die Chronik von Oliva, „Altpreuss. Monatsschr.” Bd. 23: 1886 s. 634–9; tenże, Über die Ergebnisse der Lemberger Handschrift für die ältere Chronik von Oliva, tamże Bd. 9: 1872 s. 18–40; Pollakówna M., Kronika Piotra z Dusburga, Wr. 1968 s. 86, 92; Sikora F., Z dziejów klasztoru oliwskiego w XII–XVI w., „Zap. Hist.” T. 42: 1977 z. 4 s. 123–4; Töppen M., Geschichte der preussischen Historiographie von Peter Dusburg bis auf Karl Schütz, Berlin 1883 s. 19–20; Wenta J., Auf dem Weg zur Reedition der Denkmäler der Preuss-mittelalterlichen Geschichtsschreibung, w: Die Geschichtsschreibung in Mitteleuropa, Tor. 1999 s. 326–9; tenże, Chronicon coenobii Olivensis saec. XIII et XIV, „Zeitschr. für Ostmitteleuropa Forsch.” Jg. 47: 1998 H. 4 s. 568–89; tenże, Dziejopisarstwo w klasztorze cysterskim w Oliwie na tle porównawczym, Gd. 1990; tenże, Kronika Piotra z Dusburga a dzieje zakonu krzyżackiego zawarte w kronice oliwskiej, „Studia Źródłozn.” R. 25: 1980 s. 121–32; tenże, List awinioński w dziejopisarstwie pomorskim i pruskim połowy XIV w., „Przegl. Hist.” R. 73: 1982 z. 3/4 s. 275–81; tenże, Studium über die Ordensgeschichtsschreibung am Beispiel Preussens, Tor. 2000 s. 223–8; Zeibberg H., Über eine Handschrift zur älteren Geschichte Preussens und Livlands, „Altpreuss. Monatsschr.” Bd. 8: 1871 s. 577–605; – Fontes Olivenses, Repertorium fontium historiae medii aevi T. 4: 1976 F. 489–92; Lorenz O., Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter von der Mitte des 13 Jhs. bis zum Ende des 14 Jhs., Berlin 1877 II 19; Mon. Pol. Hist., IV 125–36, V 531, VI 257–382; Preuss. Urk.-buch, II 399, 699, 784–6, 818–19, III/1 125, 143, 383, 405, 406, 442, 487, 488, 490, 491, 493, 555, 706, III/2 341, IV 111, 173, 285, 482, 565, 592; Script. Rer. Pruss., I 649–805, V 591–648.
Jarosław Wenta