Staniszewski Stanisław Zygmunt, pseud. Niezależny, krypt.: St., St. St., imię wolnomularskie Bohd[an?] (1864–1925), adwokat, prezes Sądu Apelacyjnego, minister pracy i opieki społecznej, wolnomularz, publicysta.
Ur. 23 VII w Kalwarii (gub. suwalska, obecnie Kalvarija na Litwie), był synem Waleriana (zob.) i Zenobii ze Stępniów.
S. uczył się w gimnazjum w Suwałkach, maturę uzyskał w r. 1883. W r. 1889 ukończył Wydz. Prawa Uniw. Warsz., po czym odbył służbę wojskową w armii rosyjskiej w charakterze ochotnika. Praktykę sądową i aplikację adwokacką przeszedł w Suwałkach. W r. 1894 został adwokatem przysięgłym w suwalskim Sądzie Okręgowym. Działalność społeczną rozpoczął w Straży Ochotniczej Ogniowej (w l. 1891–6 sekretarz Zarządu, potem pomocnik naczelnika, w l. 1897–1900, 1907–14 naczelnik). Na terenie Suwałk i Suwalszczyzny był współzałożycielem m.in. Tow. Rolniczego (1900, kasjer w l. 1900–2, 1910) i Tow. Kredytowego m. Suwałki (w l. 1907–9 prezes).
W okresie rewolucji 1905 r. działał S. w Polskim Komitecie Rodzicielskim w Łomży. Na łamach warszawskiej „Prawdy” opublikował kilka artykułów na temat kwestii rolnej, samorządu gospodarczego i stanu ekonomicznego guberni suwalskiej. Wstąpił do Związku Postępowo-Demokratycznego (ZPD). Reprezentował go w czasie rozmów z działaczami rosyjskiej Partii Konstytucyjnych Demokratów (kadetów) w Petersburgu. W l. 1905–7 bronił oskarżonych o przestępstwa polityczne. W tym okresie przy współudziale S-ego powstała w Suwałkach Szkoła Handlowa (1906, był członkiem jej Rady Opiekuńczej), a także Tow. Pożyczkowo-Oszczędnościowe i Suwalskie Tow. Wzajemnego Kredytu (1907, tu przewodniczył Komisji Rewizyjnej). W r. 1907 został członkiem zarządu oddziału suwalskiego Tow. Kultury Polskiej, powstałego z inicjatywy ZPD. Ponadto działał w Tow. Kursów dla Dorosłych Analfabetów, Resursie Obywatelskiej, Tow. Krajoznawczym, Tow. Komunikacji Samochodowej i in. organizacjach lokalnych. Prowadził w Suwałkach szeroką akcję odczytową m.in. w Tow. Rzemieślniczym wygłosił cykl prelekcji we wrześniu i październiku 1906; w Suwalskiej Czytelni Naukowej miał cotygodniowe odczyty na różnorodne tematy, m.in. o społeczeństwie Kanady, nowej literaturze rosyjskiej, współczesnej demokracji. Przekazywał w tym czasie znaczne sumy pieniędzy na różne cele charytatywne i oświatowe. W r. 1906 uczestniczył w IV Zjeździe Prawników i Ekonomistów w Krakowie, gdzie wygłosił referat Parcelacja. Stan parcelacji, jej rozmiary, wpływ na kształtowanie się przedsiębiorstw w ziemiach polskich pod panowaniem rosyjskim, opublikowany w materiałach zjazdu (Kr. 1906). T.r. był współzałożycielem i od kwietnia członkiem redakcji „Tygodnika Suwalskiego”; zamieszczał w nim, sygnowane własnym nazwiskiem, pseud. Niezależny i kryptonimami, liczne artykuły, m.in.: Stan ekonomiczny guberni suwalskiej (1906 nr 15–17, 19, 20, 23, 25), Dzisiejsza Polska i dzisiejsza Litwa (1906 nr 39), My i Żydzi (1907 nr 11, 12, 15), Kwestia rolna w Królestwie Polskim (1907 nr 33, 34, 40–47, 50, 1908 nr 1–3, 5, 9, 15, 17, 19) oraz wiersze, m.in. Do młodego pokolenia (1906 nr 19). Osobno opublikował Projekt reform agrarnych w Królestwie Polskim (W. 1906 – wspólnie z Piotrem Górskim), pracę propagującą rozwiązania zbliżone do programu kadetów i żywo dyskutowaną w prasie, oraz Rzut oka na stan ekonomiczny Królestwa Polskiego (W. 1907), zwracający uwagę m.in. na obciążenie podatkowe własności chłopskiej nieproporcjonalnie większe niż własności obszarniczej i obarczający odpowiedzialnością za ten stan władze rosyjskie. W maju 1908 odszedł z redakcji „Tygodnika Suwalskiego” tłumacząc to atakami części społeczeństwa Suwałk na jego poglądy (chodziło o liberalny stosunek S-ego do Żydów i Litwinów). Potem publikował już prawie wyłącznie pod pseudonimem i kryptonimami. W r. 1911 wydał dwutomowy zbiór wierszy Bez echa (Suwałki). W r. 1914 obchodził jubileusz 25-lecia pracy adwokackiej, społecznej i publicystycznej. T.r., po wybuchu pierwszej wojny światowej, obrano go prezesem suwalskiego Gubernialnego Komitetu Obywatelskiego, a także wiceprezesem niewielkiej Grupy Pracy Narodowej (GPN), która powstała w wyniku secesji z ZPD.
Wiosną 1915 przeniósł się S. do Warszawy. Został przedstawicielem Suwalszczyzny w Centralnym Komitecie Obywatelskim (CKO) i objął w nim kierownictwo Wydz. Prowincjonalnego. Współpracował w tym czasie z „Myślą Polską”. Gdy w poł. listopada okupacyjne władze niemieckie rozwiązały CKO, brał udział w pracach założycielskich Rady Głównej Opiekuńczej (RGO), zatwierdzonej przez władze 1 I 1916, i wszedł do jej Zarządu Głównego; równocześnie był prezesem Wydz. Prowincjonalnego i członkiem zarządu Wydz. Dobroczynności. Z ramienia RGO został t.r. członkiem komitetu obchodów 125 rocznicy Konstytucji 3 maja oraz komisji specjalnej, organizującej ogólnopolską kwestę «Ratujcie Dzieci». Wszedł w skład zawiązanej na początku listopada t.r. Rady Narodowej, reprezentacji ugrupowań politycznych Król. Pol. stojących na gruncie aktu 5 listopada, przy czym sam nie dysponował w niej mandatem konkretnej partii. Dn. 28 XI, po ustąpieniu Adama Ronikiera, został prezesem Zarządu Głównego RGO; funkcję tę sprawował do końca istnienia tej instytucji (1920), równolegle z prezesurą Wydz. Opieki nad Legionistami, Inwalidami oraz Wdowami i Sierotami po Poległych. Od stycznia 1917 współpracował z Tymczasową Radą Stanu w jej Radach Departamentów: Sprawiedliwości, Skarbu, Pracy i Spraw Wewnętrznych, a także w Komisjach: Opieki nad Robotnikami Polskimi za Granicą oraz Kursów dla Urzędników Sądowych. Wg Leona Wasilewskiego był S. w tym czasie powiernikiem Józefa Piłsudskiego i na jego polecenie tworzył zakonspirowaną komórkę p.n. Organizacja «B», której celem miała być infiltracja ośrodków kierowniczych stronnictw prawicowych; misji tej nie udało mu się jednak wykonać. Po uzyskaniu zgody Niemców na instalację polskiego sądownictwa w Król. Pol., został S. prezesem Sądu Apelacyjnego w Warszawie (1917). W okresie tworzenia Rady Regencyjnej Międzypartyjne Koło Polityczne (w którego skład wchodziła GPN) wysunęło kandydaturę S-ego na trzeciego regenta obok arcybp. Aleksandra Kakowskiego i Zdzisława Lubomirskiego; ostatecznie funkcję tę objął Józef Ostrowski. W pierwszym rządzie Rady Regencyjnej, kierowanym przez Jana Kucharzewskiego, został S. ministrem pracy i opieki społecznej (7 XII 1917). Maria Lubomirska, żona regenta, zanotowała opinię swego środowiska o S-m z tego czasu: «dobry, słaby, pomost z lewicą». W poł. grudnia t.r. odwiedził legionistów internowanych w Szczypiornie, by przedstawić stanowisko Rady Regencyjnej w ich sprawie. Dn. 11 II 1918, wraz z pozostałymi ministrami, podał się do dymisji w proteście przeciw postanowieniom pokoju brzeskiego; z pełnienia obowiązków zwolniony został 27 II t.r.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości odsunął się S. od uczestnictwa w bieżącym życiu politycznym. Jedynie raz, w dn. 28 V – 12 VI 1919, jako zaufana osoba Piłsudskiego, wówczas Naczelnika Państwa, podjął się, w charakterze posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego, przewodniczenia delegacji polskiej do Kowna. Zadaniem misji było kontynuowanie rozmów z rządem litewskim na temat federacji z Polską, ale przede wszystkim wysondowanie nastrojów w środowiskach litewskich i nieoficjalne rozmowy z miejscowymi Polakami. S. rozmawiał trzykrotnie z premierem M. Sleževičiusem i otrzymał od rządu litewskiego określenie roszczeń terytorialnych wobec Polski. Misja nie przyniosła jednak poprawy stosunków polsko-litewskich. T.r. został S. członkiem loży wolnomularskiej «Zmartwychwstanie» (Wielki Wschód Francji) w Warszawie (przynależność do niej godził z praktykowaniem katolicyzmu), uczestniczył w założeniu Polskiego Białego Krzyża i wszedł do jego Rady Nadzorczej, a także objął prezesurę Rady Fundacji Polsko-Amerykańskiego Komitetu Pomocy Dzieciom. W r. 1920 opublikował w „Kurierze Warszawskim” List otwarty do Sejmu. Odpowiedź na zarzuty posła Woźnickiego, skierowane przeciwko Radzie Głównej Opiekuńczej (nr 35/36). T.r. awansował w hierarchii wolnomularskiej, otrzymując w październiku od Władysława Baranowskiego najwyższy, 33 stopień wtajemniczenia; działał wówczas w jednej z warszawskich lóż Wielkiej Loży Narodowej Polski i był członkiem Rady Najwyższej na Polskę, w której piastował (do końca życia) funkcję skarbnika. W r. 1921 należał do współzałożycieli Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W r. 1922 został przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Polskiej YMCA (Young Men’s Christian Association), a na walnym zgromadzeniu tego towarzystwa w grudniu r.n. obrano go członkiem Komitetu Centralnego (potem: Rada Krajowa), Wydz. Wykonawczego i Prezydium. W r. 1923 wszedł w skład zarządu Tow. Opieki nad Ociemniałymi Żołnierzami «Latarnia», zaś w r.n. – Zarządu Głównego Związku Strzeleckiego. Na kilkanaście miesięcy przed śmiercią otworzył kancelarię notarialną przy Wydziałach Hipotecznych Sądu Okręgowego w Warszawie. Odznaczony był Orderem Odrodzenia Polski. Był członkiem honorowym Koła Akademickiego Ziemi Suwalskiej w warszawskich uczelniach. Zmarł 30 IV 1925 w Warszawie, pochowany został w Suwałkach.
Żoną S-ego (ślub w lipcu 1889) była Anna Fiszer (zm. 2 X 1931), córka Ottona (zob.) i Michaliny z Suzinów, animatorka życia społecznego w Suwałkach przed pierwszą wojna światową: współzałożycielka Tow. Kursów dla Dorosłych Analfabetów (1906), członkini jego Zarządu (1909), a także Zarządu Tow. Wpisów Szkolnych przy szkole H. Pożerskiej (1908), Zarządu Tow. Czytelni Naukowej (1908), organizatorka Polskiego Stow. Równouprawnienia Kobiet w Suwałkach (1908), publicystka „Tygodnika Suwalskiego”. W małżeństwie tym miał S. troje dzieci. Bogdan Antoni (ok. 1894 – 18 I 1912), uczeń szkoły w Zuoz w Szwajcarii (kanton Gryzonia), zmarł w Samedan tamże. Janina Maria (10 X 1896 – 21 VII 1975), zamężna od r. 1924 za Ignacym Benedyktem Wądołkowskim (1897–1969), oficerem WP i działaczem harcerskim, była w czasie drugiej wojny światowej łączniczką (pseud. Monika) Wydz. Propagandy Bieżącej Biura Informacji i Propagandy AK, zaś po wojnie bibliotekarką. Wacław (7 IV 1898 – 9 X 1920) był działaczem Organizacji Młodzieży Narodowej Szkół Średnich, potem studentem Politechn. Warsz. i członkiem organizacji akademickiej Związku Młodzieży Polskiej «Zet»; w lutym 1918 został aresztowany przez Niemców za udział w protestach ulicznych w Warszawie przeciw traktatowi brzeskiemu, w czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. służył w stopniu podporucznika w 41. pp, zmarł na tyfus.
Fot.: „ Świat” 1915 nr 39, „Tyg. Ilustr.” 1917 nr 36 s. 445; – Biografie suwalskie, Suwałki 1993 II (A. Matusiewicz); Enc. XX w., V; Hass, Wolnomularze (bibliogr., błędna data śmierci); Współcz. działacze polit.; – Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim 1905–1914, Oprac. W. Stankiewicz, W. 1957; Filipowicz Z., Związki Marii Konopnickiej z Suwałkami, „Roczn. Białostocki” R. 11: 1972 s. 224–5; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, Wr. 1986; Kozłowski C., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920, W. 1966; Molenda J., Piłsudczycy a Narodowa Demokracja 1908–1918, W. 1980; Stegner T., Liberałowie Królestwa Polskiego 1904–1915, Gd. 1990; Suleja W., Próba budowy zrębów polskiej państwowości w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wr. 1981 s. 106, 272; tenże, Tymczasowa Rada Stanu, W. 1998; Winnicki Z. J., Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917–1918), Wr. 1991 s. 31, 41, 88, 225; – American Relief Administration European Children’s Found Mission to Poland, W. 1922 s. 46; Kalendarzyk polityczno-historyczny m. stoł. Warszawy na r. 1917, W.; Spisok studentov Imperatorskago Varšavskago universiteta na akademičeskij god 1883/84, 1884/85–1886/87, Varšava; Tow. Opieki nad Ociemniałymi Żołnierzami «Latarnia», W. 1924 s. 13, 50; Y.M.C.A. w Polsce, sprawozdanie i program, W. [b.r.w.]; – Documents diplomatiques concernant les relations polono-lithuaniennes (decembre 1918 – septembre 1920), Varsovie 1920 s. 15–23; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957, 1961 I, II; Dzierzbicki S., Pamiętnik z lat wojny 1915–1918, W. 1983; Hertz, Zbiór poetów pol., VI; Lubomirska M., Pamiętnik […] 1914–1918, Wyd. J. Pajewski, P. 1997; Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, W. 1984; Samuś P., Rozmowy Władysława Baranowskiego z Józefem Piłsudskim o masonerii polskiej (1919–1920), „Dzieje Najnowsze” 1995 nr 3 s. 121; Sprawy polskie na konferencji pokojowej w 1919 r. Dokumenty i materiały, W. 1967 II; S. T., Rada Narodowa. Czym była i czym powinna być, W. 1917 s. 36; Staniszewski W., Pamiętnik więźnia stanu i zesłańca, Oprac. A. Gałkowski, W. Śliwowska, W. 1994; Super P., Twenty-five Years with the Poles, Tronton [ok. 1947] s. 18, 47–8; Wasilewski L., Józef Piłsudski, jakim go znałem, W. 1935; – „Kur. Warsz.” 1917 nr 339, 1919 nr 53 wyd. poranne, 1924 nr 345 dod. poranny; „Nowa Gaz.” 1917 nr 538; „Tyg. Suwalski” 1906 nr 4, 23, 26, 28, 1907 nr 10, 26, 41, 42, 50, 1908 nr 10, 20; „Wiad. o polskiej Y.M.C.A.” 1924 nr 2; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1925: „Gaz. Poranna” nr 120, „Gaz. Sąd. Warsz.” nr 18 s. 303 (M. Kurman, E. S. Rappaport), „Gaz. Warsz.” nr 120, 121, 123, „Kur. Pol.” nr 120, 121, 123, „Kur. Warsz.” nr 121 dod. poranny s. 6, wyd. wieczorne s. 8, nr 122 wyd. wieczorne, nr 123, 125 dod. poranny, „Nowa Reforma” nr 102, „Robotnik” nr 120, „Rzeczpospolita” nr 119 wyd. wieczorne, „Tyg. Suwalski” nr 18; – AP w W.: Teki Korotyńskich, sygn. XI/2344; B. Narod.: rkp. IV 5318, akc. 6797 (J. Osmołowski, Wspomnienia z lat 1914–1929, mszp. s. 171–2); BUW.: akc. 2865b; – Informacje Tadeusza Radziwonowicza z Suwałk i Włodzimierza Sulei z Wr.
Bibliogr. dot. Wacława Staniszewskiego: Wykaz poległych i zmarłych uczestników ruchu niepodległościowego młodzieży narodowej, Oprac. T. Piskorski, W. 1936; – Dunikowski W., Szkoła im. Tadeusza Czackiego w Warszawie 1876–1976, W. 1977; Katelbach T., Z walk akademików warszawskich z okupantami niemieckimi (1917/18), „Niepodległość” T. 18: 1938; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa, W. 1996; – „Tyg. Ilustr.” 1920 nr 50.
Bibliogr. dot. Janiny Staniszewskiej (Wądołkowskiej): Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP–ZWZ–AK 1939–1945, W. 1987; – Mater. Red. PSB (życiorys I. Wądołkowskiego oprac. przez W. Błażejewskiego).
Stanisław Konarski