Motz-Abramowska Stanisława (1867–1892), jedna z pionierek ruchu socjalistycznego w Król. Pol. Ur. 5 V we wsi Kozirynek, pow. Radzyń Podlaski, była córką Jana Motza, robotnika, później majstra piwowarskiego, i Ludwiki z Malinowskich. Ojciec pochodził ze spolonizowanej rodziny Niemców osiadłych w Król. Pol.; za udział w powstaniu styczniowym 1863 r. był więziony przez władze carskie. O dzieciństwie i wczesnej młodości M.-A-iej brak bliższych danych. Wiadomo, że w latach osiemdziesiątych mieszkała wraz z rodziną w Warszawie, gdzie ukończyła gimnazjum i następnie pracowała jako robotnica. Z ruchem socjalistycznym związała się już po rozbiciu I «Proletariatu». Wg „Wspomnień” L. Krzywickiego, wstąpiła w połowie 1888 r. do utworzonej kilka miesięcy wcześniej przez Marcina Kasprzaka i Ludwika Kulczyckiego Polskiej Partii Socjalno-Rewolucyjnej «Proletariat» (tzw. II «Proletariat»). W r.n. należała do grona osób, które odbudowały krajową organizację II «Proletariatu», a później wchodziła, obok Edwarda Abramowskiego, Bolesława Antoniego Jędrzejowskiego, M. Kasprzaka i Kazimierza Pietkiewicza, w skład Centralnego Komitetu tej partii. Na początku 1890 r. wyszła za mąż za Edwarda Abramowskiego (zob.). Ślub ich odbył się w Szwajcarii. W drodze powrotnej zostali na krótko aresztowani w Krakowie przez miejscowego komisarza policji Jana Kostrzewskiego.

Po powrocie do Warszawy M.-A. rozwinęła szczególnie ożywioną działalność propagandową i organizacyjną wśród miejscowych robotnic, zwłaszcza wśród szwaczek i krawczyń. M. in. zorganizowała Kasę Pomocy Pracownic, której głównym celem miało być przyciągnięcie jak największej ilości kobiet pracujących do ruchu socjalistycznego. Brała też czynny udział w przygotowaniach do pierwszych obchodów święta pierwszomajowego w Warszawie w l. 1890 i 1891: m. in. w drukowaniu odezwy i organizowaniu strajku w dzień tego święta. Głównie jej działalności należy przypisać dość liczny udział kobiet pracujących z terenu Warszawy w obchodach pierwszomajowych 1891 r. Po rozłamie, jaki nastąpił w sierpniu 1891 w szeregach II «Proletariatu», przeszła do założonej, przy kierowniczym udziale jej męża, nowej organizacji p.n. Zjednoczenie Robotnicze. Do samego końca usiłowała zapobiec temu rozłamowi, wynikłemu wśród kierownictwa II «Proletariatu» na tle odmiennych stanowisk w kwestii terroru. Prawdopodobnie pod koniec 1891 r., w obawie przed aresztowaniem przez władze carskie, wyjechała na krótko ze swym mężem do Stefanina, gdzie znajdowała się rodzinna posiadłość Abramowskich. Na początku stycznia 1892 urodziła córeczkę Walentynę. Na skutek zakażenia krwi, które nastąpiło w czasie porodu, zmarła 5 III 1892 w Warszawie. Po jej śmierci Abramowski próbował odebrać sobie życie. W pogrzebie M.-A-iej wzięło udział liczne grono warszawskich robotników i inteligentów związanych z ruchem socjalistycznym, a jej grób na Powązkach był przez wiele późniejszych lat manifestacyjnie odwiedzany.

Cz. Hulanicki i A. Kiełza przypisują jej mylnie w swoich wspomnieniach autorstwo broszury agitacyjnej „Dobra Nowina Robotnikom Wiejskim”, wydanej w 2 częściach w Londynie i Paryżu (1892). W rzeczywistości broszurę tę napisał E. Abramowski, chociaż wydał ją pod nazwiskiem swej żony.

Fot.: „Stolica” 1965 nr 18; – Kormanowa, Mater.  do bibliogr. 1866–1918; Encyklopedia Warszawy, W. 1975 (Abramowska-Motz S.); Słownik Biograficzny Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, W. 1967 z. 1 (próbny), (Abramowska S. z domu Motz); – Perl F. (Res), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, W. 1958; Pietkiewicz K., St. Motz-Abramowska, „Robotnik” 1925 nr 55–8; [Potocki J. K.] Bohusz M., Wspomnienie pośmiertne, „Głos” 1892 s. 127; Próchnik A., Kobieta w polskim ruchu socjalistycznym, W. 1948 s. 23–4; tenże, Kobieta w walce o niepodległość i socjalizm w Polsce, W. 1938 s. 3 (fot.), 13; [Pietkiewicz Z.] Az., Stanisława z Motzów Abramowska, „Prawda” 1892 s. 144; Woszczyńska S., Udział kobiet w polskim ruchu socjalistycznym, w: Kalendarz Robotniczy PPS na rok 1921, W. 1921 s. 142–4; Życie i praca M. Paszkowskiej, W. 1929 s. 12, 14, 15, 17, 18; – Hulanicki Cz., Ze wspomnień, W. 1929 s. 26, 29–30; Kiełza A., Mój udział w pracy Związku Robotników Polskich, „Dzieje Najnowsze” 1947 z. 1 s. 63, 65, 79; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Pietkiewicz Z., Na pierwszej fali, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1938 s. 84, 85, 87; – Kalendarz Robotniczy PPS na rok 1918, W. 1918 s. 132 (nota biograficzna, fot. po s. 128); „Z Pola Walki” 1969, 1973; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa S. Abramowskiej nr 12458.

Bogdan Gadomski