Stankiewicz Mamert, krypt. M. St. (1889–1939), oficer Marynarki Wojennej, kapitan żeglugi wielkiej.
Ur. 22 I w Mitawie (dziś Jelgava) na Łotwie, był jednym z siedmiorga dzieci Aleksandra (zm. 19 II 1920), pułkownika piechoty w armii rosyjskiej, od r. 1906 notariusza w Iłłukszcie, po pierwszej wojnie światowej urzędnika kolejno w: Pskowie, Rydze i Głębokiem (na Wileńszczyźnie), oraz Wiktorii z Rutkiewiczów (zm. 1 XII 1942), bratem Romana (zob.).
S. ukończył prywatną szkołę szczebla podstawowego, a następnie cztery klasy szkoły realnej w Mitawie. W r. 1903 rozpoczął naukę w Morskim Korpusie Kadetów w Petersburgu, w trakcie której w r. 1906 zdał maturę. W r. 1909, już jako absolwent Korpusu, odbył praktykę morską najpierw na pancerniku «Cesariewicz», następnie od października t.r. na krążowniku «Aurora». Wyróżniał się gorliwością, np. t.r. zgłosił się ochotniczo do pełnienia wachty honorowej przy trumnie stryja carskiego, w. ks. Włodzimierza, przewożonej na «Bogatyrze». W 1. poł. maja 1910, po zdaniu egzaminów oficerskich, został przydzielony w randze miczmana do Floty Bałtyckiej. Służył kolejno w 3. Dyonie Torpedowców, stacjonującym w Lipawie, na torpedowcu «Bojewoj» i w 2. Dyonie na torpedowcu «Stieneguszczyj». W r. 1912 należał przez kilka miesięcy do załogi kanonierki karnej «Groziaszczyj», po czym powrócił na «Stierieguszczego». Dn. 6 XII 1913 otrzymał nominację na lejtnanta. W r.n. po odbyciu kursu został oficerem nawigacyjnym II kl. i jeszcze t.r. oficerem flagowym w swym dyonie. Uczestniczył w działaniach floty rosyjskiej w czasie pierwszej wojny światowej, m.in. w zaminowaniu Zatoki Ryskiej. W r. 1915, po uzyskaniu kompetencji oficera nawigacyjnego I kl., podjął służbę na krążowniku «Rjurik», okręcie flagowym dowódcy Floty Bałtyckiej. W r. 1917 został oficerem nawigacyjnym sztabu kontradmirała U. K. Starka i jednocześnie oficerem operacyjnym wszystkich sił rosyjskich w Zatoce Ryskiej. Wyróżnił się m.in. przeprowadzeniem «Rjurika» i pancernika «Sława» przez pola minowe w Moonsundzie (październik t.r.). Po zajęciu Zatoki Ryskiej przez okręty niemieckie przebywał w bazie marynarki w Helsingforsie (Helsinkach).
W wyniku wydarzeń rewolucyjnych w Rosji 1917 r. opuścił S. służbę w marynarce rosyjskiej i na początku stycznia r.n. przez kraje skandynawskie wyjechał do USA, gdzie dotarł 7 III 1918. Osiadł w Pittsburghu i przez rok pracował jako urzędnik w konsulacie rosyjskim. Oddelegowany z konsulatu na początku marca 1919, udał się w maju wraz z rodziną przez Japonię i Władywostok na Syberię, by współpracować przy organizacji flotylli rzecznych w armii admirała A. Kołczaka. Został kierownikiem Wydz. Personalnego Min. Morskiego w Omsku, w bezpośrednich działaniach wojennych nie uczestniczył. Po klęsce Kołczaka przebywał w Nowonikołajewsku. Jako rekonwalescent po przebytym tyfusie został zatrudniony w charakterze pisarza kompanii rekonwalescentów, a następnie w kancelarii głównej 152. Brygady Armii Czerwonej w Kańsku. Aresztowany wkrótce i osadzony w więzieniu sowieckim w Irkucku, był pisarzem kancelarii więziennej, potem w obozie w Krasnojarsku – kierowcą. W maju 1921 uzyskał zgodę na wyjazd do Moskwy, a tam z kolei zezwolenie na wyjazd do Polski.
W lipcu 1921 dotarł S. wraz z rodziną do kraju i po odbyciu kwarantanny w Baranowiczach zamieszkał w rodzinnym majątku w Żwiryniu (pow. brasławski). Rychło zgłosił się do dyspozycji MSWojsk. w Warszawie, został zweryfikowany w stopniu komandora podporucznika (ze starszeństwem od 1 VI 1919) i otrzymał skierowanie do Szkoły Morskiej w Tczewie na stanowisko kierownika Wydz. Nawigacyjnego. W r. szk. 1922/3 prócz zajęć w Tczewie wykładał nawigację i astronomię w Oficerskiej Szkole Marynarki Wojennej w Toruniu. W tym okresie przetłumaczył z języka angielskiego i rosyjskiego podręczniki do nawigacji. W r. 1923 przeszedł do rezerwy. Przydzielony jako kierownik nauk na żaglowiec szkolny «Lwów», odbył podróż do Brazylii (23 V 1923 – styczeń 1924), a następnie przejął na nim dowodzenie. Z żaglowcem tym związane były korespondencje drukowane przez S-a m.in. w „Żeglarzu Polskim” (Gdzie ma pływać okręt szkolny «Lwów», R. 1: 1922 nr 3, Komentarze o «Lwowie», nr 9, Listy z drugiej podróży «Lwowa», nr 10, 12) i w „Słowie Pomorskim” (Z podróży statku «Lwów», R. 3: 1923 nr 132–134, 153, 154, Listy ze statku «Lwów», nr 192–194, 242, 242–244, 265, 270–272, List ze statku «Lwów», R. 4: 1924 nr 16–19). W tym okresie działał S. w Związku Towarzystw Kupieckich Zachodniej Polski i Związku Obrony Kresów Zachodnich propagując konieczność rozwoju polskiej floty handlowej oraz powołania tow. żeglugowego. Gdy wreszcie w listopadzie 1926 powstało Tow. «Żegluga Polska» został kapitanem jego pierwszego statku – s/s «Wilno» (listopad 1926 – kwiecień 1927) i zorganizował dział żeglugi przybrzeżnej (1927–8) tego przedsiębiorstwa. W maju 1928 objął ponownie stanowisko kapitana, tym razem na nowo wybudowanym s/s «Niemen». W r.n. podjął pracę w Polsko-Brytyjskim Tow. Okrętowym i został kapitanem statku s/s «Premier», pływającego na linii Gdynia–Londyn, ale już jesienią t.r. opuścił tę firmę i przez kilka miesięcy był pilotem portu w Urzędzie Morskim w Gdyni. W r. 1930 ogłosił w „Przeglądzie Morskim” artykuł pt. Porażka „Niezwyciężonej Armady” (R. 3 nr 21). Jesienią t.r. rozpoczął pracę w Polskim Transatlantyckim Przedsiębiorstwie Okrętowym (później «Gdynia–Ameryka» Linie Żeglugowe, GAL), początkowo jako asystent kapitana na transatlantyku «Kościuszko», następnie od października t.r. – pierwszy oficer na transatlantyku «Pułaski», a od stycznia 1931 – jego kapitan. W l. 1931–2 dowodził na zmianę statkami «Kościuszko» (rejsy transatlantyckie) i «Polonia» (rejsy transatlantyckie i wycieczkowe do fiordów norweskich). Podczas kolejnej przerwy w pływaniu (jesień 1932 – styczeń 1933) pełnił obowiązki kapitana portu w Gdyni. Przetłumaczył wówczas książkę H. Autena pt. „Statki pułapki” (W. 1932). Od października 1933 do listopada r.n. jako kapitan «Polonii» pływał także na tzw. linii palestyńskiej Konstanca–Haifa. W marcu 1935 wyjechał do Monfalcone pod Triestem we Włoszech, gdzie nadzorował z ramienia GAL budowę najnowocześniejszego polskiego transatlantyku m/s «Piłsudski». Od 22 VIII t.r. sprawował na nim dowództwo podczas wielu rejsów transatlantyckich i wycieczkowych (opuścił tylko dwa rejsy w l. 1935/6 z powodu choroby) do początku sierpnia 1939, kiedy to udając się na urlop do Zakopanego, zdał je w ręce swego brata Jana. Dn. 24 VIII t.r. odwołany z wypoczynku, otrzymał rozkaz wyprowadzenia przygotowanego uprzednio do złomowania s/s «Kościuszko» do Wielkiej Brytanii. Dn. 28 VIII statek opuścił Gdynię i 2 IX – już w trakcie wojny – dopłynął do brytyjskiego portu Darmouth.
Dn. 8 X 1939 wystosował S. list do prezydenta Władysława Raczkiewicza, w którym proponował przebudowę m/s «Piłsudski» na krążownik pomocniczy. Projekt, rozważany przez Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, upadł. Dn. 24 XI t.r. przejął S. od brata dowództwo nad «Piłsudskim», przebudowanym na transportowiec wojskowy. Otrzymał m.in. zadanie uspokojenia nastrojów załogi, doszło tam bowiem do strajku głodowego z powodu obniżki płac zarządzonej na życzenie armatorów; niebawem tę decyzję płacową odwołano. Dn. 25 XI «Piłsudski» wypłynął nocą z portu Newcastle-on-Tyne i bez eskorty udał się na miejsce koncentracji konwoju wyruszającego do Australii i Nowej Zelandii. Następnego dnia wcześnie rano przy północno-wschodnich wybrzeżach Anglii statek został uszkodzony. Uznano wówczas, że storpedowała go niemiecka łódź podwodna, lecz wg najnowszych badań wszedł raczej na miny magnetyczne, bądź postawione przez kontrtorpedowce niemieckie przy ujściu rzeki Humber, bądź zdryfowane z angielskich pól minowych. S., wyłowiony z morza koło latarni morskiej Flaborough przez brytyjski niszczyciel, zmarł na jego pokładzie 26 XI 1939 z powodu hipotermii (głębokiego wychłodzenia organizmu). Został uroczyście pochowany 29 XI t.r. na cmentarzu w Hartlepool. Dn. 30 XI w Paryżu odbyła się uroczysta msza św. żałobna z udziałem gen. Sikorskiego. Symboliczna mogiła S-a znajduje się na cmentarzu Komunalnym na Powązkach w Warszawie.
S. przeszedł do historii marynarki polskiej jako wychowawca pierwszych pokoleń oficerów; tych, którzy pływali z nim dłużej, nazywano «Mamertynami». Postać S-a spopularyzował powieścią „Znaczy kapitan” (Gdynia 1960, wielokrotnie wznawiania, wyd. 12, Gd. 1999) Karol Olgierd Borchardt, który pływał pod jego dowództwem (tytuł pochodzi od wyrazu «znaczy», którym S. zaczynał każdą swą wypowiedź). Wg Borchardta S. «znany […] z żelaznej dyscypliny i surowości, budził postrach» wśród podkomendnych, «każde jego polecenie musiało być wykonane ściśle i z precyzją, […] każda służbowa rozmowa kapitana na statku ujęta była w ramy» i «nawet prywatne życie kapitana, jeśli musiało być na statku wystawione na zewnątrz, ujęte było w nieugięte ramy». Kapitan Jerzy Mieszkowski uważał, że S. był «zawsze sprawiedliwy wobec innych, wymagający, wymagał jednak także sprawiedliwości wobec siebie, przede wszystkim od swoich przełożonych. […] Jego kapitańskie nieprzejednanie było powodem niechęci różnych dostojników państwowych, ministrów czy generałów, którzy zostawali jego pasażerami. Nie wyróżniał ich żadnymi rzekomo przysługującymi im przywilejami». S. był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl. (pośmiertnie), Orderem Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, rosyjskimi orderami św. Włodzimierza, św. Anny i św. Stanisława z Mieczami oraz brytyjskim Distinguished Service Cross.
S. był żonaty dwukrotnie. W małżeństwie z Heleną z Jankowskich (kwiecień 1911) miał córki: Zofię (1912–1923), Annę (ur. 18 XI 1919), zamężną Tomaszewską, ekonomistkę, i Irenę (25 V 1923 – 29 VI 1999), zamężną Małecką, sanitariuszkę w powstaniu warszawskim 1944 r. w Zgrupowaniu AK «Baszta», lekarza stomatologa. W drugim małżeństwie z Janiną (nazwiska rodowego nie udało się ustalić) miał syna Mamerta (ur. 1939, zm. młodo).
S. pozostawił wspomnienia Korsarz i Don Kichot (pisane od końca l. dwudziestych do grudnia 1937), których fragmenty ogłosił Zbigniew Machaliński w „Nautologii” (R. 13: 1978 nr 1), w całości zaś wydał Jan Kazimierz Sawicki pt. Z floty carskiej do polskiej (Gd. 1995, wyd. 3, W. 1998).
Imieniem S-a nazwano statek rybacki wodowany 29 VI 1963 oraz szkołę podstawową w Gryfinie i 166. Warszawską Wodną Drużynę Harcerską. Na gmachu Polskich Linii Oceanicznych w Gdyni znajduje się poświęcona mu tablica.
Starszym bratem S-a był Jan (10 II 1888 – 29 VII 1949), który ukończył Korpus Kadetów w Pskowie i Korpus Morski Kadetów w Petersburgu (1909), w czasie pierwszej wojny światowej służył w rosyjskiej marynarce wojennej na Bałtyku, następnie został przyjęty do polskiej Marynarki Wojennej w randze kapitana. W r. 1920 uczestniczył w pertraktacjach pokojowych z Rosją Sowiecką w Rydze oraz w rozmowach z przedstawicielami państw bałtyckich na temat konwencji wojskowej, w r.n. był pierwszym polskim attaché morskim w Moskwie. Potem pełnił funkcje dowódcze i szkoleniowe, aż do zatargu z dowódcą Floty kontradmirałem Józefem Unrugiem w r. 1933, w rezultacie czego został przeniesiony do rezerwy w stopniu komandora-porucznika. Służył następnie w marynarce handlowej i pływał na statkach należących do GAL. W czasie drugiej wojny światowej był kolejno kapitanem statków: «Piłsudski», «Kościuszko», «Morska Wola» i «Bałtyk». Po wojnie zamieszkał w Republice Południowej Afryki.
Fot. w: Z floty carskiej do polskiej…, Borchardt K. O., Znaczy kapitan…; – Babnis M., Sawicki J. K., Wyższa Szkoła morska. Bibliografia, Tczew–Gdynia 1920–1994, Gd. 1995 I; – Kadry morskie Rzeczypospolitej, Red. J. K. Sawicki, Gd. 1996 Il cz. 1; Kawalerowie Virtuti Militari, IV (B. Polak); Milinkiewicz M., Sylwetki Brasławian zasłużonych dla małej i wielkiej Ojczyzny, W. 1998 I; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1998 I (supl.); – Cmentarz komunalny Powązki, dawny wojskowy w Warszawie, W. 1989; Kryska-Karski T., Straty korpusu oficerskiego 1939–1945, Londyn 1996; – Internet: www.home.gil.com.au/~mr.mo/pilsudski (strona internetowa poświęcona m/s «Piłsudski». m.in. reprod. fot. S-a); – Borchardt K. O., Kolebka nawigatorów, Gd. 1997 s. 26, 28, 33–4, 36–7, 39, 40, 71, 85, 100, 102, 106, 112–16, 118–9, 125, 151, 171, 172, 197, 305 (fot. zbiorowe); Kosiarz E., Flota Białego Orła, Gd. 1984; Miśkiewicz A., O statku «Niemen» i okręcie «Wilia», „Nasza Gaz.” (Wil.) 1999 nr 49 (434); taż, Wilnianie w Gdyni. 75 lat miasta, tamże 2001 nr 14 (503); Nawrot D., Kadra dydaktyczna uczelni polskiej Marynarki Wojennej, „Przegl. Morski” R. 68: 2002 nr 9; Perepeczko A., Szkoła morska w Tczewie i Gdyni (kronika lat 1920–1969), Gd. 1992; Pertek J., Druga mała flota, P. 1973; tenże, Sylwetki polskich ludzi morza, w: Rocznik Ziem Zachodnich i Północnych. Ludzie, Ziemia, Morze, W. 1963 s. 237; Pyszka M., Marynarski honor, „Tyg. Wybrzeże” 1983 nr 15 (fot.); Sawicki J. K., Podróże polskich statków 1939–1945, Gd. 1989; Sawicki J. K., Sobiś S. A., Na alianckich szlakach, Gd. 1988 s. 73, 78, 80, 82–5, 88, 288; Skinder-Suchcitz T., Projekt przerobienia M.S. „Piłsudskiego” na krążownik pomocniczy w 1939, „Teki Hist.” T. 21: 1994/5 s. 191–200; taż, Rok 1939. Polsko-brytyjska polityka morska, W–Londyn 1997; – Roczn. oficerski, W. 1923, 1924; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Fragmenty korespondencji Conrada i jego rodziny z lat 1919–1931 z poselstwem polskim w Londynie, Oprac. B. Koc, w: Bobrowski T., Listy do Conrada, W. 1981; Jędrzejewicz W., Wspomnienia, Oprac. J. Cisek, Wr. 1993 (mylnie jako Roman); Mieszkowski Z., Wspomnienia o ludziach i okrętach, Gd. 1991 s. 6–10, 33–5; Przemówienia–pisma–rozkazy 1939–1945, t. 3, Józef Feliks Gawlina, biskup polowy Polskich Sił Zbrojnych, Oprac. A. K. Kunert, W. 2002; – „Northern Daily Mail” 1939 nr z 29 XI (spraw. z pogrzebu S-a); „Tyg. Powsz.” R. 53: 1999 nr 35 (nekrolog córki S-a, Ireny); – Mater. Red. PSB: Nota biogr. S-a oprac, przez córkę S-a, Annę Tomaszewską.
Bibliogr. dot. Jana Stankiewicza: Kadry morskie Rzeczypospolitej…, II cz. 1; – Pepłoński A., Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, W. 1996; Skrzypek A., Związek Bałtycki, W. 1972; – Centrala i placówki Ministerstwa Spraw Zagranicznych, W. 1921.
Anna Wiekluk