Starkel Juliusz Feliks, pseud. i krypt.: Alfa, Cef, Grześ, Grześ spod Mogiły, Grześ z Mogiły, J. S., (J. S.), J. St., Lis Mykita, Little-Swift, Nie-Dante, (Nie-Dante), Niedante, Sofroniusz Mykita, St., (str.), X. (1840–1918), pisarz, dziennikarz, publicysta, działacz społeczny i oświatowy.

Ur. 21 V w Przeworsku, był synem Józefa (zob.) i Felicji z Sas Jaworskich, bratem m.in. Romualda (zob.).

W r. 1841 rodzina przeniosła się do Tarnowa, a stamtąd w r. 1847 do Rzeszowa, gdzie S. rozpoczął naukę w miejscowym gimnazjum (dziś I Liceum im. Stanisława Konarskiego). W r. 1855 rodzina wróciła do Tarnowa; S. kontynuował tu naukę w gimnazjum, ale matury nie zdawał. W r. 1860 znalazł się we Lwowie, gdzie debiutował w „Dzienniku Literackim” Jana Dobrzańskiego opowiadaniem satyrycznym Komedia bez aktów (nr 92–98, pod pseud. Little Swift). T.r. razem z Walerym Łozińskim i Bernardem Kalickim objął redakcję „Dzwonka” (do r. 1862), pierwszego polskiego pisma dla ludu. Jako dodatki do „Dzwonka” wydał we Lwowie w r. 1861 (pod pseud. Grześ z Mogiły) dwie opowiastki historyczne: Ziemia polska, jaką ją Pan Bóg posadził między innymi narody i czym ją obdarzył oraz Ziemia polska. Trzy stolice polskie. W l. 1861–2 związał się z grupą młodych literatów i publicystów (zwanych obecnie «przedburzowcami»); do jego przyjaciół należeli: Mieczysław Romanowski, Mieczysław Pawlikowski, Ludwik Wolski, Karol Cieszewski, Bruno Bielawski, Lucjan Tatomir. W kręgu tym powstały kolejne utwory S-a: tematyka wolnościowo-martyrologiczna i kult poezji Juliusza Słowackiego łączyły się w nich z tendencjami organicznikowskimi (wiersz Mój testament, niedr., B. Ossol., sygn. 12197, zawierający m.in. program pracy u podstaw). Konwencja romantyczna była też widoczna w poemacie Czarna skała. Ułomek spod stóp „Beniowskiego” (Lw. 1862), a także w Na rozdrożu (Lw. 1861), powieści na tle powstania listopadowego. W piśmie «przedburzowców» „Czytelnia dla Młodzieży” (1861 nr 17) opublikował artykuł Imię i narodowość, polemizujący ze szkicem politycznym Józefa Szujskiego „Szlachta i inteligencja”, w którym kwestionował prymat szlachty w życiu narodu. Z myślą o czytelniku ludowym powstała krótka Historia cudownego obrazu Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej... (Lw. 1862, wyd. 3, Kr. 1863). Pisywał też S. komedie, które sam określił mianem «ramotek romantycznych»; pierwszą był trzyaktowy «melodramat czarodziejski» Paproć (wyst. 30 V 1862 we Lw., pod pseud. Grześ z Mogiły).

Zaangażowany w ruch narodowo-rewolucyjny i zagrożony aresztowaniem wyjechał S. za granicę. W r. 1862 wpisał się na studia przyrodnicze na uniw. w Heidelbergu; został tu prezesem Kółka Polskiego i należał, obok m.in. Adama Asnyka i Stanisława Krzemińskiego, do studenckiego Związku Orła Białego, zrzeszającego Polaków studiujących w Niemczech południowych. Na wieść o wybuchu powstania styczniowego w Król. Pol. wrócił S. w r. 1863 do Lwowa. Był tu członkiem, obok m.in. Dobrzańskiego i Kornela Ujejskiego, Komitetu Bratniej Pomocy, zwalczającego «biały» Komitet Galicji Wschodniej. Od kwietnia do końca października t.r. był zatrzymany w więzieniu karmelickim we Lwowie. Zwolniony, uszedł do powstania, lecz został schwytany przy przekraczaniu granicy. Zdołał uciec do Lwowa, ale powtórnie dostał się w ręce policji i został wydalony z miasta. Udał się więc do Tarnowa, skąd nadsyłał artykuły popularnonaukowe do prasy lwowskiej. Z tego czasu pochodzi dokonane przez S-a pierwsze polskie tłumaczenie rozprawy J. S. Milla „O wolności” (Lw. 1864).

W r. 1864 wrócił S. na stałe do Lwowa. Wznowił współpracę z „Dziennikiem Literackim”, a w l. 1865–6 publikował w warszawskim „Opiekunie Domowym”, m.in. powiastkę dydaktyczną Życie w puszczy. Pamiętnik sprawiedliwego człowieka. Dn. 31 X 1865, wraz z Cieszewskim, odkupił od Dobrzańskiego „Dziennik Literacki” i objął jego redakcję. Uczynił z „Dziennika” pismo skupiające pisarzy polskich ze wszystkich zaborów i z emigracji, a przy tym organ młodej inteligencji galicyjskiej – zwolenników pozytywizmu, kultywujących zarazem tradycję powstańczą. Opublikował tu również własne utwory literackie Z więzienia w roku 1863 (1865 nr 78) i szkic powieściowy o losach emigranta polistopadowego osiadłego w Szwajcarii pt. Bez ojczyzny (1865 nr 79–86), ogłosił z rękopisu Rapsod III „Króla Ducha” Słowackiego (1865 nr 83–85), zrecenzował „Pisma pośmiertne” Słowackiego (1866 nr 20–32) i „Kilka prawd z dziejów naszych” Szujskiego (1867 nr 4–5). Szczególny rozgłos zyskały artykuły polityczne i społeczne z r. 1867 (pismo wychodziło wówczas do nr. 45 pt. „Dziennik Literacki i Polityczny”), najczęściej wstępne (Zasady i brak zasad, nr 1, Wolność a solidarność, nr 2, W przededniu wyborów, nr 3, Co to jest opozycja, nr 6, Żydzi w Galicji, nr 36, Duchowni jako obywatele, nr 40, W sprawie szkół elementarnych i W sprawie konkordatu – oba w nr 41). Po śmierci Cieszewskiego (25 I 1867) prowadził S. pismo samodzielnie, jako wydawca i redaktor odpowiedzialny. Od nr 46 (5 XI 1867) przekazał redakcję Władysławowi Łozińskiemu, pozostając jednak właścicielem pisma, znów wychodzącego pt. „Dziennik Literacki”. Kontynuował w tym czasie działalność dramatopisarską; 28 XII 1866 wystawił we Lwowie jednoaktowy romans Terenia w kłopocie, w „Dzienniku Literackim” (1868 nr 24) ogłosił fragmenty melodramatu Jurata. Królowa Bałtyku, w r. 1870 napisał dramat Kapitulacja Laonu (niedr.). W Warszawie w r. 1867 wydał Prawdziwą historię lat młodych Andrzeja Kostura z papierów pozostałych po nim (pod pseud. Grześ z Mogiły), we Lwowie w r. 1869 Opowiadanie pana Walentego, rymarza z Podgórza o różnych dziwach świata tego (również pod pseud. Grześ z Mogiły). Po zaprzestaniu w r. 1868 współpracy z „Dziennikiem Literackim” publikował rzadziej, jednak w r. 1869 ogłosił w krakowskim „Kraju” cykl Listów – kilkanaście felietonów o tematyce politycznej, kulturalnej i oświatowej, sygnowanych pseud. Sofroniusz Mykita. Publicystyka S-a stała się wkrótce obiektem krytyk m.in. Jana Lama, wytykającego mu dziennikarskie gafy w Kronikach lwowskich publikowanych m.in. na łamach „Gazety Narodowej”. S. odpowiedział krytykom komedią pt. Pseudonim (wyst. we Lw. 12 III 1869).

Dn. 9 VIII 1867 został S. wybrany do lwowskiej Rady Miejskiej. W l. 1870–5 był jej reprezentantem w Radzie Szkolnej Krajowej, gdzie został członkiem Sekcji V ds. szkolnych i organizacyjnych. Domagał się demokratyzacji i uniezależnienia Rady Szkolnej od władz, polonizacji szkolnictwa, wprowadzenia programów nauczania uwzględniających tradycje narodowe. W opinii współczesnych należał, obok Antoniego Małeckiego, do nielicznych w Radzie Szkolnej osób rzeczowych i kompetentnych (K. Chłędowski), wprowadzających do niej «żywioł opozycyjny» (J. I. Kraszewski). Nadal pisał książki dla młodzieży, zalecane następnie do szkół wiejskich i miejskich, m.in. Zacni ludzie, ich pożycie, rozmowy, listy i nauki (Lw. 1874) w formie rozmów mistrza z terminującym uczniem o rzemiośle i edukacji. W artykule Wychowanie klas robotniczych („Przew. Nauk. i Liter.” 1875 t. 1 z. 6, t. 2 z. 7–9) apelował o rozwój szkolnictwa zawodowego, szkółek niedzielnych dla rzemieślników i czytelni dla ludu. Był jednym z inicjatorów założenia Tow. Pedagogicznego i Tow. Naukowo-Literackiego.

W l. 1875–85 był S., za sprawą kuratora Fundacji Stanisława hr. Skarbka – Karola Jabłonowskiego, dyrektorem Zakładu dla Sierot i Starców w Drohowyżu (opublikował potem Zakład Drohowyzki. Kilka wspomnień i uwag, „Ekonomista Pol.” T. 2: 1890). W l. osiemdziesiątych ogłosił kolejne książki: dla czytelnika chłopskiego Lekarstwa na biedę (Lw. 1882), a dla młodzieży Czerwony kapturek. Skazka opowiedziana dzieciom (Lw. 1883), Bartłomiej Osnowa, czyli jak radzili sobie tkacze w Komarowie (Lw. 1885), Po obłokach (Lw. 1885), Lacerta i Bufo (Lw. 1885). Po powrocie z Drohowyża do Lwowa parał się okazjonalnie krytyką literacką (artykuł Szkoła naturalistyczna i niektóre najnowsze pióra niewieście w powieści polskiej, „Gaz. Narod.” 1886 nr 48–52, krytykujący wpływy naturalizmu francuskiego na twórczość Stefanii Chłędowskiej i Gabrieli Zapolskiej), tłumaczył, tym razem z języka niemieckiego (J. Stinde „Rodzina Buchholców. Szkice z życia berlińskiego”, Lw. 1888), zabierał głos w sprawie integracji społeczności polskiej i żydowskiej (Fundacja Hirscha i sprawa żydowska w Galicji, Lw. 1890, Jak Żydom postępować, czyli rozmowa starego Szmula z przyjaciółmi, Lw. 1891). Opublikował powieść o pracy nauczycielki wiejskiej Anielskie serca (Lw. 1891, wyd. 3, Lw. 1910), dramat Sierotki lwowskie („Mały Światek” 1891 nr 10–18), opowieść dla młodzieży Stefan Czarniecki (Tarnów 1892) oraz Znad przepaści. Opowiadania rękodzielnika (Lw. 1893). Powieści i opowiadania S-a dla ludu i dzieci napisane przystępnym i barwnym językiem były zajmującą, pozbawioną moralizatorstwa, wykładnią pozytywistycznych haseł: pracowitości, uczciwości, oszczędności; rozchodziły się drogą prenumeraty po wsiach i miasteczkach i cieszyły się dużą popularnością; w l. 1886–97 niektóre z nich (Bartłomiej Osnowa, Lacerta i Bufo, Czerwony kapturek) były tłumaczone na język czeski. Przystępny charakter miał również mały przewodnik Z wędrówek do Ziemi Świętej. Ku pożytkowi młodych i starych (Lw. 1893, wyd. 3, Lw. 1909). W l. 1891–2 wydawał S. tygodnik polityczno-społeczny „Trybuna”, a w l. 1893–7 redagował miesięcznik „Łowiec”, w którym zamieszczał zabawne opowiadania myśliwskie, ogłoszone częściowo w książce W kniei i wśród ludzi (Lw. 1894).

W r. 1891 został S. sekretarzem Komisji dla Spraw Przemysłowych w Wydz. Krajowym, a w r. 1894 jednym z komisarzy Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie. W l. 1896–8 redagował „Przewodnik Przemysłowy”. W r. 1896 założył z Tadeuszem Romanowiczem wysokonakładowy dziennik „Słowo Polskie”, w którym ogłaszał cotygodniowe felietony w rubrykach „Echa” (pod pseud. Cef) i „Z teki obserwatora”; ostre w tonie, zwalczały one centralistyczną politykę Wiednia. W r. 1902, kiedy dziennik został wykupiony przez Narodową Demokrację, S. wraz z poprzednią redakcją założył „Nowe Słowo Polskie”, które jednak przetrwało tylko kilka tygodni.

Z biegiem czasu zwracał się S. w stronę przeszłości; w r. 1899 wydał pracę historyczną Rok 1848 (Lw.); napisana z młodzieńczym entuzjazmem wolnościowym, została wysoko oceniona przez krytykę. Wpisując się w modę europejską na kulturę Japonii, wydał w r. 1904 dwuczęściowe Obrazki z Japonii (W.), choć w kraju tym nigdy nie był. Za namową Stanisława Wasylewskiego zaczął też pisać pamiętnik i ogłosił kilka jego fragmentów: Panna Felicja (o szwagierce Felicji z Wasilewskich Boberskiej, „Kron. Powsz.” R. 3: 1912), Z minionych dni. Ociemniały historyk i jego lektor („Gaz. Wieczorna” 1912 nr 567, 585, 587, 602, 608, 610, toż w: „Ostatnie słowa. Opowiadania i wspomnienia uczestników walki o wolność w roku 1863/4”, Lw. 1913), W karmelickim więzieniu (kolejne wspomnienia z r. 1863, „Gaz. Wieczorna” 1913 nr 1101); pamiętnika ostatecznie nie ukończył. Podczas pierwszej wojny światowej prowadził Diariusz wydarzeń wojennych we Lwowie od 25 VIII 1914 – 22 IX 1914 (niedr., B. Ossol., sygn. 12196/I). W r. 1916 obchodził jubileusz 50-lecia pracy, odbierając hołdy jako «nestor dziennikarstwa polskiego». Zmarł 13 VII 1918 we Lwowie po ciężkiej chorobie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.

W małżeństwie zawartym w r. 1864 z Klementyną z Wasilewskich, córką Tadeusza, wicemarszałka Stanów Galicyjskich, uczestnika Wiosny Ludów, miał S. dzieci: Jadwigę (1864–1951), zamężną za Bolesławem Wasylewskim (1855–1917), inżynierem, Juliusza (1870 – 29 III 1919), sekretarza Izby Rękodzielniczej Lwowskiej, oficera austriackiego, Marię, żonę Edmunda Hilczera, inspektora kolejowego, Szczęsną, żonę Ignacego Nikorowicza (zob.), i Tadeusza, zmarłego w wieku maturalnym na gruźlicę. Wnukami S-a byli: Stanisław Wasylewski (1885–1953), prozaik i eseista, który dedykował mu swoje „Historie lwowskie” (Lw. 1921), oraz Juliusz Hilczer (zob.).

Popiersie z r. 1865 dłuta Parysa Filippiego (prawdopodobnie zaginione); Fot. w posiadaniu prawnuka, A. Wasylewskiego z W.; – Estreicher w. XIX; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Nowy Korbut, XVI; Simon, Bibliogr. dramatu pol., II; Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911, Lw. 1914 t. 3 cz. 3; – PSB (Tadeusz Romanowicz, Juliusz Hilczer); Wurzbach, Biogr. Lexikon, XXXVII; – Marszałek A., Repertuar teatru polskiego we Lwowie 1864–1875, Kr. 2003; Słown. pseudonimów; – Charewiczowa Ł., Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lw. 1938; Chołodecki, Księga pamiątkowa (dot. syna Juliusza); Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864, Wr. 1978; Lewicki K., Starkel Juliusz (1840–1918), „Zesz. Prasoznawcze” R. 13: 1972 nr 4; Maciejewski J., Przedburzowcy, Kr. 1971; Miasto Lwów w okresie samorządu 1870–1895, Lw. 1896 s. 184, 186, 192; [Rec. utworów S-a]: „Przegl. Pol.” T. 31: 1874, „Szkoła” 1874 nr 10 (Zacni ludzie), „Szkoła” 1891 s. 394 (Anielskie serce), „Gaz. Lwow.” 1893 nr 182 (Znad przepaści), „Przegl. Powsz.” T. 45: 1895 (W kniei i wśród ludzi), „Słowo Pol.” 1899 nr 80–81 (Rok 1848); Szypowska M., Asnyk znany i nieznany, W. 1971 (fot. S-a z r. 1862 z Albumu pamiątkowego Kółka Polskiego w Heidelbergu); – [Chłędowski K.], Kalasanty Kruk, Album fotograficzne, Oprac. A. Knot, Wr. 1951 s. 197–9; tenże, Pamiętniki, Kr. 1957; Galicja w powstaniu styczniowym; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 3, 6, 7; [Kraszewski J. I.], B. Bolesławita, Z roku 1867 rachunki, P. 1868 R. 2 cz. 1 s. 605–15, cz. 2 s. 170–1, P. 1869 R. 3 s. 387–8, 412, 461; Lam J., Wybór kronik, Oprac. S. Frybes, W. 1954; Prasa tajna; Romanowiczówna Z., Cienie, Lw. 1930 s. 95–8; Szematyzmy Król. Galicji, 1866–86; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia, Wr. 1959 s. 38–9; tenże, Niezapisany stan służby, Wr. 1957 s. 5, 7, 19–21, 141; tenże, Z papierów po Józefie Szujskim, „Czas” 1933 nr 71, 72; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1918: „Czas” nr 304 (wyd. wieczorne), „Gaz. Poranna” nr 4251, 4252, „Ilustr. Kur. Codz.” nr 99, „Kur. Lwow.” nr 319, 320, „Nowa Reforma” nr z 15 VII (wyd. popołudniowe), „Piast” nr 31 (Bojko J., Wspomnienie pośmiertne, przedr. w: tenże, Gorące słowa. Wybór pism, Oprac. F. Ziejka, Kr. 2002); – Arch. Bazyliki Mniejszej Świętego Ducha w Przeworsku: Księga ur., „Przeworsk-Budy” R. 1840 pag. 21 (metryka ur. S-a); B. Jag.: sygn. 6535/IV (koresp. S-a); B. Narod.: sygn. 5700/IV k. 56–7 (list A. Grottgera do S-a); B. Ossol.: sygn. 12197/III (Papiery S-a), sygn. 5248/I, 6225/II, 6825/I, 12186/III, 12425/I, 12660/II, 12667/III (koresp. S-a), sygn. 14746/III (papiery rodzinne S. Wasylewskiego); IBL PAN: Kartoteka bibliogr. A. Bara; – Mater. Red. PSB (dot. syna S-a, Juliusza).

Czesław S. Kłak