Stefan (Szczepan) (zm. ok. 1253), kasztelan czechowski i sandomierski, wojewoda krakowski.
Pochodził z rodu Lisów, był synem Andrzeja, kaszt. bytomskiego, poświadczonego w l. 1222–8, a najpewniej do l. 1229/30, właściciela majątków w Małopolsce (z ośrodkiem w Pałecznicy i Mstyczowie) oraz na Śląsku (kompleks wsi koło Głubczyc). Stryjami S-a byli: magister Bogusław, kanonik krakowski (1212), kanclerz krakowski Henryka Brodatego (1238), fundator filii klasztoru Cystersów z Jędrzejowa w Woszczycach koło Rybnika, i wraz z bratem Andrzejem, donator Maciowakrza z kościołem i okolicznymi wsiami, oraz Wojciech, kanonik krakowski (1212), archidiakon (sandomierski?) i kanclerz krakowski (1234). Bratem S-a był Klemens, poległy w r. 1241 pod Legnicą (J. Długosz). Rodzina należała do obozu politycznego, kierowanego przez Pakosława Starego z rodu Awdańców, u boku którego Andrzej wraz z braćmi i niewymienionymi imiennie synami, prawdopodobnie S-em i Klemensem, pojawił się na początku r. 1234 na zjeździe książąt: Henryka Brodatego, Henryka Pobożnego, Grzymisławy, Bolesława Wstydliwego i Konrada Mazowieckiego w «Luchani», majątku arcybp. gnieźnieńskiego Pełki.
Hipoteza, że S. pełnił w r. 1230 urząd wojskiego krakowskiego (F. Piekosiński, P. K. Wojciechowski) nie przekonuje, wobec anonimowego zapisu synów Andrzeja we wspomnianym dokumencie z r. 1234. Podobnie nie jest możliwa jego identyfikacja z komesem Stefanem Andrzejowicem, świadkującym w r. 1237 na dokumencie ks. Henryka Brodatego w Gieczu (Piekosiński, A. Małecki), gdyż tytuł komesa i pozycja jednego z najważniejszych doradców Henryka Brodatego eliminuje S-a ze względu na jego zbyt młody wiek. Odmienne propozycje identyfikacyjne wiążą się także z występującym 18 IX 1241 w Pomuzowie, czyli na wiślanej Kępie Pędzewskiej przy Konradzie Mazowieckim, konarskim krakowskim Stefanem, wg niektórych badaczy (Piekosiński, B. Śliwiński) tożsamym ze S-em, wg innych (J. Bieniak, J. Kurtyka) identyfikowanym ze Stefanem z rodu Toporów, późniejszym kaszt. łęczyckim i sieradzkim. Gdyby informacja faktycznie dotyczyła S-a, jego zachowanie odpowiadałoby postępowaniu stronników Pakosława Starego, którzy na krótko przed śmiercią Henryka Brodatego (1238) opuścili szeregi jego zwolenników, przechodząc do Bolesława Wstydliwego (Pakosław Stary), czy do Konrada Mazowieckiego (krewny Awdańca, Mściwój, obejmujący godność woj. łęczyckiego).
Ewentualnej identyfikacji S-a z konarskim krakowskim nie przeczy jego pojawienie się przy Konradzie Mazowieckim podczas zjazdu z Grzymisławą i Bolesławem Wstydliwym nad Mierzawą 5 VIII 1242, gdzie wystąpił bez tytułu jako syn Andrzeja, między woj. łęczyckim Ściborem a kaszt. rozpierskim Mikołajem, poza grupą urzędników krakowskich, wśród ludzi z otoczenia Konrada Mazowieckiego. Przydanie S-owi patronimiku wyklucza, by mogło chodzić o innego Stefana (uznawanego za syna Sieciecha), jednakże dokument ten uważany jest za falsyfikat (B. Ulanowski), z dowolnie ustaloną listą świadków. Fiasko planów zaprowadzenia zgody między Konradem Mazowieckim a Bolesławem Wstydliwym spowodowało opowiedzenie się stronnictwa Pakosława Starego po stronie Bolesława i wprowadzenie go na tron krakowski. Podczas krakowskich uroczystości intronizacyjnych Bolesława, 13 VII 1243, pojawił się S. już z urzędem kaszt. czechowskiego, jako świadek nadań księcia na rzecz biskupstwa krakowskiego.
Dn. 30 VI i 5 VII 1244, podczas kolokwium w Chrobrzu, na którym spotkali się Grzymisława, Bolesław Wstydliwy, arcybp. Pełka i bp. krakowski Prędota, wystąpił S. jako kaszt. czechowski wraz z patronimikiem. Bez urzędu (choć niewątpliwie nadal jako kaszt. czechowski), pojawił się na początku października t.r. w Krakowie. Działalność S-a z tego okresu wskazuje, że w otoczeniu Bolesława Wstydliwego szybko się wyróżnił, awansując z siódmej pozycji na liście świadków (1243) na piątą (1244), po wojewodach i kasztelanach w Krakowie i Sandomierzu. Karierę ułatwiło S-owi związanie się z Awdańcami. Po śmierci brata, Klemensa, opiekował się on jego synem Warcisławem (zm. 1296/1300), późniejszym kaszt. krakowskim, doprowadzając do jego małżeństwa z przedstawicielką rodziny Pakosława Starego; jednym z synów zrodzonych z tego związku był Pakosław z Mstyczowa h. Lis (zm. 1319), kaszt. krakowski (zob.). W efekcie po śmierci Pakosława Starego (14 IV 1245) przejął S. po nim godność kaszt. sandomierskiego, a zapewne i kierownictwo stronnictwa Awdańców.
Jako kaszt. sandomierski pojawił się S. już 16 V 1245 na kolokwium w Chrobrzu, 30 III 1246 podczas kolokwium w Koniemłotach i 15 VII t.r. na kolokwium w Bobinie. Po raz ostatni jako kaszt. sandomierski był świadkiem przywileju Bolesława Wstydliwego dla woj. krakowskiego Klemensa z Ruszczy z rodu Gryfitów z r. 1252. Nieobecność S-a na kolokwium w Oględowie 27 VIII t.r., w którym wzięła udział cała najwyższa hierarchia urzędników małopolskich, wiązała się najpewniej z jego misją do króla węgierskiego Beli IV, z poparciem od ks. Bolesława Wstydliwego w konflikcie węgiersko-czeskim o spadek po Babenbergach. Na aktywny udział S-a w tych wydarzeniach wskazuje jego awans po lutym 1253 na palację krakowską, z której ustąpił Klemens z Ruszczy, niepopierający zaangażowania się dzielnicy małopolskiej w ten konflikt. S. jako woj. krakowski odnotowany był tylko raz, w r. 1253, a w poł. kwietnia 1255 urząd ten ponownie pełnił Klemens, identyfikowany z dziedzicem Ruszczy. Nieuzasadnione są twierdzenia, że dokument z r. 1253 ma listę świadków niezgodną z osobami współcześnie piastującymi urzędy w Małopolsce (Wojciechowski) lub że S. i Klemens z Ruszczy wspólnie pełnili godność woj. krakowskiego (J. Mularczyk). Badania Karola Mieszkowskiego udowodniły, że dokument jest wiarygodny, a dobra znajomość obsady urzędu po r. 1255 wyklucza mylną datę dokumentu. Przyjąć należy, że S. krótkotrwale zastąpił Klemensa z Ruszczy na godności wojewody, podobna zmiana zaszła także na kaszt. krakowskiej, gdzie Michała zastąpił dotychczasowy woj. sandomierski Sąd Dobiesławowic z rodu Odrowążów, którego miejsce z kolei zajął Adam, syn Leonarda z rodu Łabędziów, dotąd kaszt. wiślicki. Kaszt. sandomierską po S-ie przejął sędzia sandomierski Piotr z rodu Awdańców (Semkowicz). S. był też niewątpliwie jednym z dowódców wojsk w małopolsko-śląsko-ruskiej wyprawie na Opawę w czerwcu–lipcu 1253, która nie osiągnęła swego celu, ale przyniosła uczestnikom znaczne łupy. Prawdopodobnie S. zmarł w jej trakcie albo zaraz po jej zakończeniu, gdyż nie wystąpił na zatwierdzeniu przywileju Bolesława Wstydliwego dla katedry krakowskiej, dokonanym na wiecu w Chrobrzu 18 VI 1254 oraz jego ponowieniu podczas zjazdu w Zawichoście 17 IV 1255.
S. pozostawił po sobie przynajmniej syna Mikołaja, woj. krakowskiego (1305–12). Na początku r. 1263 Mikołaj pojawił się na przywileju skaryszewskim Bolesława Wstydliwego dla klasztoru w Jędrzejowie jako syn nieżyjącego już wojewody. Efektem prowęgierskiej opcji S-a było umieszczenie na dworze księżnej Kingi bratanka, Warcisława Klemensowica, w l. 1263–9 jej cześnika.
Piekosiński, Rycerstwo, III 79; PSB (Pakosław Stary); Urzędnicy, II/1, IV/1; – Cetwiński M., Wokół genealogii kanclerza Bogusława fundatora klasztoru cystersów w Woszczycach, w: tenże, Śląski tygiel, Częstochowa 2001 s. 114–18; Gorzycki K. J., Pierwszeństwo kasztelana przed wojewodą krakowskim, „Kwart. Hist.” T. 4: 1890 s. 663–73; Krzyżanowski S., Przywileje szczyrzyckie, tamże T. 18: 1904 s. 195–200; Kurtyka J., Krąg rodowy i rodzinny Jana Pakosławica ze Stróżysk i Rzeszowa (ze studiów nad rodem Półkoziców w XIII i XIV wieku), „Przemyskie Zap. Hist.” Nr 6/7: 1989/98 s. 52–4; tenże, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kr. 1997 s. 51–3; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 16; Mieszkowski K., Studia nad dokumentami katedry krakowskiej XIII w. Początki kancelarii biskupiej, Wr. 1974 s. 70–1; Mularczyk J., Z rozważań nad urzędnikami śląskimi w XIII wieku, Acta Univ. Wratislaviensis 1991 nr 1163, Historia, t. 82 s. 17–18; Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Kr. 1899 s. 88: Rajman J., Jarosław/Kazimierz i Woszczyce – pierwsze fundacje cysterskie w księstwie opolsko-raciborskim (koniec XII i pierwsza połowa XIII wieku), „Sobótka” 1998 nr 1/2 s. 14–17; Rybandt S., Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wr. 1977 s. 11–27; Semkowicz W., Ród Awdańców w wiekach średnich, P. 1920; Śliwiński B., Lisowie Krzelowscy w XIV–XV wieku i ich antenaci. Studium genealogiczne, Gd. 1993 s. 174–83; Teterycz-Puzio A., Geneza województwa sandomierskiego. Terytorium i miejsce w strukturze państwa polskiego w średniowieczu, Słupsk 2001 s. 124; Ulanowski B., O założeniu i uposażeniu klasztoru benedyktynek w Staniątkach, Kr. 1892 s. 33–7; Wojciechowski Z., Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lw. 1924 s. 71; Zachorowski S., Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersów w Szczyrzycu (1238–1382). Przyczynek do dziejów osadnictwa na Podhalu, Kr. 1901 s. 10–15; – Cod. Pol., I, III; Kod. katedry krak., I; Kod maz. (Kochanowskiego), nr 416; Kod. Mpol., I, II; Kod. tyniecki.
Błażej Śliwiński