Pieńkowski Stefan Kazimierz (1885–1940), profesor neurologii i psychiatrii UJ. Ur. 27 VIII w Warszawie, był synem Walentego i Józefy z Trapszów. W Warszawie ukończył w r. 1903 szkołę realną, maturę gimnazjalną złożył w rok potem w Złotopolu pod Kijowem. W l. 1904–11 odbył studia medyczne na UJ, zakończone doktoratem, zatwierdzenie stopnia lekarskiego na Uniwersytecie w Kijowie uzyskał w r. 1912. W l. 1908–10 specjalizował się dodatkowo na UJ w bakteriologii u Juliana Nowaka, w biologii ogólnej i embriologii u Emila Godlewskiego (jun.). W l. 1911–14 był asystentem kliniki neurologiczno-psychiatrycznej u Jana Piltza na UJ. Podczas pierwszej wojny światowej służył w l. 1910–16 jako lekarz w wojsku rosyjskim, a w l. 1916–18 kierował oddziałem neurologiczno-psychiatrycznym wojskowego szpitala w Żytomierzu. W l. 1919–23 pracował znowu jako asystent neurologii i psychiatrii na UJ i zarazem jako wykładowca fizjologii nerwów. Przeniósł się następnie do Warszawy, gdzie w l. 1923–8 był ordynatorem szkolnego szpitala Szkoły Podchorążych Sanitarnych (Ujazdowskiego), w l. 1924–5 specjalizował się z neurologii i psychiatrii w Paryżu u Józefa Babińskiego, G. Guillaina, H. Claude’a, Ch. Foix, E. Sicarda, zaś z fizjologii u L. La Picque’a i z elektroterapii u V. Bourgnigniona. W r. 1926 habilitował się z neurologii na Uniw. Warsz., co w r. 1930 rozszerzył na psychiatrię. W l. 1928–32 w randze majora pracował jako kierownik oddziału neurologicznego Centrum Wojskowego Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie oraz docent neurologii i psychiatrii Uniw. Warsz. W l. 1932–9 był profesorem nadzwycz. i dyrektorem kliniki neurologiczno-psychiatrycznej UJ, przy której stworzył poradnię przeciwalkoholową, pracownie: rentgenologiczną, anatomiczną, fizjologiczną, oraz zainicjował muzeum kliniczne. Jego uczniami byli m.in. Aleksander Ślączka, Teofil Blümbaum, Bernard Bornstein. Organizował kursy przeciwalkoholowe, psychiatryczne dla nauczycieli, uczestniczył w licznych zjazdach naukowych.

P. był wnikliwym badaczem i klinicystą, słynącym z trafnych diagnoz i prostych ujęć, surowym dla siebie i personelu, bezkompromisowym. Interesowała go przede wszystkim neurologia, a w niej zaburzenia ruchowe (do czego bogatego materiału dostarczyła mu epidemia śpiączkowego zapalenia mózgu oraz stany parkinsonowskie), poza tym urazowe choroby mózgu, wpływ zaburzeń krążenia na układ nerwowy, problem tzw. porażeń odruchowych, badał anatomicznie i klinicznie znaczenie jądra czerwonego u ludzi, układ komórkowy mózgu w związku z odmą mózgową. Z neurologii ogłosił wiele cennych prac, jak: Ruchy brachysynkinetyczne i megasynkinetyczne (W. 1925), Analiza zaburzeń ruchowych przy nagminnym śpiączkowym zapaleniu mózgu (W. 1925), Wartość badań Charcota nad zaburzeniami ruchowymi w histerii (W. 1925), Semiologia ręki w schorzeniach pozapiramidowych (W. 1929), Ruch jako objaw kliniczny („Lekarz Wojsk.” 1924 nr 11), Zaburzenia psychiczne przy nagminnem śpiączkowem zapaleniu mózgu („Rozpr. Akad. Lek.” T. 2: 1923), Dusza i jej siedlisko w świetle badań neurologicznych lat ostatnich (W. 1931); część tych prac P. opublikował w formie artykułów w „Revue Neurologique”. Poza tym zaproponował zespołowe badania nad relacją między układem nerwowym a najważniejszymi chorobami zakaźnymi, nad śpiączkowym zapaleniem mózgu, tarczycą, chorobą Heinego-Medina, różnego typu guzami, nad nerwowymi schorzeniami zawodowymi w przemyśle i w górnictwie i z tego zakresu opublikował pracę Organizacja nauczania w Polsce medycyny społecznej (W. 1937). Natomiast jego psychiatryczne prace z psychopatologii alkoholizmu i narkomanii czy znaczenia zaburzeń krążenia w psychozach inwolucyjnych, m.in. Czyn a uczucie (W. 1927), Patogeneza powstawania objawów histerycznych w psychonerwicach wojennych (W. 1931), Życie uczuciowo-popędowe jako dźwignia w walce z alkoholizmem („Trzeźwość” 1936 z. 5), wreszcie o dziedziczności, m.in. Powstawanie chorób występujących w pokoleniach i mechanizmy ich dziedziczenia („Roczn. Psychiatryczny” 1937), Dziecko jako zjawisko społeczne („Trzeźwość” 1937 nr 1), nie wychodziły poza wówczas panujące poglądy. W rękopisie pozostawił m.in. prace: Gruźlica a układ nerwowy oraz Zaburzenia w układzie nerwowym na tle krążenia.

P. był członkiem korespondentem PAU (od czerwca 1939), prezesem Tow. Neurologicznego w Krakowie, członkiem Rady Naukowej Lotniczo-Lekarskiej w Warszawie, redaktorem (1928–39) kwartalnika „Neurologia Polska”. Zmobilizowany w r. 1939, brał udział w kampanii wrześniowej. Po wkroczeniu 17 IX 1939 Armii Czerwonej do Polski internowany w obozie w Kozielsku, został przez NKWD zamordowany 11 IV 1940 w Katyniu. Odznaczony był m.in. Komandorią Orderu Polonia Restituta, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi.

W małżeństwie z Wiktorią z Sawickich P. miał jedną córkę Hannę (zob.).

Herman E., Neurolodzy polscy, W. 1958 s. 72, 81, 363–9, (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Österr. Biogr. Lexicon; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Rybicki A., Uniwersytecka księga katyńska, Kr. 2000 (bibliogr., fot.); – Manteuffel T., Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; – „Lekarz. Wojsk.” 1937 s. 466–7; „Neurologia Pol.” 1949 s. 337–41; „Przegl. Lek.” 1945 s. 104; „Roczn. PAU” 1938/9 s. LI–LIII, 1939–1945 s. LXVII; „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” T. 21: 1929 s. 74–6 (życiorys, spis prac); „Stolica” 1964 nr z 2 IV; – Arch. UJ: S. II 619.

Stanisław M. Brzozowski