Pac Stefan h. Gozdawa (1587–1640), podskarbi, potem podkanclerzy lit. Był wnukiem Dominika (zob.), synem Mikołaja, podkomorzego brzeskiego, i Zofii Agaty, córki woj. mińskiego Bohdana Sapiehy, wdowy po koniuszym grodzieńskim Adamie Hayku, bratem Samuela (zob.). Gdy ojciec odumarł go w r. 1595, Zygmunt III przyznał mu roczną pensję w kwocie 200 złp. z dochodów starostwa kamienieckiego. Za młodu P. odbył podróż po Europie zachodniej, głównie po Włoszech i Niemczech. Nie jest pewne, czy studiował w Padwie, wiadomo jedynie, że był tu w marcu 1609. Dłuższy okres czasu, prawdopodobnie na studiach, spędził w Bolonii. W Niemczech był nieco później, wg jego własnej wypowiedzi koło r. 1612. Być może, że w przerwie między obu podróżami był z królem Zygmuntem III pod Smoleńskiem w r. 1610. W r. n. został sekretarzem królewskim i otrzymał odpowiednią pensję oraz nadania na Żmudzi. Jesienią 1614 posłował na konwokację litewską z ramienia króla. Prawdopodobnie wywiązał się dobrze z tego zadania, skoro następnie 26 II 1615 został mianowany pisarzem w. lit. Wówczas, prowadzący dotąd dość swobodny tryb życia, pomyślał P. o ustatkowaniu się i pojął za żonę Annę Marcybellę, córkę Wawrzyńca Rudominy Dusiackiego, star. niderpolskiego. W kwietniu 1617 był posłem królewskim na zjazd generalny wileński. W r. 1620 sejm wyznaczył go do komisji rozgraniczającej Podlasie od woj. brzeskiego lit. Jak się zdaje, cieszył się wówczas nadal względami króla, który obdarzał go różnymi nadaniami i wyznaczył go na towarzysza swego syna Władysława w jego podróży na Zachód. W maju 1624 wyjechał P. z królewiczem w podróż, która prowadziła przez Austrię, Bawarię do Niderlandów Hiszpańskich, potem przez Szwajcarię do Włoch. Podróż tę zrelacjonował w ładnie napisanym diariuszu, w którym nie omieszkał podkreślić, że zgodnie z tradycją rodzinną uważał się za potomka włoskiej rodziny Pazzi (wyd. w r. 1854 pt. Obraz dworów europejskich…, ponownie w r. 1977 przez A. Przybosia w: „Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej…”, Kr.). Po powrocie do kraju został pod koniec 1626 r. mianowany referendarzem lit.; zachował jednak urząd pisarza. Marszałkował na drugim sejmie 1629 r. W r. 1630 awansował dalej, otrzymując 26 IV godność podskarbiego nadwornego lit., a 24 XII godność podskarbiego w. lit. Sejm 1631 r. wyznaczył go na komisarza dla określenia granic puszczy trockiej.

Po śmierci Zygmunta III P. wziął udział zarówno w konwokacji, jak i w sejmie elekcyjnym. Należał do komisji redagującej pakta konwenta. Podpisał też konfederację generalną, artykuły paktów oraz akt przysięgi królewskiej. Z nowym królem ułożyły mu się stosunki dobrze. W r. 1633 wziął udział w sejmie koronacyjnym Władysława IV, aczkolwiek nie wotował. Po skończeniu sejmu udał się na Litwę, gdzie podejmował króla udającego się na pole walki. Z początkiem 1634 r. był na sejmiku brzeskim, w czerwcu uczestniczył w uroczystościach ślubnych Adama Kazanowskiego z Elżbietą Słuszczanką i jak się zdaje, nie udał się na sejm warszawski w t. r. Jesienią t. r. przebywał na Litwie zajęty opłacaniem wojsk lit., dla którego to celu musiał zaciągnąć na własny kredyt dług w wysokości 158 107 zł; (kwotę tę zwrócił mu dopiero drugi sejm 1635 r.). Na żądanie króla zajął się też wówczas transportem artylerii i muszkietów z granic wschodnich do Warszawy, organizacją poczty między Orszą a stolicą i wreszcie przyjęciem posłów moskiewskich. W lutym 1635 przybył do Warszawy i wotował 6 II na sejmie przedstawiając sytuację skarbu lit. i skarżąc się na zepsutą monetę. Już wówczas znużony pracą w charakterze podskarbiego i zaciąganiem pod zastaw własnych dóbr pożyczek dla Litwy, podjął starania, by wobec zwolnienia mniejszej pieczęci lit. przejść na spokojniejsze stanowisko podkanclerzego. W staraniach tych napotykał na trudności wobec tego, że kanclerz Albrycht Stanisław Radziwiłł popierał na to stanowisko kogo innego. Jak się zdaje, jednak jeszcze wiosną t. r. obiecał mu Władysław IV ten awans i nawet zapewnił go, że przy obsadzie skarbu lit. uwzględni jego życzenie. Nie przeszkodziło to jednak P-owi wypowiedzieć się na naradzie senatu stanowczo przeciw proponowanemu przez króla małżeństwu z księżniczką Palatynatu, kalwinką.

Latem 1635 przebywał P. na Litwie, gdzie znowu na życzenie króla zajmował się przygotowaniem czółen dla oddziałów Zaporożców udających się na Bałtyk. Po zawarciu rozejmu polsko-szwedzkiego musiał z kolei wypłacić żołd oddziałom litewskim. Dn. 6 XI t. r. otrzymał nominację na podkanclerzego, ale pieczęć wręczono mu dopiero 1 XII t. r. Wygłaszając wotum na jesiennym sejmie 1635 r. czynił to jeszcze w charakterze podskarbiego. W r. n. wziął udział w pracach komisji mającej poprawić prawa litewskie. W sporze powstałym wówczas na temat uczestnictwa w tej komisji reprezentantów duchowieństwa wystąpił w obronie kleru, przez co w jakimś stopniu przyczynił się do rozbicia prac tej komisji. Gdy w czerwcu t. r. sądzono sprawę mieszczan wileńskich, którzy napadli na synagogę żydowską w Wilnie, stanął po stronie pokrzywdzonych; naraził się wówczas na podejrzenie A. St. Radziwiłła, że uczynił to nie bezinteresownie. W tym też miesiącu przyjmował króla i infantkę w swych dobrach litewskich. Z początkiem 1637 r. wziął udział i wotował na pierwszym sejmie 24 I, potem uczestniczył w obradach senatu, na których zaaprobowano małżeństwo króla z Cecylią Renatą. Na drugim sejmie t. r. poparł projekt nałożenia w Gdańsku ceł i broniąc pomysłu królewskiego, popadł nawet w konflikt z posłami litewskimi, zwłaszcza z Lwem Kazimierzem Sapiehą, ale potem, gdy Gdańsk wystąpił przeciw tym cłom, zapoznawszy się z argumentami miasta, zmienił swą opinię. Latem t. r. brał udział w uroczystościach ślubnych pary królewskiej. W r. 1638 zjawił się na sejmie, ale nie wotował i nie odegrał na nim poważniejszej roli; wybrany do komisji w sprawie ceł gdańskich, nie brał jednak udziału w rokowaniach z miastem. Być może dlatego, że w sierpniu wyjechał w orszaku królewskim do Wiednia i Baden. Z Baden za zgodą króla wyjechał z paru senatorami na krótko do Bratysławy w celu odwiedzenia palatyna Węgier Mikołaja Esterhazego. W 1. poł. 1639 r. przebywał na Litwie. Wziął też udział w spotkaniu Władysława IV z elektorem Jerzym Wilhelmem w Grodnie, po czym przyjmował parę królewską w swych dobrach na Litwie. Był następnie na sejmie jesiennym 1639 r. i wotował 11 X, zwracając uwagę na niebezpieczeństwo grożące Rzeczypospolitej od strony Moskwy z powodu nieprzeprowadzenia do końca sprawy ustalenia granic między obu państwami. W pracy sejmu brał wówczas żywy udział. Z początkiem 1640 r. wyznaczono go do komisji mającej rozpatrywać sprawę zajść w Wilnie, wywołanych 29 IX 1639 przez uczniów szkoły kalwińskiej. W związku z tym przybył 14 V na sejm. Nie wziął jednak w nim udziału, gdyż już 19 V uległ atakowi apoplektycznemu.

P. był dziedzicem Choroszczy i Rogowa z przyległościami w pow. grodzieńskim, Podbiałej i Rzeczycy w woj. brzeskim. Żona wniosła mu Dusiaty w woj. wileńskim oraz rozległe dobra Dowspudę i Janówkę z puszczą i kilkunastoma jeziorami w Puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej w pow. grodzieńskim. Miał nadto kamienice w Wilnie i w Kownie oraz dwory w Warszawie i Brześciu. W r. 1633 nabył od woj. mścisławskiego Mikołaja Kiszki dawne dziedzictwo kniaziów Hołowczyńskich: Jezno i Swintyniki w woj. trockim. Posiadał liczne nadania królewskie, był starostą hiperbolskim, preńskim, wołkowyskim, birsztańskim, kurszańskim, krzyczewskim, rakanciskim, ławaryskim. Od r. 1633 był ekonomem brzeskim. Dzięki dochodom z tych starostw, z których część odstąpił jeszcze za życia synom, powiększał na drodze zakupów swój majątek rodzinny. W Jeznie wybudował murowany pałac. W Wilnie fundował dla karmelitanek klasztor i kościół Św. Józefa, dopomógł też poważnie przy budowie kościoła Św. Teresy przy Ostrej Bramie, którą to budowę jednak zakończono dopiero po jego śmierci. Był gorliwym katolikiem, wyraźnie niechętnym innowiercom, równocześnie jednak człowiekiem pogodnym, nie gardzącym przyjemnościami życia. Albrycht Stanisław Radziwiłł, z którym się przyjaźnił, określił go jako «męża rady, płonącego gorliwością religijną». Zmarł 17 XI 1640 i został pogrzebany w kościele Św. Teresy w Wilnie 18 XII t. r.

Z małżeństwa z Anną Marcybellą z Rudominów Dusiackich (zm. 1643) P. miał trzech synów: Stanisława (zm. 1643), Krzysztofa Zygmunta (zob.), Mikołaja Stefana, późniejszego bpa wileńskiego (zob.), oraz trzy córki: Zofię, wydaną w r. 1636 za przyszłego kaszt. wileńskiego Jana Kazimierza Chodkiewicza (zob.), Katarzynę, zakonnicę w klasztorze Św. Klary w Kownie, oraz Annę, która po śmierci rodziców wyszła za mąż za Fryderyka Sapiehę, późniejszego woj. mścisławskiego.

Portret w Muz. Narod. w W.; Fot. portretu z kościoła Św. Piotra w Wil., w: Wolff J., Pacowie, Pet. 1885 po s. 80; Fot. portretu ze zbiorów prywatnych w: Fabiani B., Nieznane portrety Paców, „Roczn. Muz. Narod.” T. 15/2: 1971 s. 138; – Estreicher; Dworzaczek; Niesiecki; – Czapliński W., Polska a Bałtyk w latach 1632–1648, Wr. 1952; tenże, Polska a Prusy i Brandenburgia za Władysława IV, Wr. 1947; Łowmiańska M., Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, Wil. 1929; Ochmann S., Sejmy z lat 1615–1616, Wr. 1970; Tyszkowski K., Wojna o Smoleńsk 1613–1615, Lw. 1932 s. 138–9; Wiśniewski J., Z dziejów Dowspudy i jej właścicieli, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 367–88; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885 s. 80–8; – Akta do dziej. Pol. na morzu, Cz. I–II; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim; Kraushar A., Resztki rękopisu Jakóba Sobieskiego, W. 1903; Listy staropolskie z epoki Wazów, Oprac. A. Malewska, W. 1959; Ostrowski-Daneykowicz, Swada polska, I 32–4; Radziwiłł, Memoriale, I, II, III; Vol. leg., III 373, 454, 664, 738, 769, 774, 783, 930; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Władysława IV … listy i inne pisma urzędowe, które do znakomitych w kraju mężów… wychodziły, Zebrał A. Grabowski, Kr. 1845; – B. Czart.: rkp. 110 s. 89; B. Uniw. Wrocł.: Steinwehr Polonica T. I s. 436; WAP w Gd.: 300/29/114, 300/29/115, 300/29/121.

Władysław Czapliński