Pachnowski Stefan (1892–1943), prawnik, działacz samorządowy i społeczny, prezydent m. Włocławka. Ur 30 VI we wsi Piaski pod Kutnem, był synem Antoniego i Magdaleny z Wróblewskich. Ojciec jego gospodarował na roli. P. uczył się początkowo w Kutnie, potem w Łodzi, gdzie w r. 1912 ukończył szkołę handlową. Następnie rozpoczął studia technologii chemicznej na politechnice w Grazu. W czasie pierwszej wojny światowej wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. W r. 1921 zapisał się na studia prawne w Uniw. Warsz., które ukończył w r. 1925. Studiował także ekonomię w Uniw. Pozn. i kształcił się na kursach administracyjno-samorządowych w Warszawie. Przez krótki czas P. pracował w Wydziale Samorządowym Warszawskiego Urzędu Wojewódzkiego. Od 5 X 1926 do r. 1933 był komisarycznym, a potem z wyboru prezydentem m. Włocławka. Na tym stanowisku rozwinął działalność szczególnie w dziedzinie gospodarki komunalnej: uruchomił budowę domów mieszkalnych dla robotników, kanalizacji miejskiej, nowej elektrowni okręgowej, stadionu sportowego, biblioteki i muzeum regionalnego (dziś: etnograficzne Muz. Kujawskie). Był przewodniczącym Miejskiego Komitetu Regionalnego, Koła Włocławskiego Związku Obrony Kresów Zachodnich, Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, Sekcji Regionalnej Kujawskiego Oddziału Polskiego Tow. Krajoznawczego i Związku Szpitalnego we Włocławku. W r. 1934, po powstaniu Funduszu Pracy (FP), został P. naczelnikiem Wydziału Finansowego w Biurze Głównym FP w Warszawie. Podczas pracy w tej instytucji, zajmującej się głównie finansowaniem robót publicznych (zwłaszcza drogowych, melioracyjnych i ziemnych) przez zatrudnianych w tym celu bezrobotnych, wykazał P. dużą znajomość zagadnień nie tylko finansowo-ekonomicznych, ale również techniczno-organizacyjnych i w związku z tym w r. 1938 był czasowo oddelegowany na stanowisko dyrektora wojewódzkiego biura FP w Nowogródku w celu wzmocnienia działalności FP na tamtym terenie.
W l. 1927–35 P. wchodził do zarządu i komitetu wykonawczego Związku Miast Polskich i działał w wielu jego komisjach specjalnych, m. in. jako przewodniczący komisji przepisów budowlanych brał udział w zjazdach przedstawicieli miast, wyjeżdżał do kilku krajów europejskich w celu poznania tamtejszej gospodarki komunalnej. Był też wieloletnim członkiem zarządu głównego Tow. Szkół Pracy Twórczej, członkiem komisji rewizyjnej Tow. Osiedli Robotniczych, zarządu Polskiego Banku Komunalnego w Warszawie i zastępcą przedstawiciela województwa w Dyrekcyjnej Radzie Kolejowej w Warszawie (1928–31). P. był autorem wielu publikacji. Dla potrzeb samorządu wydał obszerne Przepisy budżetowe dla związków komunalnych (W. 1926) i Wskazówki kasowo-rachunkowe dla średnich i mniejszych gmin miejskich (W. 1926). Ogłaszał liczne artykuły w „Samorządzie Miejskim”, np. o budownictwie mieszkań robotniczych (1931 nr 9), o FP (1934 nr 6), w „Życiu Włocławka i Okolicy”, m. in. o planie gospodarczym Włocławka (1928 nr 4), o wyglądzie Włocławka (1929 nr 2) oraz artykuły w „Kurierze Porannym”. Wygłaszał odczyty i referaty, m. in. referat na Zjeździe Samorządowym Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem w r. 1929 („Samorząd Miejski” 1929 nr 10). P. był współorganizatorem (obok Gabriela Czechowicza, Tytusa Filipowicza i Antoniego Jakubowskiego) i jednym z głównych działaczy w l. 1935–8 Polskiej Partii Radykalnej (od. r. 1936 Polskiej Partii Narodowo-Radykalnej). Współpracował z organami tego stronnictwa: „Nowe Drogi” i „Nakazy Dnia”. Od r. 1938 działał w założonym przez Włodzimierza Mazińskiego Związku Synarchicznym, w którym był dyrektorem Zarządu Głównego, przewodniczącym Komisji Konstytucyjnej i redaktorem nowego projektu konstytucji synarchicznej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej w r. 1939 P. został prezesem Warszawskiego Wojewódzkiego Komitetu Samopomocy Społecznej, włączonego w latach okupacji niemieckiej do Rady Głównej Opiekuńczej. W działającym konspiracyjnie Związku Synarchicznym P. zastępował przebywającego we Francji prezesa Włodzimierza Tarło-Mazińskiego, redagował tajny miesięcznik tego związku pt. „Na Odwiecznym Szlaku Polski” (1939–40), później wychodzący pt. „Herold Polski”, i był współautorem (z Błażejem Włodarzem) wydanej przez Związek Synarchiczny broszury Wytyczne organizacji państwa opartego na współpracy całego narodu (W. 1940). Był także redaktorem „Kalendarza Samopomocy Społecznej” (W. 1941) i wspólnie z m. in. Zofią Kossak redagował podziemne pismo „Polska Żyje”. W dn. 28 VIII 1942 został aresztowany przez gestapo, uwięziony na Pawiaku 17 IX i 18 XI t. r. wywieziony do obozu zagłady w Oświęcimiu, gdzie zmarł 1 II 1943. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1928).
W małżeństwie zawartym w r. 1920 z Zofią z Piórkowskich miał P. córkę Hannę Wałkówską (ur. 1921), docenta filologii orientalnej w Uniw. Wrocł., i syna Andrzeja (ur. 1926) członka Armii Krajowej, który zginął w akcji bojowej podczas powstania warszawskiego 1944 r.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Domańska R., Pawiak więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Kłodawski J., Budowa Kujawskiej Elektrowni Okręgowej we Włocławku, Włocławek 1928 s. 2 (fot), 3, 11, 14, 15 (fot), 17, 20; Kroll B., Opieka i samopomoc społeczna w Warszawie 1939–1945, W. 1977; Rozwój samorządu m. Włocławka w Polsce Odrodzonej, Włocławek 1926 s. 211, 217, 220; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1972 s. 535; – Kujawianin. Informator handlowo-przemysłowy na r. 1928, Włocławek 1928 s. 37; toż na r. 1929, Włocławek 1929 s. 38, 111 (fot.), 112, 114, 117, 118 (fot); Materiały na ogólne zebranie członków Związku Miast Polskich (Zjazd Miast) w Warszawie, 1930 r., W. 1930 s. 10, 15; Roczn. Polityczny i Gospodarczy, W. 1939 s. 274; Roczn. pol. przemysłu i handlu, W. 1932 nr 66; Sprawozdanie Państwowej Rady Kolejowej za trzecie trzechlecie od maja 1928 r. do maja 1931 r., W. 1931 s. 95; Sprawozdanie z działalności Funduszu Pracy, W. 1934/5 s. 12, 14, 1935/6 s. 5, 19, 1936/7 s. 5, 19, 21, 1937/8 s. 3, 27; Sprawozdanie z działalności magistratu m. Włocławka za r. 1927/8, Włocławek 1929 (przedmowa P-ego); Sprawozdanie z gospodarki miejskiej za r. budżetowy 1929/30, Włocławek 1931; toż ze r. 1930/1 Włocławek 1931; – „Monitor Pol.” 1928 nr 260 poz. 631; „Przegl. Hist.” 1972 nr 4 s. 695; „Samorząd Miejski” 1931 nr 1 s. 39, 40, 1935 nr 1 s. 33, 35, nr 4 s. 230, nr 7 s. 408–9, 411, nr 9 s. 25, 41; „Synarchista” 1938 nr 17 s. 3, 1939 nr 1 s. 4, nr 4 s. 2, nr 13–14 s. 4; „Życie Włocławka i Okolicy” 1929 nr 1 s. 21, 24, nr 3–4 s. 1, 2, 28, nr 9 s. 11 (fot. zbiorowa), 1930 nr 1 s. 14, nr 3–4 s. 16, nr 5 s. 14, 15, nr 6 s. 2, 3 (fot. zbiorowa), 21, 1931 nr 1 s. 11, 13, 17, 20; – Arch. Państw. we Włocławku: akta magistratu i Rady Miejskiej; Arch. Uniw. Warsz.: akta osobowe (studenckie) P-ego, sygn. RP-UW-7.931 (W. P. 454); – Informacje żony Zofii Pachnowskiej, córki Hanny Wałkówskiej, brata Tadeusza Pachnowskiego i Zbigniewa Madeyskiego oraz Błażeja Włodarza.
Jerzy Kubiatowski