Pomarański Stefan, pseud.: Borowicz, Michał Zawisza, Roszko, Nowaczyński (1893–1944), major WP, historyk wojskowości. Ur. 7 IX w Warszawie, był synem Józefa (zob.) i Marii z Doranttów. P. uczył się w rosyjskim gimnazjum w Zamościu, a po strajku szkolnym 1905 r. w polskim Gimnazjum im. Mariana Rychłowskiego w Warszawie, w którym w r. 1914 uzyskał maturę. Podczas pierwszej wojny światowej ukończył osiem semestrów na Wydziale Filozofii Uniw. Warsz. Konspiracyjną działalność niepodległościową rozpoczął P. wcześnie, początkowo bardzo czynny w Organizacji Młodzieży Narodowej, potem w «Zarzewiu», od r. 1909 był jednym z pierwszych pionierów tajnego skautingu w Polsce; na przełomie r. 1910/11 został drużynowym pierwszej warszawskiej drużyny harcerskiej im. Romualda Traugutta. W r. 1912 wstąpił w Warszawie do Polskich Drużyn Strzeleckich (PDS) i przybrał pseud. bohatera powieści Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace” – Borowicza, który zachował w dalszej pracy konspiracyjnej. Był dowódcą plutonu i wykładowcą. Był również członkiem tajnej organizacji «Armia Polska». W okresie od grudnia 1913 do stycznia 1914 ukończył kurs instruktorski drużyn strzeleckich w Rabce, po czym mianowany instruktorem organizacyjnym założył w Zamościu koło drużyniackie, prowadząc jednocześnie tamże pracę oświatową. W połowie 1914 r. z ramienia Komendy Głównej PDS przeprowadził w Wielkopolsce lustracje, a w lipcu t. r. wziął udział na czele plutonu poznańskiego, w kursie instruktorskim w Nowym Sączu. Również w lipcu t. r. przeprowadził pluton kursu instruktorskiego PDS z Królestwa przez granicę do Krakowa.
Dn. 6 VIII 1914 P. wstąpił do Legionów Polskich. Jako podoficer 1 kompanii kadrowej brał udział we wszystkich walkach tej kompanii oraz III batalionu 1 p. piechoty Legionów: pod Kielcami, Nowym Korczynem, Opatowcem, Laskami – Anielinem, Limanową, Łowczówkiem. W walkach tych, najpierw jako podoficer, a następnie jako podporucznik (od 11 XI 1914), wyróżnił się dużą odwagą; pod Łowczówkiem P., mimo iż kontuzjowany, pozostał na polu bitwy. W dn. 30 V 1915 był ranny pod Tarłowem. Dn. 25 IX t. r. Kazimierz Sosnkowski odkomenderował go do prac w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W dn. 15 X t. r. P. został mianowany dowódcą szkoły żołnierskiej i jednocześnie kierownikiem komisji wydawniczej Komendy Naczelnej POW. Dn. 4 I 1916 został dowódcą szkoły podoficerów POW w Warszawie. W t. r. wydawał pierwsze peowiackie książki wojskowe. Niezależnie od służby w POW pracował także w Polskiej Organizacji Skautowej, na której czele stał w r. 1916 doprowadzając do jej połączenia z innymi organizacjami harcerskimi w Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP). W pierwszych miesiącach po połączeniu stał na czele Głównej Kwatery ZHP. Wyznaczony kolejno na komendanta placu w Warszawie (9 III 1917), na dowódcę warszawskiego okręgu miejskiego POW (15 IV t. r.), na dowódcę szkoły podchorążych w Warszawie (13 V t. r.), przygotowywał mobilizację POW. Dn. 9 VII t. r. zwolniony na własną prośbę z POW, przydzielony został z powrotem do 1 p. piechoty Legionów. W pięć dni później aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne, jako oficer Legionów za działalność w POW osadzony był w Cytadeli Warszawskiej, a następnie w sierpniu t. r. przewieziony do obozu internowanych legionistów w Szczypiórnie, skąd w przeddzień wyjazdu do obozu jeńców w Havelbergu w dn. 10 IX t.r. zbiegł i zameldował się ponownie w ekspozyturze Komendy Naczelnej POW w Lublinie. Dn. 24 IX t. r. otrzymał przydział do okręgu VIII a w Zamościu; kierował nim bądź też pełnił w nim służbę pomocniczą. Pod koniec 1917 r. założył wraz z bratem Zygmuntem «Ksiegarnię Polską» w Zamościu. Od kwietnia 1918 wydawali oni „Kronikę Powiatu Zamojskiego”, która w r. 1919 zmieniła tytuł na „Tekę Zamojską”. Zainicjowali oni również serię publikacji książkowych z historii regionu i miasta pt. „Biblioteka Zamojska”, wychodzącą następnie pt. „Książnica Zamojska”. Dn. 15 X 1918 P. został dowódcą straży obywatelskiej powiatu zamojskiego. W dwa tygodnie później wstąpił do wojska polskiego, 5 XI t. r. skierowano go do Oddziału VII Sztabu Generalnego, a 10 XI t. r. otrzymał nominację na porucznika w korpusie oficerów piechoty.
Dn. 16 XII 1918 P. przydzielony został do Wojskowego Instytutu Naukowego Sztabu Generalnego, następnie do Departamentu III (Wyszkolenia) Min. Spraw Wojskowych. W końcu grudnia t. r. brał udział w uśmierzeniu buntu żołnierzy w garnizonie Zamościa. Dn. 25 II 1919 P. objął redakcję tygodnika wojskowego „Wiarus”. W dn. 9 IX t. r. powołany do organizowania sekcji historyczno-operacyjnej Oddziału III (Operacyjnego) Naczelnego Dowództwa WP, pełnił następnie funkcję jej kierownika. Z sekcji tej wyrosło późniejsze Wojskowe Biuro Historyczne. W dwa miesiące później został przyjęty jako słuchacz na drugi kurs Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego. W r. 1920 podczas wyprawy kijowskiej był komendantem Kwatery Głównej Sztabu Ścisłego Naczelnego Wodza. Równocześnie przygotowywał do druku wojenne komunikaty prasowe Sztabu Generalnego. W okresie od 1 I do 4 XI 1921 był referentem Oddziału V (Personalnego) Naczelnego Dowództwa WP. Na własną prośbę został przeniesiony do rezerwy w stopniu kapitana (awansowany w grudniu 1919). W r. 1921 był sekretarzem ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego (Macieja Rataja, a następnie Antoniego Ponikowskiego). Pozwoliło to P-emu na kontynuowanie studiów uniwersyteckich i jesienią 1922 uzyskał doktorat (pod kierunkiem Marcelego Handelsmana). Od połowy 1922 r. był asystentem w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie; brał udział w pracach Specjalnej Komisji Mieszanej w Moskwie, dotyczących rewindykacji Biblioteki Załuskich i Archiwum Koronnego. Był też członkiem Komisji Historycznej PAU. W jesieni 1928 P. kandydował do Sejmu z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem w okręgu Zamość–Biłgoraj–Tomaszów. W końcu t. r. został ponownie powołany do czynnej służby wojskowej jako dowódca kompanii w 36 p. piechoty Legii Akademickiej (L. A.) w Warszawie. W okresie od 14 II do 15 VI 1931 oraz od 1 X do 14 XI t. r. był słuchaczem Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Po ukończeniu kursu powrócił do 36 p. piechoty L. A., gdzie był przez rok dowódcą kompanii, następnie przez cztery miesiące oficerem mobilizacyjnym i wreszcie od 31 III 1932 do 31 III 1935 jednym z komendantów powiatowych Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w Warszawie. Dn. 1 IV 1935 P. odszedł na sześciomiesięczną praktykę do Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a z dn. 30 IX t. r. przeniesiono go w stan spoczynku w stopniu majora. Do wybuchu wojny obronnej 1939 r. był najpierw dyrektorem Archiwum Skarbowego w Warszawie, a następnie dyrektorem Państwowych Wydawnictw Książek Szkolnych we Lwowie. Był również członkiem komitetu redakcyjnego reaktywowanej w r. 1938 „Teki Zamojskiej”. Przez pewien czas był członkiem Zarządu Głównego Związku Legionistów.
P. ogłosił wiele prac historycznych i wydawnictw źródłowych. Zajmował się m. in. szczególnie dziejami powstania styczniowego (badania w tym zakresie umożliwiała mu praca w Archiwum Głównym Akt Dawnych), bojami Legionów, historią pułków polskich. Wydał m. in.: Stanisława Dekowskiego „Wspomnienia o powstaniu styczniowym w Zamojszczyźnie” („Teka Zamojska” R. 3: 1920), „Wspomnienia” Jana Nepomucena Niemojowskiego (W. 1925), „Wspomnienia powstańca 1863 roku” Kazimierza Zienkiewicza (W. 1932). Opracował 4. wydanie pracy J. Piłsudskiego „22 stycznia 1863” (Lw. 1938). Omówił Warszawskie źródła archiwalne do dziejów powstania 1863 r. (w: „Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 XII 1925”, Lw. 1925 i odb. Zamość 1925), „Biografistykę” powstania styczniowego („Przegl. Hist.” T. 34: 1937/8). Opublikował cykl wykładów pt. Walka o niepodległość po powstaniu styczniowym (W. 1935/6). Także z okresu wcześniejszego ogłosił „Diariusz Senatu z roku 1830–1831” (Kr. 1931) i Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki (Zamość 1919). O Legionach Polskich pisał m. in. w publikacjach zbiorowych „Z bojów brygady Piłsudskiego” [Kr. 1915], „Legiony na polu walki” (Piotrków 1916), w książce pt. W awangardzie (Ze wspomnień Piłsudczyka), (W. 1916, 1934); dwu poległym legionistom Franciszkowi Pększycowi-Grudzińskiemu i Kazimierzowi Herwinowi-Piątkowi poświęcił wspomnienia w małej książeczce pt. Lista strat (Ze wspomnień Piłsudczyka), (Zamość 1915). Wydał tom „Pierwsza wojna polska. Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Gen. (za czas od 26 XI 1918 – 20 X 1920)…”, (W. 1920). Opracował w ramach cyklu: „Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920”: 36 pułk piechoty Legii Akademickiej (W. 1930, 1931) i Zarys historii wojennej 1-go Pułku Piechoty Legionów (W. 1931). Był autorem popularnej biografii Józef Piłsudski. Życie i czyny, która doczekała się wielu wydań (wyd. 13 pt. Józef Piłsudski (1867–1935), W. 1936) i tłumaczeń na obce języki. P. współpracował stale z Polskim Słownikiem Biograficznym jako autor, a także dostarczał temu wydawnictwu wiele materiałów odnoszących się głównie do wojskowych z okresu XVIII–XIX w. Ogłaszał też gdzie indziej życiorysy, m. in. życiorys Mariana Dubieckiego („Tydzień Pol.” i odb. Zamość, W. 1923), Romualda Traugutta („Wiarus” 1919 i Zamość 1919 i 1921), Marii z Billewiczów Piłsudskiej (Matka Wodza, W. 1934), Juliana Stachiewicza (W. 1935). Liczne artykuły drukował w: „Głosie Prawdy”, „Drodze”, „Niepodległości”, „Przeglądzie Współczesnym”, „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym”, „Przeglądzie Historycznym”, „Ateneum Wileńskim”, „Roczniku Tow. Heraldycznego”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej P. został powołany do Wydziału Propagandy Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Śmigłego Rydza, walczył następnie w obronie Lwowa. Internowany na Węgrzech, brał udział w pracach konspiracyjnych, zwłaszcza w akcji przerzutowej przez granicę. Ogłosił wiele artykułów historycznych w polskich pismach wydawanych na Węgrzech. Brał udział w Komitecie uczczenia pięćdziesięciolecia zgonu Kossutha. Po wkroczeniu Niemców na Węgry został w marcu 1944 aresztowany. Był torturowany w gestapo; 20 X 1944 wywieziono go do obozu koncentracyjnego w Flossenbürgu w Bawarii, miał tam nr więźnia 29244. Zamordowany został 15 XII 1944 w Flossenbürgu. Był odznaczony in. in. Krzyżem Niepodległości, Orderem Polonia Restituta 5 klasy, Krzyżem Walecznych czterokrotnie.
P. był żonaty dwukrotnie: od r. 1915 z Marią z Roszków i od r. 1925 z Wandą z Machlejdów. W pierwszym małżeństwie miał syna Przemysława (ur. 1917), który poległ jako podporucznik 36 p. piechoty L. A. pod Cyrusową Wolą we wrześniu 1939, i córkę Bożenę (ur. 1920) zamężną Altmayer, zamieszkałą w Olsztynie; w drugim małżeństwie miał czwowo dzieci: Leszka pseud. Borowicz (ur. 1926), który poległ w powstaniu warszawskim 12 VIII 1944, Sławę (ur. 1929), zamężną Zawadzką, Mirosława (ur. 1930), inżyniera, oraz Wandę (ur. 1934), zamężną Czułbę.
Kozłowski, Bibliogr. powstania; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Wojsk., VI; Ilustr. Enc. Trzaski, IV; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słown. Pracowników Książki Pol.; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1932; Spis oficerów służących czynnie z dnia 1 VI 1921, W. 1921; – Bagiński H., U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908–1914, W. 1935;. Błażejewski W., Historia Harcerstwa Polskiego, W. 1935; Gniezno i ziemia gnieźnieńska 1918–1945, Gniezno 1978 s. 50–1; Handelsman M., Z dziejów walki o zabytki polskie w Moskwie, „Przegl. Współcz.” 1922 nr 7–8 s. 267, 272; Jellenta S., W gmachu GISZ – Sierpień 1939, „Stolica” 1962 nr 33 s. 24; Królikowski B., Pomarańscy, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 12; Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski, W. 1935; – Górecki R., P. O. W. w niewoli niemieckiej, w: Za kratami więzień i drutami obozów, W. 1927 I; Kasprzycki T., Kartki z dziennika oficera I Brygady, W. 1934 (fot. zbior.); Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937, III–IX; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Sztandarowy kandydat Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem… Stefan Pomarański, „Ziemia Lub.” 1928 nr 52 (i osobna odb. – fot); „Zarzewie” 1909–1920, W. 1973; – „Archeion” T. 17: 1948, s. 11; „Kwart. Hist.” 1947 s. 64–5; „Niepodległość” T. 2: 1930, T. 8: 1933, T. 14: 1936, T. 15: 1937, T. 16: 1937, T. 18: 1938; „Tyg. Powsz.” 1975 nr 14, 20; „Życie Warszawy” 1978 nr 193 (nekrolog żony Wandy); – Arch. Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w W.; CAW: Akta personalne P-ego; IBL: Kartoteka bibliograficzna; – Informacje Jana Reychmana z dn. 10 X 1947 w Materiałach Red. PSB; Informacje bratanka Ziemowita Pomarańskiego oraz Stefana Jellenty z Warszawy.
Piotr Stawecki