Potocki Stefan h. Pilawa (ok. 1624–1648), starosta niżyński, dowódca wyprawy na Zaporoże w r. 1648. Był synem Mikołaja, hetmana w. kor. (zob.), i jego pierwszej żony Zofii z Firlejów, rodzonym bratem woj. bracławskiego Piotra (zob.) i gen. ziem podolskich Mikołaja (zob.), przyrodnim pisarza polnego kor. Jakuba (zob.) i Dominika (zob.).
Od lipca 1647 P. posiadał chorągiew kozacką. Z cesji ojca był starostą niżyńskim. Ojciec wyprawił go 21 IV 1648 z Czerkas na czele ok. 3 000 wojska (w czym ok. 600 jazdy kwarcianej, 1 500 rejestrowych) drogą lądową na Zaporoże przeciw Bohdanowi Chmielnickiemu (ok. 1 000 powstańców), podczas gdy druga grupa, ok. 4 000 prawie samych rejestrowych płynęła Dnieprem. P. był dowódcą niedoświadczonym. Jedyne większe doświadczenie wojenne mógł zdobyć w czasie wyprawy ochmatowskiej (1644), jest jednak raczej wątpliwe, czy w niej uczestniczył. Jeszcze mniej prawdopodobnym jest jego udział w walkach z Kozakami w r. 1638. Zapewne więc główną rolę w wyprawie na Zaporoże w r. 1648 odgrywał Stefan Czarniecki, prawdopodobny autor planu tych działań i doradca hetmana M. Potockiego. W grupie znajdował się i komisarz do spraw kozackich Jacek Szemberg, dowódca rejestrowych i oddziałów przybocznych ich pułkowników (w sumie ok. 1 900), z jego zdaniem trzeba się było poważnie liczyć. Nie wynika z tego, że P. był tylko figurantem. Z konieczności musiał być mediatorem między Czarnieckim a Szembergiem, względnie narzucać komisarzowi zdanie Czarnieckiego. Dn. 29 IV nad Żółtymi Wodami (w pobliżu obecnej miejscowości Želtoe) napadli na obóz P-ego Tatarzy, co stanowiło zaskoczenie dla dowództwa polskiego, nie wiedzącego o ich przymierzu z Kozakami. Doszło do mniejszych starć, po początkowym niepowodzeniu pobito jeden z oddziałów Tatarów. Zapewne plan polski nie przewidywał odwrotu grupy P-ego, prawdopodobnie miano oczekiwać na przybycie dywizji hetmanów, stanowiącej odwód operacyjny. Dn. 30 IV nadciągnęły główne siły sprzymierzonych (w sumie 7–8 tys.), i 1 V przypuściły atak z dwóch stron na obóz polski, częściowo ufortyfikowany; po sześciogodzinnych walkach przeciwników odparto. W nocy z 1 na 2 V wypad polski zdobył szaniec kozacki. Nastąpił okres blokady. Dn. 13 V przybyło nad Żółte Wody 3 500 rejestrowych oddziału wodnego, którzy przeszli na stronę powstańców 4 V pod Mikitinym Rogiem (w pobliżu obecnego Nikopola), w tej sytuacji i rejestrowi grupy P-ego z częścią dragonów nadwornych (Ukraińców) znaleźli się w obozie Chmielnickiego (14 V). Tego dnia rozpoczęto pertraktacje, do których zmusiło dowódców polskich własne wojsko; w ich wyniku doszło do ugody: w zamian za wydanie armat Polacy mieli swobodnie odejść do Kryłowa. Po wydaniu armat przeciwnicy zerwali umowę, zatrzymali wysłanników polskich (m. in. i Czarnieckiego), a zakładnicy kozaccy uciekli. Dn. 15 V Tatarzy znów wszczęli pertraktacje, domagając się, by je prowadził sam P., który miał się spotkać z Tohaj-bejem między obu obozami. P. po naradzie zgodził się i wyjechał, ale w porę spostrzegł się, że był to podstęp, by go schwytać. Sprzymierzeni zaatakowali obóz P-ego. Polacy zamknęli się w odosobnionych szańcach, nad jednym objął dowództwo Szemberg, zapewne nad drugim P. Szturm odparto, lecz poniesiono ciężkie straty. Szemberg opuścił swój szaniec i przebił się do drugiego; został wówczas zraniony i wobec tego jedynym czynnym z wodzów polskich pozostał P. Koło wojskowe zdecydowało wyruszyć taborkiem w stronę Kryłowa, wymarsz nastąpił po zapadnięciu zmroku. Od razu wyruszył pościg tatarski i aczkolwiek nie udało się ordzie zatrzymać Polaków, to zapewne jednak opóźnili ich marsz, wskutek czego 16 V Kozacy zamknęli im drogę przy uroczysku Kniaże Bajraki (w pobliżu obecnej wsi Zelenaja Balka?). Po przygotowaniu ogniowym sprzymierzeni ruszyli do ataku, pierwsze natarcie odparto, drugie rozerwało tabor. Doszło do zaciętej walki, P-ego «postrzelono i zacięto», dostał się do niewoli tatarskiej, wieziono go na Krym, opiekował się nim Czarniecki. Dn. 19 V zmarł, wskutek gangreny, w pobliżu przeprawy Tawań przez Dniepr. Zwłoki P-ego przewieziono do Kudaku, którego obrońcy w umowie kapitulacyjnej (1 X 1648) zastrzegli, że mają one zostać pochowane w Kijowie w kościele Dominikanów. P. nie był żonaty.
P. występuje epizodycznie w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, „Dumę o Stefanie Potockim” napisał Jan Ursyn Niemcewicz (1788), została potem włączona do „Śpiewów historycznych”.
Enc. Org., (Żółte Wody); Voennaja Enciklopedija, S.-Pet, 1912 X (Ževtyja Vody); Dworzaczek; Niesiecki; – Chrząszcz I., Żółte Wody, w: XI Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Jaworowie za r. szk. 1929/1930, [Jaworów] 1930 s. 12–21; Dubiecki M., Pole bitwy u Żółtych Wód 1648, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1880 XII 1–24; Gawroński F. (Gawroński-Rawita F.), Bohdan Chmielnicki, Lw. 1906 I; Górski K., O pobojowisku u Żółtych Wód (w m. maju 1648 r.), „Bibl. Warsz.” 1886 t. 4 s. 422–6; Hruševs’kyj, Istorija Ukrainy, VIII č. 2 s. 181–6; Kersten A., Stefan Czarniecki. 1599–1665, W. 1963; Krochmaljuk-Tis J., Boi Chmelnyc’koho, Mjunchen 1954 s. 57–63; tenże, Žovti Vody, L’viv 1936; Krypjakevyč I. S., Bohdan Chmelnyc’kyj, Kiïv 1954 s. 119–29; Majewski W., Krytyczny przegląd źródeł do dziejów powstania Chmielnickiego w okresie początkowym (jesień 1647–maj 1648), „Studia Źródłozn.” R. 26: 1981; Petrovs’kyj M., Narysy istoriï Ukraïny XVII – počatku XVIII st. Doslidy nad Litopysom Samovydc’ja, Charkiv 1930 s. 190–3, 198; Razin E., Historia sztuki wojennej, Tłum. I. Bukowski, W. 1964 III 289–93; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, w: Dzieła, W. 1878 IX 175–9; – Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., Kiev 1965; [Grądzki] Grondski S., Historia belli Cosaco-Polonici, Pastini 1789 s. 54–60; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Novi pryčynki do počatkiv Chmelnyččyny, [Wyd.] M. Korduba, „Zapys’ky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 144/5: 1926 s. 211–12; Pastorius J., Historiae Polonae plenioris partes duae, Gd. 1685 I 72–5: Pierwszy okres buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żóltowodzkiej, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lw. 1934 s. 251–7, 264–7; Potocki P., Opera omnia, W. 1747 s. 92–3; Rudawski, Historiarum Poloniae, IX 7–9; Sprawy i rzeczy ukraińskie, [Wyd.] F. Gawroński-Rawita, Lw. 1914 s. 110–12; Vimina A., Historia delle guerre civili di Polonia, Venezia 1671; – Majewski W., Żółte Wody 1048 (rkp. w posiadaniu autora.
Wiesław Majewski