Rudniański Stefan (poprzednie nazwisko: Rubinroth), pseud.: Rilber, Szczepan Runicz (1887–1941), historyk filozofii, pedagog, działacz komunistyczny. Ur. 28 IV w Brześciu nad Bugiem, był synem Gustawa, korespondenta handlowego, i Lizy z Rudniańskich.
W l. 1900–5 uczył się R. najpierw w I, potem w II warszawskim filologicznym progimnazjum rządowym, następnie w II warszawskim filologicznym gimnazjum rządowym. W r. 1905 uczestniczył w strajku szkolnym, za co został ze szkoły usunięty. Od r. 1904 był prawdopodobnie członkiem Socjaldemokracji Król. Pol. i Litwy (SDKPiL), materiały partyjne i policyjne tego nie potwierdzają. W r. 1909 uzyskał świadectwo dojrzałości jako ekstern w V warszawskim filologicznym gimnazjum rządowym. W l. 1908–11 był słuchaczem Konserwatorium Warszawskiego, gdzie uczył się gry na fortepianie. Jego zainteresowania skupiły się jednak wokół studiów filozoficznych. Związany z Polską Partią Socjalistyczną (PPS) – Lewicą, ogłaszał w legalnym wileńskim organie tej partii – „Wiedza” od r. 1907 swe Pogadanki filozoficzne, które następnie z podtytułem Zarys teorii poznania ukazały się oddzielnie (Wil. 1910; przekład rosyjski: Besedy po filosofii materializma, Charkov 1924). Współpracował z kolei z „Nowym Życiem” i „Kuźnią” (kontynuacjami „Wiedzy”). Ogłaszane na ich łamach szkice o wybitnych filozofach wydano osobno w Wilnie w r. 1913 pt. Przewodnicy ludzkości (zarówno Pogadanki…, jak i Przewodników… wznowiono łącznie: W. 1958 i Wyd. 2, W. 1960). W r. 1910 prowadził odczyty z filozofii w V Oddziale Tow. Kultury Polskiej w Warszawie, kierowanym głównie przez socjalistów.
W l. 1911–14 studiował R. na uniwersytecie w Lipsku filozofię, psychologię i pedagogikę. Słuchał w r. 1913 dwukrotnie odczytów Lenina w Lipsku (wspomnienie o nich ogłosił w lwowskim „Czerwonym Sztandarze” 1941 nr 18). Jako poddany rosyjski został po wybuchu wojny w r. 1914 internowany, początkowo w Dreźnie, następnie w Miśni. Po roku został zwolniony. Powrócił do Warszawy w grudniu 1915 i od r. 1916 pracował jako nauczyciel historii i propedeutyki filozofii w prywatnych szkołach średnich. Jednocześnie działał w PPS-Lewicy, wykładał na Uniwersytecie Ludowym i w Klubie Robotniczym im. T. Rechniewskiego oraz współpracował z organem PPS-Lewicy „Głos Robotniczy”. Tu ukazał się m. in. jego artykuł Proletariat a sprawa narodowościowa (1917 nr 24–6), wyrażający poglądy na kwestię narodową, bliskie SDKPiL i Róży Luksemburg. W grudniu 1917 uczestniczył w krajowej konferencji PPS-Lewicy w Warszawie (tzw. naradzie radomskiej). Na konferencji wystąpił przeciw opozycyjnej grupie Antoniego Szczerkowskiego stanowiącej prawe skrzydło partii. W r. 1918 ukazała się broszura R-ego Robotnik jako narzędzie. W l. 1915–16 pisywał do stuttgarckiego czasopisma „Das literarische Echo”. Od r. 1917 zamieszczał w „Przeglądzie Filozoficznym” artykuły poświęcone materializmowi francuskiemu XVIII w. Pierwsza ogłoszona tu rozprawa pt. Stanowisko materializmu francuskiego w dziejach filozofii (R. 20: 1917 z. 2–4 s. 152–86) była tekstem odczytu wygłoszonego w Polskim Tow. Psychologicznym 4 VI 1917 (R. był członkiem tego towarzystwa od r. 1916) i na jej podstawie R. otrzymał 26 XI 1926 stopień doktora na UJ. W r. 1922 w czasopiśmie „Archiv für Geschichte der Philosophie” ukazała się praca R-ego Die erkenntnisstheoretische Grundlagen des französischen Materialismus. Od r. 1922 był członkiem Warszawskiego Instytutu Filozoficznego i sekretarzem jego sekcji historii i filozofii, a od r. 1923 członkiem Komisji Historii Nauki i Filozofii Tow. Naukowego Warszawskiego. Ukazały się w tych latach jego popularne prace (pod pseud. Szczepan Runicz): Walka o kulturę (W. 1923), postulująca rozwój kultury proletariackiej, Trzy odczyty historyczne (W. 1923), o rewolucjach XVII i XVIII w., Dzieje rewolucji 1848 r. (W. 1924), Rewolucja francuska (W. 1925), Jak upadła Polska szlachecka (W. 1927). Wydał w r. 1925 przekład rozprawy J. V. de la Mettriego „Człowiek-maszyna” (Wyd. nowe, W. 1953).
W grudniu 1918, po powstaniu Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od r. 1925 Komunistycznej Partii Polski – KPP), R. został jej członkiem. Współpracował głównie z jej legalnymi placówkami oświatowymi i czasopismami („Kultura Robotnicza”, „Myśl”, „Miesięcznik Literacki”), w których publikował artykuły poświęcone filozofii marksistowskiej i wybranym problemom historii filozofii. W l. 1927–9 przełożył pracę W. I. Lenina „Materializm a empiriokrytycyzm” (wyd. W. 1949, bez podania nazwiska tłumacza).
Jesienią 1928 został R. docentem filozofii nowożytnej na Wydz. Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej; stanowisko to zajmował do r. 1939. Uczestniczył w pierwszych trzech ogólnopolskich kongresach filozoficznych (1923, 1928, 1936). Na II Kongresie był autorem koreferatu Spinoza jako jeden z głównych protoplastów materializmu francuskiego XVIII w., a podczas III Kongresu przedstawił referat Zagadnienie stosunku teorii do praktyki w świetle materializmu dialektycznego. W r. 1936 zamieścił R. w „Przeglądzie Filozoficznym” (nr 1) artykuł Ruch filozoficzny w ZSRR. Należał do założycieli Polskiego Oddziału Societas «Spinosiana» (1930). W l. 1932–5 wykładał technikę pracy umysłowej i historię filozofii w Instytucie Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Z zakresu pedagogiki ogłosił pracę pt. Idea wychowania społecznego w dziejach myśli pedagogicznej (W. 1938; do r. 1961 miała 4 wyd.), a z dziedziny techniki pracy umysłowej: Poradnik dla czytających książki (W. 1921), Technologia pracy umysłowej (W. 1933; do r. 1957 miała 5 wyd.), Samokształcenie pracownika księgarskiego (W. 1938). Ponadto opublikował w miesięczniku „Polacy za granicą” (1938–9) serię artykułów na temat technologii pracy umysłowej, ze szczególnym uwzględnieniem techniki opracowywania i wygłaszania odczytów. Popularyzował dorobek teoretyczny Lenina, a także filozofów radzieckich. W r. 1936 współredagował miesięcznik komunistyczny „Głos Współczesny” i zamieszczał w nim artykuły. Był od r. 1925 członkiem ZNP, ale w l. 1932–4 działał w (żydowskim) Związku Zawodowym Nauczycieli w RP, nielicznej organizacji opozycyjnej wobec ZNP. Współpracował z powstałym w r. 1932 Tow. Oświaty Demokratycznej (TOD) „Nowe Tory” i z wychodzącym w l. 1935–7 „Miesięcznikiem Nauczycielskim”, lewicowym pismem formalnie z TOD nie związanym. Zamieszczał też swe prace w tygodniku „Sygnały” (w l. 1936–9). W l. 1938–9 R. jako stypendysta rządu francuskiego kontynuował w Paryżu studia filozoficzne. W tym czasie „La Pensée” ogłosiła jego rozprawę Le matérialisme dialectique en tant comme une philosophie de l’action. Na początku r. 1938 został R. zawieszony w prawach członka KPP, ponieważ krytycznie odniósł się do tzw. procesów moskiewskich oraz represjonowania działaczy KPP w Związku Radzieckim. Pozostał jednak członkiem komórki partyjnej pracowników naukowych aż do rozwiązania partii. W przededniu wojny R. powrócił z Paryża do Warszawy.
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. znalazł się we Lwowie. Początkowo nie otrzymał profesury za odmowę wykładania w języku ukraińskim i pracował jako lektor języka rosyjskiego na uniwersytecie. W maju 1940 został jednak profesorem i wykładał historię filozofii. Wg relacji rodziny R. wstawiał się niejednokrotnie za więzionymi przez radzieckie organa bezpieczeństwa działaczami lewicy polskiej (m. in. za Władysławem Broniewskim i Aleksandrem Watem). Dn. 17 X 1940 przed wyborami do rad miejscowych wszedł w skład rejonowej komisji wyborczej dzielnicy (rejonu) Kolejowej we Lwowie; 15 XII 1940 został wybrany do Lwowskiej Miejskiej Rady Delegatów Ludu Pracującego. W listopadzie t.r. przedstawił na sesji we Lwowie poświęconej 85-leciu śmierci Mickiewicza referat pt. Materialistyczne i antyklerykalne motywy w ideologii i twórczości Mickiewicza (tekst nie zachował się). Ukazał się natomiast jego szkic Adam Mickiewicz („Bezbożnik” 1940 nr z 24 XI), Jezuity v Pol’še (tamże nr z 29 IX), a także rozprawy Engel’s i mlodogegeljancy v Rossii i v Pol’še v 40ch godach XIX veka („Pod znamenem marksizma” 1941 nr 5) oraz Oblicze filozoficzne Edwarda Dembowskiego („Nowe Widnokręgi” 1941 nr 2 s. 152–61). Redagował pierwszą część dwutomowego wyboru dzieł Marksa, wydanego przez Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych w Moskwie w r. 1941. Przetłumaczył z języka ukraińskiego powieść dla młodzieży I. Franki „Zachar Berkut” (Lw. 1940). W r. 1941 starał się R. o przyjęcie do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach w okolicach Złoczowa w kilka dni po wybuchu (22 VI 1941) wojny radziecko-niemieckiej. Napis symboliczny poświęcony R-emu znajduje się na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie w alei 14 nr 14.
W całej twórczości filozoficznej R., jako zwolennik materializmu dialektycznego i historycznego, próbował przyswoić zarówno środowiskom akademickim, jak i szerszym kręgom społecznym myśl marksistowską, włączając do niej poglądy Lenina. Był w tych poczynaniach jednym z nielicznych polskich teoretyków okresu międzywojennego. Jako historyk filozofii interesował się jej tradycjami materialistycznymi i polemizował z «kantomarksizmem» i empiriokrytycyzmem. Jako historyk i teoretyk wychowania R. opowiadał się za rozbudzeniem aktywności ucznia w opanowywaniu wiedzy przez rozwijanie zainteresowań poznawczych i samodzielnego myślenia. Szkoła w jego przekonaniu powinna się nieustannie unowocześniać, czemu sprzyja ustawiczne samokształcenie nauczycieli.
R. ożeniony był od r. 1920 z Justyną z Kochów (1887–1961), nauczycielką i bibliotekarką, w młodości czynną w PPS-Lewicy, potem w KPP, od r. 1943 członkinią Polskiej Partii Robotniczej, później Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; z małżeństwa tego miał R. dzieci: Jarosława (ur. 1921), filozofa, oraz Lucyllę (ur. 1924), zamężną Pszczołowską, teoretyka literatury.
W r. 1959 ukazał się zbiór rozpraw R-ego Z dziejów filozofii (W., Wyd. 2, W. 1961), w r. 1982 – W obronie nieprzemijających wartości. Wybór pism (W.) w opracowaniu S. Dziamskiego i W. Osjady.
Fot. w: Rudniański S., W obronie nieprzemijających wartości, W. 1982; – Czachowska J., Sygnały, 1933–1939, Wr. 1952; Czachowska J., Czachowski A., Wiedza – Nowe Życie – Światło – Kuźnia 1906–1914. Bibliografia zawartości, Wr. 1967; Enc. Warszawy; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Filoz. w Pol. Słown., (fot.); Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1986; Okoń W., Słownik pedagogiczny, Wyd. 2, W. 1981; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – Bergman S., K istorii pol’skogo perevoda knigi V. I. Lenina „Materializm i empiriokriticizm”, w: Velikoe proizvedenie vydajuščego materializma, Moskva 1959 s. 566–9; Borzym S., Floryńska H., Skarga B., Walicki A., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983; Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W. 1962; Instytuty pedagogiczne Związku Nauczycielstwa Polskiego, W. 1972 s. 93–4, 194; Klevčenja A. S., Stefan Rudniańskij (iz istorii marksistsko-leninskoj mysli v Pol’še), Minsk 1968 (tu bibliogr. prac R-ego); Michalski S., Dziamski S., Filozoficzne i pedagogiczne poglądy Stefana Rudniańskiego, W. 1980; Nowacki T., Stefan Rudniański – filozof, pedagog, nauczyciel, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1967 nr 4 s. 466–75 (fot.); Skubała-Tokarska Z., Społeczna rola Wszechnicy Polskiej, Wr. 1967; Szaniawski J., [Posłowie do:] Rudniański S., Pogadanki filozoficzne. Przewodnicy ludzkości, W. 1958; Szulc E., Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, W. 1989; Szulkin M., Stefan Rudniański – jeden z prekursorów marksistowskiej historii wychowania w Polsce, „Życie Szkoły Wyższej” 1953 nr 9 s. 102–6; tenże, S. Rudniański – uczony i wolnomyśliciel, „Człowiek i Światopogląd” 1982 nr 3/4 s. 203–13; Tradycja a współczesność, P. 1981 s. 61 i n.; Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Wycech C., Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory” 1931–1939, W. 1966 s. 44, 60, 113–14, 259; – Spasowski R., The Liberation of One, San Diego–New York–London 1986; Wat A., Mój wiek, Wyd. 2, Londyn 1981 I–II; – „Czerwony Sztandar” (Lw.) 1940 nr 330, 362, 1941 nr 59; „Nowe Drogi” 1959 nr 11 s. 44–8; „Przegl. Filoz.” R. 20: 1917 s. 323, R. 42: 1939–46 [druk.] 1946 s. 325; „Ruch Pedagog.” 1965 nr 5–6 s. 109–12; „Studia Philosophica” Vol. 3: 1939–46 [druk.] 1948 s. 88–9; „Tryb. Ludu” 1961 nr 50 (nekrolog żony R-ego); – AAN, Arch. Lewicy Pol.: Teczka osobowa 5060 (J. Rudniańska); Arch. UJ: WF II 478 (teczka doktorska, tu m. in. curriculum vitae; tu też informacje, że w dokumentach z wcześniejszych lat imię i nazwisko R-ego brzmiało Salomon <«Szloma»> Rubinraut, zaś imię ojca w własnoręcznie napisanym życiorysie podał R. w brzmieniu: Gdaljatz); B. PAN w Kr.: rkp. 9223 cz. 2 s. 295–298 (Szulkin M., Stefan Rudniański <1887–1941>, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 1949, skład rozrzucony, odbitka szczotkowa rocznika skonfiskowanego przez cenzurę); Inst. Marksizmu-Leninizmu w Moskwie: f. 495 op. 10A d. 287; – Informacje syna, Jarosława, i córki, L. Pszczołowskiej z W.
Aleksander Kochański