Soszka Stefan, pseud. konspiracyjny Sas (1914–1988), lekarz medycyny, ginekolog, położnik, profesor Akademii Medycznej w Białymstoku. Ur. 18 VIII w Stężycy (pow. garwoliński), był synem Wincentego, felczera, i Marii z Komorowskich.
Do gimnazjum uczęszczał S. w Garwolinie (matura: 2 V 1932). Od r. 1933 studiował medycynę na Uniw. Poznańskim i już podczas studiów w r. 1936 został zastępcą asystenta w Zakładzie Histologii Prawidłowej i Embriologii u Tadeusza Kurkiewicza. Za pracę naukową został nagrodzony brązowym medalem i wysłany w r. 1937 do Francji na roczną specjalizację w zakresie mikro-spektrografii u A. Policarda w Lyonie i sztucznej hodowli tkanek u C. J. Verne’a w Paryżu. Po powrocie dokończył studia i uzyskał dyplom lekarski 7 VII 1939.
Podczas okupacji pracował S. zrazu jako wolontariusz w Szpitalu Przemienienia Pańskiego w Warszawie. W r. 1941 włączył się w działalność konspiracyjną Związku Walki Zbrojnej (ZWZ, potem: Armia Krajowa – AK), jako podchorąży (pseud. Sas) i zorganizował Sanitariat Obwodu V Praga ZWZ. W r. 1942 przeniósł się do Garwolina, gdzie także pracował w szpitalu i został szefem służby zdrowia Obwodu AK «Gołąb» – Garwolin. Szkolił personel sanitarny, m.in. harcerzy Szarych Szeregów, zorganizował 14 patroli sanitarnych kierowanych przez lekarzy lub studentów medycyny, a także operował rannych żołnierzy AK zarówno w szpitalu, jak i w terenie. W r. 1944, zagrożony aresztowaniem, wyjechał na pewien czas do Warszawy; po powrocie do Garwolina kierował służbą sanitarną w czasie akcji «Burza». Dn 25 VII 1944 został mianowany podporucznikiem czasu wojny. Swą działalność konspiracyjną opisał w opracowaniu pt. Służba zdrowia Armii Krajowej na terenie obwodu «Gołąb» (1977, w zbiorach Z. Gnata-Wieteski w Garwolinie)
Po wojnie w r. 1945 wrócił S. na Uniw. Poznański i jako starszy asystent w zakładzie T. Kurkiewicza doktoryzował się pod jego kierunkiem 13 VI 1946 na podstawie rozprawy Histologiczne badania nad tarczycą świnki morskiej w przebiegu cyklu płciowego (Rozpr. PAU Wydz. Mat.-Przyr., 1948 LXXIII). Jesienią 1946 przeniósł się do Gdańska i został starszym asystentem w kierowanej przez Henryka Gromadzkiego Klinice Położnictwa i Chorób Kobiecych tamtejszej Akad. Lekarskiej (od r. 1950 Akad. Medycznej – AM). Habilitował się 11 V 1950 na podstawie pracy O rozwoju pozapłodowym gruczołu mlecznego świnki morskiej i szczura (Gd. 1950) i uzyskał tytuł docenta. Po śmierci H. Gromadzkiego w r. 1952 pełnił obowiązki kierownika kliniki.
W r. 1953 objął S. kierownictwo (od r.n. jako profesor nadzwycz.) nowo utworzonej Katedry i Kliniki Położnictwa i Chorób Kobiecych AM w Białymstoku. Od podstaw zorganizował klinikę przy Woj. Szpitalu Położniczo-Ginekologicznym przy ul. Warszawskiej 15, tworząc m.in. 140-łóżkowy oddział oraz pracownię morfologiczną (1954), fizjologiczną (1956) i endokrynologiczną (1956). Po przeniesieniu placówki w r. 1963, jako I Katedry i Kliniki Położnictwa i Chorób Kobiecych, do Państwowego Szpitala Klinicznego przy ul. M. Curie Skłodowskiej 24 a, utworzył dodatkowo pracownie: izotopową, bakteriologiczną, cytologiczną, kolposkopową, fotograficzną i elektrobiologiczną, a także pomieszczenia dla noworodków i wcześniaków. Był przedstawicielem Rady Wydz. Lekarskiego w senacie uczelni i redaktorem naczelnym „Roczników Akademii Medycznej w Białymstoku” w l. 1956–8 (potem był członkiem Komitetu Redakcyjnego). Pełnił funkcje prorektora: ds. nauki (1954–5), ds. medycznych (1955–6) i ds. klinicznych (1966–9). W l. 1970–2 był rektorem AM. Po reorganizacji uczelni w r. 1971 objął dyrekcję Inst. Położnictwa i Chorób Kobiecych, pozostając nadal kierownikiem Kliniki Ginekologii z dwoma oddziałami: ginekologii operacyjnej i septycznej. W r. 1976 został mianowany profesorem zwycz. Poza pracą na uczelni organizował lecznictwo otwarte i opiekę położniczą w regionie Polski północno-wschodniej. Jako specjalista wojewódzki (1953–74), potem krajowy, w zakresie położnictwa i ginekologii szkolił lekarzy, wprowadził stałą konsultację specjalistów, zainicjował i rozpropagował sieć poradni dla kobiet (tzw. poradni K), dzięki czemu w ciągu kilku lat opieką ginekologiczno-położniczą objętych zostało ponad 95% kobiet tego regionu i znacznie zmniejszyła się umieralność niemowląt.
Zainteresowania naukowe S-i koncentrowały się wokół badań eksperymentalnych i klinicznych z zakresu histofizjologii i endokrynologii cyklu płciowego, badań nad rakiem narządu rodnego ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki raka szyjki macicy, rzęsistkowicy u kobiet, fizjopatologii czynności skurczowej macicy oraz towarzyszących jej elektrofizjologicznych zjawisk w komórkach mięśni gładkich, problemów krzepnięcia krwi i fibrynolizy w położnictwie i ginekologii, biochemicznego i biofizycznego monitorowania ciąży fizjologicznej i zagrożonej oraz zagadnień transplantacji gonad. Zainicjował w Polsce m.in. cytodiagnostykę i diagnostykę jajeczkowania, a także pierwszy wprowadził powszechne okresowe badania profilaktyczne kobiet w kierunku nowotworów narządu rodnego (za opracowanie naukowe wyników tej akcji otrzymał nagrodę I st. Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej). Opublikował ok. 150 prac, w tym 80 oryginalnych i eksperymentalnych, a także zredagował podręczniki: „Zaburzenia hemostazy i krzepnięcia krwi w położnictwie i ginekologii” (W. 1967) oraz „Położnictwo i ginekologia” (W. 1985, 1988). Był twórcą białostockiej szkoły położnictwa i ginekologii, kształcąc w tym zakresie ponad 20 docentów, blisko 60 doktorów medycyny i 180 specjalistów I i II st. Jego uczniami i kontynuatorami w Białymstoku byli m.in. profesorowie Marian Bielecki, Walentyna Iwaszko-Krawczuk, Antoni Jasiewicz, Stefan Jaworski, Michał Jóźwik, Wanda Kazanowska, Aleksander Krawczuk, Tadeusz Laudański, Wiktor Łotocki, Michał Małofiejew, Józef Musiatowicz, Piotr Knapp, Marian Szamatowicz i Jan Urban. Występował z referatami na zjazdach Polskiego Tow. Ginekologicznego (PTG) we Wrocławiu (1957), Polskiego Tow. Endokrynologicznego w Łodzi (1959) i Polskiego Tow. Parazytologicznego (PTP) w Olsztynie-Kortowie (1961) oraz sam organizował sympozja naukowe, m.in. położników w sprawie śmiertelności okołoporodowej (1955) i przeciwrzęsistkowe w Białymstoku (1965), położniczo-pediatryczne w Augustowie (1967) oraz XVIII Zjazd PTG w Białymstoku (1971). Był członkiem Komitetu Nauk Klinicznych PAN i Sekcji Badań Wad Rozwojowych Noworodka i Płodu PAN, wchodził w skład Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia i Opieki Społecznej (1961–3) i Rady Naukowej Inst. Matki i Dziecka w Warszawie. Działał w PTG jako jego prezes w l. 1965–8 i przewodniczący Sekcji Niepłodności oraz w PTP jako przewodniczący Komisji Zwalczania Rzęsistka Pochwowego, był też wiceprzewodniczącym zarządu Zrzeszenia Polskich Tow. Lekarskich.
S. wielokrotnie wyjeżdżał w celach naukowych za granicę, reprezentował polską naukę na II Światowym Zjeździe ds. Niepłodności (Neapol 1956), Międzynarodowych Kongresach Ginekologów (Moskwa 1957, Wiedeń 1961), XXXII Kongresie Niemieckiego Tow. Ginekologicznego (Frankfurt n/Menem 1958) oraz Międzynarodowym Kongresie Cytologów (Wiedeń 1961). W r. 1976 został członkiem rzeczywistym Niemieckiej Akad. Nauk Przyrodniczych Leopoldina, należał też do Société Nationale pour l’Étude de la Sterilité et de la Fécondité, Federation International of Gynecology et Obstetrics oraz International Society for Research on the Coagulation of Blood, Capillary Function and Practical Myology. Przez Światową Organizację Zdrowia został powołany na eksperta z zakresu położnictwa i ginekologii. Ponadto posiadał członkostwo honorowe Węgierskiego Tow. Ginekologicznego, Czechosłowackiego Tow. Lekarskiego im. J. Purkyniego i Tow. Ginekologicznego NRD.
S. był animatorem życia naukowego i działań społecznych w Białymstoku, m.in. w październiku 1953 założył białostocki oddział PTG i przewodniczył mu przez wiele lat, był też zastępcą przewodniczącego białostockiego oddziału Polskiego Tow. Lekarskiego (do r. 1956) i, aż do śmierci, prezesem Zarządu Wojewódzkiego Tow. Wiedzy Powszechnej w Białymstoku. W r. 1982 został działaczem Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego oraz założycielem i przewodniczącym Obywatelskiego Komitetu Ocalenia Narodowego w białostockiej AM. W październiku 1984 przeszedł na emeryturę, ale nadal pracował w zmniejszonym wymiarze godzin. W r.n. senat AM w Białymstoku przyznał mu tytuł doktora honoris causa. Zmarł 11 VI 1988 w Białymstoku i tam został pochowany na cmentarzu Farnym. Odznaczony był m.in. Krzyżami Kawalerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I kl., Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Partyzanckim.
W małżeństwie zawartym z Marią z Warońskich (1915–1995), biologiem, miał S. sześcioro dzieci: Tadeusza (1941–1952), Grzegorza (ur. 1943), doktora nauk biologicznych i ekologa, Tomasza (ur. 1947), doktora hab. medycyny, ginekologa i ordynatora szpitala w Suwałkach, Joannę (ur. 1949), doktora nauk przyrodniczych, Wojciecha (ur. 1953), lekarza anestezjologa, i Małgorzatę (ur. 1954), zootechnika.
W r. 1992 powstało Suwalskie Tow. Ginekologiczne im. prof. Stefana Soszki, którego organizatorem i przewodniczącym został jego syn Tomasz. W 5 rocznicę śmierci S-i odbyła się 17 VI 1993 w Białymstoku sesja naukowa białostockiego oddziału PTG, podczas której odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową w Inst. Położnictwa i Chorób Kobiecych białostockiej AM.
Fot. w kolejnych „Biul. Suwalskiego Tow. Ginekologicznego”; – Bibliografia publikacji naukowych pracowników AM w Białymstoku 1950–1986, „Roczniki AM w Białymstoku” 1970–91 supl. 24–45; Bibliografia publikacji pracowników AM w Gdańsku za lata od 1945 do 1964, Gd. 1967; Konopka S., Polska bibliografia lekarska 1946–1965, W. 1951–73; toż za l. 1972–9, W. 1975–84; Białostoczanie XX wieku, Białystok 2000 (fot.); Ci, którzy odeszli. Biografie profesorów i zasłużonych pracowników 1950–1990, Białystok 1990 s. 133–8; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Waszyński E., Obara M., Sylwetki zasłużonych ginekologów polskich, P. 1991 (fot.); Akademia Lekarska w Gdańsku. Skład osobowy 1947/48–1948/49, Gd. 1948–9; Akademia Medyczna w Białymstoku. Skład osobowy i program wykładów 1953/54–1987/88, Białystok 1953–88; Roczn. lek. RP na r. 1948, W. 1949 s. 421; Uniwersytet Poznański. Skład uniwersytetu 1937/38–1938/39, P. 1938–9; toż za r. akad. 1945/6, P. 1946; Woźniewski Z., Polski Almanach Medyczny na rok 1956, W. 1957 s. 318; tenże, Rozprawy na stopień doktora medycyny, stomatologii i farmacji w latach 1945–1952, W. 1963; – Chlebowski J., Drugie pięciolecie Akademii Medycznej im. Juliana Marchlewskiego w Białymstoku (1955–1959), „Roczniki AM w Białymstoku”, Supl. 5, W. 1960 s. 3, 5, 8, 12–13, 20, 22, 31, 45–6, 53, 67, 70; 40 lat Akademii Medycznej w Białymstoku, Białystok 1990 s. 13 (fot.), s. 47–8; XX lat Akademii Medycznej im. Juliana Marchlewskiego w Białymstoku, „Annales Academiae Medicae Bialostocensis”, Supplementum XXVII, Białystok 1970 s. 42–4, 78–9; 25 lat Akademii Medycznej im. Juliana Marchlewskiego w Białymstoku w 30-lecie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tamże, Supplementum XXXVI, Białystok 1974 s. 105–6, 108, 146–7; Gnat-Wieteska Z., Armia Krajowa Obwód „Gołąb” – Garwolin, Pruszków 1997; tenże, Garwolin w okresie okupacji hitlerowskiej 1939–1944, w: Garwolin. Dzieje miasta i okolicy, W. 1980; Grochola W., Człowiek, który nie rozumie pewnych rzeczy, „Polityka” 1976 nr 31; Hasik J., Juszczyk J., Dzieje Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Medycznej 1919–1979, P. 1979; XV lat Akademii Medycznej im. Juliana Marchlewskiego w Białymstoku, „Annales Academiae Medicae Bialostocensis”, Supplementum XIII, Białystok 1965 s. 3, 10, 53–4, 57, 59, 61, 64, 76, 82, 87–8; Schwarz S., Zarys dziejów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, „Ginekologia Pol.” T. 44: 1973 nr 7 s. 769, 773; Sieńkowski E., Dzieje Akademii Medycznej w Gdańsku (1945–1995), Gd. 1995; Sylwetki trzydziestolecia, „Ginekologia Pol.” T. 45: 1974 nr 7 s. 813–14; Szare Szeregi. Harcerze 1939–1945, W. 1988 I 329; – Kronika Akademii Medycznej im. Juliana Marchlewskiego w Białymstoku za lata 1959/60 i 1960/61, „Roczniki AM w Białymstoku”, Supl. 7, W. 1962 s. 3, 17, 21, 30–2, 76–8, 89; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata akademickie 1945–1954/55, P. 1958; – „Biul. Suwalskiego Tow. Ginekologicznego im. prof. Stefana Soszki” R. 1: 1992 nr 1–2, R. 2: 1993 nr 5–6; „Ginekologia Pol.” 1976 nr 8 s. 829–32 (A. Krawczuk); „Warmia i Mazury” 1980 nr 3 s. 24–5 (H. Sawicki); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: AM w Białymstoku. Skład osobowy i program wykładów na rok akademicki 1988/89, Białystok 1988 s. 38–40, „Gaz. Współcz.” 1988 nr 136–139, 141–143, „Kur. Podlaski” 1988 nr 114, „Wiad. Parazytologiczne” T. 36: 1990 z. 5–6 s. 299– 301 (K. Kuczyńska), „Życie Warszawy” 1988 nr 137, 141; – Arch. PAN: Zespół Minerwa; – Informacje syna S-i, Tomasza z Suwałk oraz Elżbiety Marciniak (na podstawie akt AM w P.).
Stanisław Tadeusz Sroka