Strelcyn Stefan, pseud. i nazwiska konspiracyjne: Jean-Paul Vallin, Lasons, Simon, Jean-Paul Armaignac (1918–1981), orientalista, semitolog, etiopista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu w Manchesterze.
Ur. 28 VI w Warszawie w drobnomieszczańskiej rodzinie żydowskiej, był synem Cywii i Szaji (Szczepana), subiekta w warszawskiej firmie H. Kejlin. Rodzice zginęli w r. 1941 w warszawskim getcie, siostra Etta Lajter została w r. 1942 zamordowana przez Niemców.
Po ukończeniu szóstej klasy szkoły powszechnej Tarbut wstąpił S. w r. 1930 do gimnazjum Ascol, gdzie w r. 1935 należał do nielegalnej lewicowej organizacji Rewolucyjnego Związku Niezamożnej Młodzieży Szkolnej. T.r. zdał maturę i, pod naciskiem rodziny, rozpoczął studia na Wydz. Mechaniki Państw. Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. Uczestniczył w pracach organizacji studenckiej «Życie»; z jej ramienia działał w Stow. Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów tej uczelni oraz był członkiem trójki, kierującej akcją zwalczającą «getta ławkowe». Po trzech latach studiów wyjechał w r. 1938 do Belgii i w Brukseli rozpoczął studia z zakresu archeologii Orientu na Wolnym Uniwersytecie (Université Libre de Bruxelles).
Po wybuchu drugiej wojny światowej przerwał S. studia; utrzymywał się wówczas z korepetycji i prac dorywczych. Po najeździe Niemiec na Belgię przedostał się 12 V 1940 do Francji i wstąpił do Armii Polskiej; służył w 3. p. lekkiej artylerii 3. DP. Po kapitulacji Francji, w czerwcu 1940, przedostał się na południe kraju do miasteczka Revel, znajdującego się w strefie nieokupowanej, i przystąpił do oddziału partyzanckiego o orientacji komunistycznej. Dn. 13 IX t.r. poślubił Marię Kirżner, studentkę Wolnego Uniw. w Brukseli, także członkinię ruchu oporu. W październiku oboje zostali aresztowani i internowani w obozie Brens, z którego po sześciu tygodniach udało im się uciec i dotrzeć do Montpellier; S. posługiwał się wówczas nazwiskiem Jean-Paul Vallin. Na uniw. w Montpellier kontynuował studia pod kierunkiem semitologa i etiopisty M. Cohena. Był wówczas sympatykiem Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK). Wobec prześladowania Żydów i organizowania łapanek przez władze Vichy S. z żoną ukrywał się od lata 1942, jednak w październiku t.r. oboje zostali aresztowani i osadzeni w obozie Rivesaltes. W poł. listopada, prawdopodobnie ze względu na ciążę żony, odzyskali wolność i zamieszkali pod nadzorem żandarmerii we wsi St. Pons (Hérault). Uciekli stamtąd na początku stycznia 1943 dzięki pomocy FPK i przedostali się do Nicei, znajdującej się wówczas pod okupacją włoską; S. występował wtedy jako Lasons. Dn. 15 I t.r. wstąpił do FPK i rozpoczął działalność jako funkcjonariusz partyjny w dep. Alpes Maritimes. Dn. 16 IV został ponownie aresztowany i skazany na trzy miesiące odosobnienia; więzienie w Nicei opuścił 16 VII. W styczniu 1944 został przeniesiony przez FPK do Lyonu, gdzie redagował wydawnictwa francuskiego Ruchu Oporu, m.in. podziemne pismo „Droit et Liberté”. Używał wówczas nazwiska Jean-Paul Armaignac i pseud. Simon. Schwytany w Lyonie 30 VI t.r. podczas łapanki, był przez dwa tygodnie więziony w Montluc, potem wysłano go na roboty do Niemiec. Umieszczony w obozie pracy w Eutritzsch pod Lipskiem, pracował jako robotnik w fabryce braci Stoeckel.
W maju 1945 wrócił S. do Francji i zamieszkał z rodziną w Paryżu. Na Sorbonie podjął przerwane studia z języka amharskiego w École des Langues Orientales Vivantes (dyplom otrzymał w r. 1948), egiptologii (w tym języka koptyjskiego) w École Libre des Langues Orientales Anciennes przy Inst. Katolickim (dyplom – 1949) i z etiopistyki u Cohena w École Pratiques des Hautes Études (dyplom – 1950). Od r. 1946 kierował sekcją francuską na Polskim Uniw. Ludowym (Université Populaire Polonaise). Utrzymywał się wówczas z korepetycji oraz stypendiów, początkowo rządu francuskiego, a potem polskiego. Jesienią 1946 opuścił FPK i wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR, obwód francuski), w którym objął kierownictwo Wydz. Historycznego. Po rozwiązaniu we Francji organizacji związanych z rządem w Warszawie wrócił w lutym 1948 do FPK i działał w komórce tej partii przy École des Langues Orientales Vivantes. W r. 1949 rozpoczął pracę w Centre National de la Recherche Scientifique na stanowisku «attaché specialisé» w zakresie filologii etiopskiej. W tym czasie znał już języki: rosyjski, niemiecki, angielski, włoski, amharski, egipski, koptyjski, hebrajski, aramejski i klasyczny etiopski ge’ez. Od września do listopada 1949 był tłumaczem polskiej delegacji na IV Sesji ONZ w Nowym Jorku. W r. 1950 postanowił wrócić do Polski; miesiąc przed planowanym wyjazdem, 7 IX t.r., został zatrzymany przez policję, a następnie wydalony z Francji.
Po powrocie do Polski został S. zastępcą profesora nadzwycz. w Inst. Orientalistycznym Uniw. Warsz.; t.r. utworzył Katedrę Semitystyki i objął jej kierownictwo. Opracował dla Katedry program dydaktyczny, zawierający naukę języków amharskiego, ge’ez, hebrajskiego i arabskiego. W lutym 1951 wstąpił do PZPR (zaliczono mu staż partyjny w FPK); w l. 1951–2 był członkiem Komitetu Uczelnianego Uniw. Warsz. W r. 1952 został członkiem nowo utworzonego Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN (w r. 1954 był jego wiceprzewodniczącym). W l. 1953–6 był członkiem Sekretariatu Naukowego Wydz. I PAN; od 2. poł. r. 1953 kierował Pracownią Rękopisów Orientalnych Zakł. Orientalistyki PAN (był kuratorem Zakładu do r. 1961). W r. 1954 został mianowany profesorem nadzwycz. W tym okresie ogłosił prace: Catalogue des manuscrits éthiopiens (collection Griaule) (Paris 1954) oraz Priéres magiques éthiopiennes pour délier les charmes (maft he š rāy) („Roczn. Oriental.” R. 18: 1955); zapewniły mu one światowe uznanie. Opublikował też rozprawy: Mickiewicz w przekładach hebrajskich (Wr. 1955, wyd. 2, Wr. 1956 wspólnie z Franciszkiem Kuplerem), Uwagi krytyczne o sytuacji orientalistyki polskiej i perspektywy jej rozwoju („Przegl. Oriental.” R. 19: 1956) oraz wspólnie z Witoldem Jabłońskim, Janem Reychmanem i Ananiuszem Zajączkowskim Dix ans d’études orientales en Pologne populaire („Roczn. Oriental.” R. 20: 1956). Wydał tłumaczone z języka ge’ez obszerne fragmenty klasycznego utworu literatury etiopskiej „Kebra Nagast czyli Chwała Królów Abisynii” (W. 1956). Od 16 XII 1957 do 13 III 1958 przebywał po raz pierwszy w Etiopii, gdzie poszukiwał interesujących go rękopisów i przeprowadził ankietę, dotyczącą nazw roślin w języku amharskim; dotarł również do etiopskich traktatów medycznych, stanowiących cenne źródło informacji nie tylko na temat medycyny etiopskiej, ale też ogólnej wiedzy medycznej. W r. 1958 był organizatorem w Muz. Narodowym w Warszawie wystawy „Pismo i książka orientalne” oraz współautorem jej katalogu. W r. 1959 ogłosił Sprawozdanie z podróży naukowej do Abisynii („Spraw. z Prac Nauk. Wydz. Nauk Społ. PAN” T. 2 z. 2, w jęz. włoskim, w: „Academia Polacca di Scienze e Lettere, Biblioteca di Roma” F. 5: 1959). Zorganizował t.r. wspólne seminarium dla pracowników Zakł. Orientalistyki PAN i Katedry Semitystyki Uniw. Warsz., poświęcone problemom współczesnej Afryki, w tym także zagadnieniom językowym. Pod jego redakcją ukazał się „Katalog rękopisów orientalnych ze zbiorów polskich. T. 4: Rękopisy egipskie, koptyjskie i etiopskie” (W. 1960), w którym zamieścił rozdział Rękopisy etiopskie. Ethiopic MSS. Opracował też inskrypcje palmyreńskie, odkryte przez ekspedycję archeologiczną Kazimierza Michałowskiego w l. 1959–62 (Inscriptions palmyréniennes, w: K. Michałowski, „Palmyre. Fouilles Polonaises”, Warsaw–Mounton 1961–4).
Dn. 1 IV 1961 objął S. dyrekcję Inst. Orientalistycznego Uniw. Warsz. i sprawował tę funkcję do r. 1965. Był inicjatorem i kierownikiem powstałego 30 VIII 1962 międzywydziałowego Studium Afrykanistycznego, które m.in. prowadziło dwuletnie studia podyplomowe w zakresie afrykanistyki oraz gromadziło księgozbiór afrykanistyczny i dokumentację na temat Afryki (z czasem zbiory te stały się jednymi z najbogatszych w świecie). Poświęcił Studium artykuły: Les études africaines à l’Université de Varsovie („Africana Bulletin” R. 1: 1964) i Studium Afrykanistyczne UW („Roczniki Uniw. Warsz.” 1966). Dn. 29 II 1964 został mianowany profesorem zwycz. T.r. po raz drugi przebywał w celach badawczych w Etiopii. Rezultatem obu wypraw była publikacja tekstów medycznych w książce Médecine et plantes d’Éthiopie (W. 1968 I, Naples 1973 II), zawierającej m.in. „Traktat o higienie i dietetyce” i „Traktat o terapeutyce”, zrekonstruowane przez S-a na podstawie znalezionych przez niego rękopisów skolacjonowanych z tekstami znajdującymi się w British Museum w Londynie. W l. 1964–6 pełnił ponownie funkcję wiceprzewodniczącego Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN. W r. 1964 założył interdyscyplinarne angielsko- i francuskojęzyczne czasopismo „Africana Bulletin”; do r. 1969 był jego redaktorem naczelnym. W r. 1966 uczestniczył w misji UNESCO w Somalii, której celem było opracowanie dla języka somalijskiego pisma opartego na alfabecie łacińskim. Wyniki misji ogłosił razem ze współuczestnikami wyprawy Bogumiłem Witalisem Andrzejewskim i J. Tubianą w pracach: Somalia. The Writing of Somali (Paris 1966) i Mission de consultants pour l’écriture de la langue somalie. Rapport d’activité à Monsieur le Secrétaire Général de l’UNESCO (Londres 1966).
Głównym nurtem badań i działalności dydaktycznej S-a była szeroko rozumiana etiopistyka. Prowadził seminaria semitologiczne oraz wykładał gramatyki: języka ge’ez, współczesnego języka amharskiego, porównawczą języków semickich Etiopii; także historię literatury etiopskiej oraz wstęp do językoznawstwa semito-chamickiego i wstęp do etiopistyki, jak również historię Etiopii. W ramach ćwiczeń pracował ze studentami nad tekstami nie tylko w językach etiopskich, ale również w innych językach semickich: syryjskim, aramejskim, koptyjskim i ugaryckim. Wykształcił ok. dwudziestu magistrów w zakresie semitystyki i afrykanistyki oraz dużą grupę słuchaczy podyplomowego Studium Afrykanistycznego. Był promotorem czterech prac doktorskich oraz opiekunem dwóch prac habilitacyjnych. Poza Komitetem Nauk Orientalistycznych PAN działał w Komitecie Językoznawstwa PAN, a także wchodził w skład Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej i był sekretarzem Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Był członkiem założycielem Polskiego Tow. Religioznawczego oraz członkiem Polskiego Tow. Językoznawczego i Polskiego Tow. Orientalistycznego, a za granicą członkiem Groupe Linguistique d’Études Chamito-Sémitiques, Société Asiatique, Société de Linguistique de Paris i Société des Africanistes. Wchodził w skład rad redakcyjnych „Przeglądu Orientalistycznego”, „Rocznika Orientalistycznego” i „Euhemera. Przeglądu Religioznawczego” oraz był redaktorem serii wydawniczych „Rękopisy orientalne w zbiorach polskich”, „Szkice z dziejów polskiej orientalistyki” i „Prace Orientalistyczne”. W r. 1967 otrzymał prestiżową nagrodę cesarza Hajle Sellasje I («Haile Sellasie Award for Ethiopian Studies»).
W wyniku kampanii antysemickiej po wydarzeniach marcowych 1968 r. opuścił S. w listopadzie 1969 Polskę i osiedlił się z rodziną w Wielkiej Brytanii. Przez rok pracował w Szkole Studiów Orientalnych i Afrykanistycznych Uniw. Londyńskiego. Od r. 1970 był zatrudniony w Inst. Języków Wschodnich uniw. w Manchesterze; w r. 1973 został tam profesorem języków semickich. Wszedł w skład komitetu redakcyjnego „Journal of Semitic Studies”, od r. 1972 był jego redaktorem naczelnym. W r. 1974 odbył kolejną wyprawę naukową do Etiopii. Wydane wówczas katalogi rękopisów etiopskich przechowywanych w Anglii (m.in. Catalogue of the Ethiopian Manuscripts in the John Rylands University Library of Manchester, Manchester 1974, Catalogue of the Ethiopian Manuscripts in the British Library Acquired since the Year 1877, London 1978) oraz we Włoszech (Catalogue des manusctrits éthiopiens de l’Accademia Nazionale dei Lincei. Fonds Conti Rossini et Fonds Caetani, Rome 1976), ugruntowały jego sławę wybitnego etiopisty. Ogółem opublikował 154 prace, w tym 8 książek, wśród których naczelne miejsce zajmują katalogi rękopisów etiopskich zarówno odkrytych przez autora, jak i znajdujących się w różnych kolekcjach europejskich. W r. 1976 został wybrany na członka Królewskiej Akad. Nauk w Wielkiej Brytanii. W r. 1981 powierzono mu Katedrę Badań Semitystycznych na uniw. w Manchesterze, ale nie zdążył już jej objąć. Zmarł nagle na atak serca 19 V 1981 w Manchester. Jego ciało zostało skremowane, a prochy rozsypane nad morzem. S. był odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1948), Złotym Krzyżem Zasługi (1951), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Medalem 10-lecia PRL (1955) oraz francuskim Croix de Guerre (1946).
W małżeństwie z Marią Kirżner, w l. 1943–4 działaczką FPK, w l. 1947–50 zatrudnioną w Komitecie Repatriacyjnym, następnie w ambasadzie RP w Paryżu, a po powrocie do Polski pracującą jako naczelnik wydziału w Min. Handlu Zagranicznego, miał S. dwóch synów: Jana Marię (ur. 1944) i Jerzego (ur. 1946).
Mantel-Niećko J., Badania nad cywilizacjami Afryki, w: Popko M., Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego 1932–1982, W. 1986 s. 71–3; taż, Profesor Stefan Strelcyn (1918–1981), „Afryka. Biul. Pol. Tow. Afrykanistycznego” T. 4: 1996 s. 38–44; Strelcyn S., Spotkanie z orientalistami: orientalistyka i religioznawstwo, „Euhemer. Przegl. Religioznawczy” 1961 nr 5 s. 65–74; Tyloch W., Stefan Strelcyn 1918–1981, „Africana Bulletin” T. 35: 1988 s. 7–20; tenże, Stefan Strelcyn (1918–1981), „Euhemer. Przegl. Religioznawczy” R. 26: 1982 nr 1–2 s. 103–5; – „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 3: 1962 s. 140; „Życie Warszawy” 1981 nr 119, 122, 127 (nekrologi S-a); – Arch. Uniw. Warsz.: Akta osobowe S-a; – Mater. Red. PSB: Śliwa J., Biogram S-a (mszp.).
Stanisław Piłaszewicz