Stubielewicz (Stubilewicz) Stefan (1762–1814), fizyk, profesor Uniwersytetu Wileńskiego.
Ur. na Wołyniu, był synem Zenona, szlachcica.
Pierwsze nauki pobierał S. w szkołach we Włodzimierzu i Łucku. Dn. 1 X 1786 rozpoczął studia w Szkole Głównej W. Ks. Lit. jako kandydat do stanu akademickiego. Słuchał wykładów z fizyki, chemii, matematyki, anatomii, fizjologii, historii naturalnej, wymowy, poezji, prawa natury i historii powszechnej. Najwięcej uwagi poświęcił fizyce i chemii, choć w tym czasie interesował się również literaturą piękną i muzyką. Dn. 21 X 1788, jeszcze jako student, złożył przed ks. Kazimierzem Naruszewiczem pierwszą submisję, czyli zobowiązał się do przyjęcia obowiązków nauczycielskich. Drugą submisję złożył 23 XI 1789 w obecności profesora matematyki ks. Franciszka Ksawerego Narwojsza oraz wiceprofesora literatury ks. Filipa Nereusza Golańskiego. Po ukończeniu studiów otrzymał stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych i od 18 IX 1790 był nauczycielem fizyki w szkole podwydziałowej w Wilnie. Najprawdopodobniej w r. 1792 udzielał w Wilnie korepetycji z chemii. W r. 1793 otrzymał dobrą opinię od rektora Szkoły Głównej W. Ks. Lit. Marcina Poczobuta-Odlanickiego, który dostrzegł jego talent i uznał potrzebę jego dalszego doskonalenia przy Szkole Głównej. Latem 1796 na własną prośbę został S. uwolniony od obowiązków nauczycielskich z uwagi na stan zdrowia. Dymisję zatwierdził gen.-gubernator N. Repnin, jednak w r. 1797 przystąpił S. do konkursu i 12 IX t.r. został wybrany na stanowisko wiceprofesora (adiunkta) fizyki przy Katedrze Fizyki w Szkole Głównej Wileńskiej; 18 IX otrzymał rangę od władz rosyjskich. Pracował pod kierunkiem profesora fizyki eksperymentalnej ks. Józefa Mickiewicza. Od 7 IX 1798 prowadził wykłady z fizyki eksperymentalnej (czasami zastępował nieobecnego lub chorego Mickiewicza), a także powierzono mu dozór nad gabinetem fizycznym. Słuchał w tym czasie wykładów profesora chemii Jędrzeja Śniadeckiego. Dn. 20 III 1801 w kościele akademickim św. św. Janów, razem z innymi profesorami i wiceprofesorami oraz pracownikami uniwersytetu, złożył przysięgę na wierność carowi Aleksandrowi I. W r. 1802 opracował rozprawę Traité théorétique de l’evaporation et de la vaporisation de l’eau et de la glace – d’après les principes de la chimie moderne (rkp. w B. Uniw. Wil., sygn. F2 DC148). Pragnąc dokształcić się w naukach ścisłych, szczególnie w fizyce i chemii, podjął starania o wyjazd na studia zagraniczne. Dzięki przychylności władz i uniwersytetu wyjechał 13 IV 1802 za granicę razem z wiceprofesorem matematyki stosowanej Zachariaszem Niemczewskim. Wcześniej zgromadził oszczędności i sam sfinansował swą podróż. Słuchał wykładów na uniwersytetach i akademiach Wiednia, Bolonii, Padwy, Pawii, Florencji, Mediolanu i Turynu. Rozczarowany poziomem uczelni włoskich, wyruszył przez Lyon (gdzie zwiedził zakłady przemysłowe) do Paryża. Poznał tam Jana Śniadeckiego. Od września t.r. był słuchaczem wykładów chemików: A. Brongnarta, A. F. Fourcroy’a, J. H. Hassenfratza i L. N. Vauquelina, astronoma J. J. Lalande’a, matematyków i fizyków J. A. C. Charlesa, R. J. Haüy’a (krystalografa), P. S. Laplace’a, G. Monge’a i M. R. de Prony, specjalisty budowy fortyfikacji S. Gay de Vermont oraz zoologa G. Cuviera. Dn. 13 VI 1803 Rada Uniw. Wil. przyznała stypendystom po 600 rb. na pobyt, a S-owi ponadto 100 rb. na zakup przyrządów do gabinetu fizycznego. Podróż miała trwać rok, ale 12 VIII t.r. stypendyści uzyskali zgodę kuratora Okręgu Naukowego Wileńskiego Adama Jerzego Czartoryskiego i Rady na przedłużenie pobytu o kolejny rok. Zobowiązano ich do składania raportów co trzy miesiące. Sprawozdanie S-a i pozostałych stypendystów, wystosowane 11 X, było czytane 9 XI na posiedzeniu u kuratora, a w grudniu rozpatrywane przez Radę Uniw. Wil.; zalecono wówczas stypendystom dokładniejsze obserwacje stanu edukacji we Francji oraz porównanie go z położeniem szkolnictwa na Litwie. Na prośbę rektora Hieronima Stroynowskiego miał S. też przeprowadzić rozmowy z kandydatami do objęcia posady profesora ekonomii na Uniw. Wil. i zachęcić jednego z nich do przeniesienia się do Wilna; w tej sprawie korespondował ze Stroynowskim jeszcze w czerwcu 1804. S. prowadził szczegółowy dziennik podróży, a wyciąg z niego, zamieszczony we wspomnianym raporcie z 11 X 1803, został przełożony na język rosyjski i ogłoszony w petersburskim piśmie urzędowym „Periodičeskoe sočinienija ob uspechach narodnago prosveščenija”. W Paryżu wybrano S-a na członka Tow. Galwanicznego (Société Galvanique et des Recherches Physiques) i Tow. Akademickiego. W drodze powrotnej odwiedził S. uczelnie niemieckie; był w Getyndze, gdzie przyjęto go do Królewskiego Tow. Nauk i Umiejętności, oraz w Lipsku, Halle i Berlinie.
Do Wilna wrócił S. jesienią 1804 i prawdopodobnie od 9 X t.r. wykładał na Cesarskim Uniw. Wil. fizykę. W opracowywanych każdego roku programach nauczania Fizyka dawana przez Stefana Stubielewicza profesora w Imperatorskim Wileńskim Uniwersytecie wyodrębnił cztery części tej dyscypliny: historię fizyki, naukę o ciepliku, naukę o elektryczności i naukę o świetle. Program wzbogacił opisami doświadczeń fizycznych oraz przedstawił pytania sprawdzające. Zabiegał w tym czasie o stanowisko profesora fizyki Uniw. Wil. i prawdopodobnie jeszcze z Paryża przesłał prace na konkurs. Na posiedzeniu Kolegium Fizycznego 18 V 1805 rozpatrzono jego kandydaturę i jednomyślnie zarekomendowano do wyboru na profesora; 8 IX t.r. wybór zatwierdziły władze Uniw. Wil., jednak przez pierwsze lata otrzymywał S. pensję wiceprofesora w wysokości 300 rb. W r. 1806 poparł pomysł zatrudnienia na Uniw. Wil. Jana Śniadeckiego, krakowskiego profesora astronomii, i powierzenia mu funkcji rektora; dał temu wyraz w liście do Śniadeckiego z 1 V t.r. Uczczony honorowym członkostwem i prezesostwem, od czerwca 1806 przewodniczył S. powstałemu t.r., a notowanemu do r. 1808 Tow. Nauki i Umiejętności, przemianowanemu wkrótce na Tow. Doskonalącej się Młodzi w Naukach i Umiejętnościach (od r. 1807 Tow. Filomatyczne). Zapamiętany jako «wielo i pięknomowny prezydent, ale nieczynny» (J. Lelewel) zabiegał o rozgłos Towarzystwa i w tym celu urządzał publiczne posiedzenia oraz podał w r. 1806 do druku informacje o programie półrocznego zebrania. Dn. 25 VI 1807 wygłosił rozprawę Discours première […] sur les conducteurs de Franklin (rkp. w B. Uniw. Wil., sygn. F. 2 KC356), w której wyjaśniał powstawanie piorunów i działanie piorunochronu, przekonując o potrzebie powszechnego instalowania tego urządzenia. Rozprawa ta stała się podstawą do nadania S-owi tytułu profesora. W l. 1806–11 znacznie wzbogacił zasoby sprzętu gabinetu fizycznego. Zamawiał go za granicą u najlepszych rzemieślników za ogólną sumę 2100 czerwonych zł. Dn. 31 XII 1811 przejął całkowitą odpowiedzialność za pracę i wyposażenie gabinetu fizycznego. W związku z tym, w obecności profesora anatomii Józefa Franka i profesora matematyki Niemczewskiego, sporządził Raport o stanie gabinetu fizycznego w Uniwersytecie Wileńskim (rkp. w B. Uniw. Wil., sygn. F. 2 KC331). Wykazał w nim cały sprzęt z zakresu optyki, mechaniki, elektryczności, pneumatyki, kalorymetrii i akustyki, należący do gabinetu, a także przyrządy z czasów dawnej Akad. Wil. i Szkoły Głównej W. Ks. Lit., w tym również przedmioty zamawiane u wileńskich rzemieślników przez Mickiewicza; przedstawił też listę potrzeb. W okresie swej pracy przyjął darowizny sprzętu: dwa mikroskopy i teleskop od hetmana w. lit. Michała Kazimierza Ogińskiego oraz pryzmy achromatyczne od oboźnego lit. Karola Prozora. W r. 1811 otrzymywał pensję 1500, a w r. 1813 ponad 1800 rb. rocznie. Był członkiem powstałego w r. 1810 w Warszawie Tow. Gospodarczo-Rolniczego.
S. uchodził za sumiennego profesora, który gruntownie przygotowywał swoje lekcje fizyki i jasno wykładał; zdaniem Bonifacego Jundziłła «prawdziwa fizyki nauka w Uniwersytecie od Stubielewicza wzięła swój początek». Jego wykłady cieszyły się dużą popularnością, nie zdołał jednak wychować następcy, do czego przyczyniła się zapewne choroba i przedwczesna śmierć. S. śledził najnowsze osiągnięcia w dziedzinie fizyki i wspierał się ówczesnymi autorytetami tej dyscypliny m.in. B. Franklinem, Ch. A. de Coulombem, J. Daltonem. Podstawą jego wykładu były konspekty, uwzględniające najnowsze osiągnięcia nauki i własne doświadczenia oraz stanowiące zarys przygotowywanego podręcznika. Pracował nad rozprawą z zakresu fizyki, zawierającą także jego przekłady dzieł fizyków francuskich, m.in. Haüy’a i E. Barruela. Prace S-a obejmowały fizykę ciał stałych, gazów i cieczy, mechanikę i dynamikę, naukę o cieple, o świetle i dźwięku, a zwłaszcza o elektryczności. Pozostały one w rękopisie. S. zmarł na gruźlicę 17 IV 1814, został pochowany w Wilnie na cmentarzu Bernardyńskim. Po śmierci S-a część jego prac ogłosił profesor medycyny Jakub Szymkiewicz. Były to: Zbiór krótki początków fizyki, przez Stefana Stubielewicza w Imperatorskim Uniwersytecie Wileńskim kilku uczonych Towarzystw członka ułożony z programatu wydanego dla szkoły politechnicznej paryskiej przez Stefana Barruela egzaminatora uczniów tejże szkoły po zgonie Ś.P. Profesora (Wil. 1816) oraz Wpływ elektryczności na ekonomiją zwierzęcą czyli teoretyczny wykład doświadczeń i postrzeżeń wyciągniętych z rozmaitych sposobów elektryzowania jestestw żyjących w lekarskim względzie. Wyjątek z rękopisów Ś.P. Stefana Stubielewicza profesora fizyki w Uniwersytecie Wileńskim przejrzany i wydany przez K.E. Sieradzkiego S.P. z portretem autora i dwiema tablicami rycin (Wil. 1819). S-a wspominano też jako miłośnika sztuk pięknych (J. Bieliński).
W r. 1809 był S. żonaty z Aleksandrą z Grewińskich (zm. 1850), wg wspomnień Franka – kobietą niepospolitą; w r. 1810 urodziła mu się córka Michalina. W r. 1816 wdowa otrzymała od władz uniwersytetu jednorazową wypłatę w wysokości 3 tys. rb. oraz pensję emerytalną 750 rb. Jeszcze w r. 1823 w tabeli wydatków na uniwersytet figuruje kwota 742 rb. 50 kopiejek przeznaczona dla Aleksandry Stubielewicz i jej córki. Michalina poślubiła przed r. 1840 Michała Oczapowskiego (zob.).
Większość rękopisów S-a jego żona przekazała do wileńskiej Akad. Medyko-Chirurgicznej; obecnie spuścizna ta znajduje się w Kijowie, w zbiorach Biblioteki Naukowej Ukraińskiej Akad. Nauk, a część w dziale rękopisów Uniw. Wil., i być może w Petersburgu. Nie wiadomo, gdzie przechowywany jest dziennik podróży S-a.
Popiersie dłuta Kazimierza Jelskiego z r. 1818 w Sali Kolumnowej Uniw. Wil.; Portret (sztych) przez Mikołaja Podolińskiego z r. 1814, reprod. w: Stubielewicz S., Wpływ elektryczności na ekonomiją zwierzęcą…, Lietuviskoji tarybinė enciklopedija, Vilnius 1983 X 443; Reprod. portretów (Podolińskiego) w: Vilnius universitetas dailėja, Vilnius 1986; – Estreicher w. XIX; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil. (bibliogr.); Kośmiński, Słown. lekarzów (błędnie r. 1766, zamiast r. 1786 jako data rozpoczęcia studiów, oraz r. 1760, zamiast r. 1790 jako data podjęcia pracy w szkole); Kuryluk-Omelianiuk J. Profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1803–1832, Białystok 1993 s. 47; Lietuviskoji tarybinė enciklopedija, Vilnius 1983 X 443; PSB (Jelski Kazimierz, Niemczewski Zachariasz, Oczapowski Józef Bohdan, Oczapowski Michał); Słown. Artystów Pol. (Podoliński Mikołaj); Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; – Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, Pet. 1862 s. 369; Bieliński, Stan nauk mat.-fiz.; Bieliński, Uniw. Wil.; Daszkiewicz P., Tarkowski R., Polacy – słuchacze wykładów mineralogii R. J. Haüy w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu w latach 1802–1821, „Przegl. Geol.” 2006 nr 3 s. 217; Grodek A., Wybór pism, W. 1963; Jucas M., Imperatoriskasis Vilniaus Uiversitetas (1803–1832), w: Vilniaus Universiteto istorija 1579–1994, Vilnius 1994 s. 130–1; Kamińska J., Podróż naukowa po Europie Zachariasza Niemczewskiego i Stefana Stubielewicza – wiceprofesorów Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1802–1804, w: Kultura. Zmiana społeczna. Wychowanie, Red. A. Grodzki, D. Świerczyńska-Jelonek, A. Wiłkomirska, W. 2006 s. 216–21; taż, Uniwersitas Vilnensis. Akademia Wileńska i Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego 1773–1792, Pułtusk–W. 2004 s. 93; Kivilsienė R., Klimka L., Fizyka pod wpływem Komisji Edukacji Narodowej na dawnym Uniwersytecie Wileńskim, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 2001 nr 4 s. 64, 66–70, 73–5; Małecki A., Filomaci w Wilnie, w: Album Koła Literackiego we Lwowie, Lw. 1881; Marylski E., Wspomnienia zgonu zasłużonych w narodzie Polaków, W. 1829 s. 82–3 (S. jako Hublewicz); Massonius P. M., Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781–1832. Notatki z wykładów w roku akademickim 1924/1925, Oprac. A. Supruniuk, M. A. Supruniuk, Tor. 2005 s. 42–3, 48; Matwiiszyn J. A., Nieznane polonika w Centralnej Bibliotece Naukowej Akademii Nauk USRR w Kijowie, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 23: 1978 nr 2; Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Monografie z Dziej. Oświaty” T. 15: 1973; Vilniaus Universiteto istorija 1803–1940, Vilnius 1977; – Baliński J., Pamiętniki o Janie Śniadeckim, Wil. 1865 s. 239–40; Jundziłł S. B., Zbiór ułamkowych wiadomości o osobach i zakładach naukowych w dawniejszym i obecnym (1829) stanie Wileńskiego Uniwersytetu, „Pismo Zbiorowe Wil.” (Wil.) 1859 s. 144–5; [Klimańska Z.] Zofia z Brzozówki, Szpargały równoczesne z teki zmarłej koleżanki, „Opiekun Domowy” 1875 nr 52 s. 786; Koresp. Śniadeckiego; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, Oprac. T. Tyszka, W. 2004 II; Szymkiewicz J., O życiu i pismach Stefana Stubielewicza Profesora w Uniwersytecie Imperatorskim Wileńskim, „Dzien. Wil.” T. 2: 1815 s. 54–67; – „Dzien. Wil.” T. 1: 1815 s. 391–2; – B. Narod.: rkp. I 5790 (Imionnik córki S-a, Michaliny), rkp. 7861 t. 11 (L. Janowski, Notatki bio-bibliograficzne dotyczące osób z kresów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej); Lietuvos mosklų akademijos biblioteka w Wil.: F. 273 rkp. 2252–8 (kolekcja Alberta Ludwika Zasztowta); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 721–1–1086 k. 24v–5, F. 721–1–1196 k. 78, 80, 147 (Uniw. Wil.), F. 1511–1–29–52 (kolekcja dok. profesury Uniw. Wil.); Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: Depozyt Czartoryskich, F. 2 DC 18 k. 2–4, F. 2 DC 25 k. 3, 11, 20v–1, 33v–4, 40, 46, 52, 58, 64, 72, 96v, 136, F. 2 DC 72 k. 3, 69, 86, F. 2 DC 73 k. 44v, 79v–80, F. 2 DC 123 k. 20v, F. 2 DC 148 k. 135–294, F. 2 DC 165 k. 1–209, Kuratoria Czartoryskich, F. 2 KC 19 s. 81–99, F. 2 KC 22 s. 50, F. 2 KC 127 s. 58v–9, 126v–7, 178v–9, 262v–3, F.2 KC 129 s. 22–3, F. 2 KC 324 k. 5, F. 2 KC 330 k. 4–5, 6–10, 12, F. 2 KC 331 k. 1–37, Stary Uniw. Wil., F. 13–13 k. 7v–8.
Janina Kamińska