Stefan (Szczepan) z Jasieńca i Ciechomic h. Wężyk (zm. 1406/7), starosta płocki, podkomorzy gostyniński i rawski, protoplasta mazowieckiej linii rodu Wężyków.
Na Mazowsze przybył najpewniej z ziemi sandomierskiej, w której znajdowały się gniazda rodowe Wężyków. Pisał się z Jasieńca i Ciechomic, wsi parafialnych położonych w ziemi gostynińskiej.
S. po raz pierwszy w źródłach wystąpił 25 VII 1368 w Sochaczewie, jako świadek trzech dokumentów ks. mazowieckiego Siemowita III, dotyczących sprzedaży dóbr w ziemi czerskiej Mikołajowi z Rozniszewa oraz ugody z bp. poznańskim Janem z Lutogniewa w sprawie płacenia dziesięcin z książęcych wsi. Został wtedy zapisany z tytułem star. gostynińskiego i ciechanowskiego; była to jedna z pierwszych wzmianek o ustanowionym przez Siemowita III urzędzie starosty na książęcym Mazowszu. Przed 22 X 1371 otrzymał S. stanowisko podkomorzego gostynińskiego. Z tytułem tym świadczył w akcie nadania ks. mazowieckiego dla klasztoru Norbertanek p. wezw. św. Marii Magdaleny za murami Płocka. Wspomnianą funkcję łączył najpewniej z godnością star. generalnego Mazowsza, którym został przed 25 I 1374; na urzędzie starosty ostatni raz poświadczony był w styczniu 1399.
Od r. 1371 sporadycznie występował S. jako świadek w dokumentach książęcych i kościelnych, m.in. we wrześniu 1374 w Płocku przy okazji nadania prawa chełmińskiego dla wsi Lubowidz nad Wkrą i Ossowa Kaleń (ziemia płocka), własności podstolego płockiego Mikołaja Nagórki z Zawidza, w lipcu 1375 w książęcym nadaniu młyna w Sierpcu Teodorykowi, w marcu 1377 przy nadaniu wsi Gozdów wraz z prawem chełmińskim kościołowi paraf. w Mszczonowie, w kwietniu t.r. w Sochaczewie, przy wydaniu przez Siemowita III statutu sądowego dla księstwa mazowieckiego, 14 III 1378 przy nadaniu swobód i wolności dla kościoła katedralnego płockiego, w maju t.r. w dokumencie bp. poznańskiego Mikołaja z Kórnika, nadającego Henrykowi, synowi Siemowita III, tytuł prepozyta płockiego, w czerwcu przy nadaniu prawa chełmińskiego dla wsi Łochów i Miedniki (ziemia nurska); 22 II 1379 w Płocku, w akcie Siemowita dla Macieja Głoda, we wrześniu 1380 w nadaniu prawa chełmińskiego dla wsi Popowo, w październiku t.r. przy ustanawianiu granic między wsią Gozdów, własnością plebana mszczonowskiego, a książęcą wsią Zator (ziemia sochaczewska), w grudniu w Sochaczewie, w akcie donacji Siemowita III dla kościoła w Mszczonowie.
Pod koniec r. 1373, najprawdopodobniej z polecenia Siemowita III, napadł S. na duży transport zboża arcybiskupiego (40 wozów) wieziony przez kaszt. i rządcę łowickiego Stanisława z Łowicza do Kurzelowa; zboże wywiózł do mazowieckiej Rawy. Napaść ta spowodowała reakcję arcybp. gnieźnieńskiego Jarosława z Bogorii, który 15 II 1374 nakazał bp. płockiemu Stanisławowi zwanemu Sówką ze Szczawina i duchowieństwu diec. płockiej nałożyć klątwę na S-a i jego wspólników oraz obłożyć interdyktem całą dzielnicę Siemowita III. Nie wiadomo jednak czy sankcje te weszły w życie; nieco wcześniej, 25 I t.r. w Płocku, być może antycypując decyzję arcybiskupią, książę wystawił przywilej dla bp. Stanisława zwanego Sówką i jego pięciu braci; 8 III tamże wraz z synami, Januszem I i Siemowitem IV, wydał dokument, w którym nadawał arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu trzy wsie w ziemi gostynińskiej: Świeryż, Niedźwiada i Wejmo «cum totali dominio» jako zadośćuczynienie za wyrządzone szkody. S. był jednym ze świadków obu dyplomów.
W listopadzie 1379 stanął S. z mandatu książęcego na czele grupy dygnitarzy mazowieckich, którzy wraz z przedstawicielami wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode przeprowadzili rozgraniczenie Mazowsza i ziem krzyżackich na odcinku pogranicza z dobrami kapit. chełmińskiej w ziemi lubawskiej, na zachód od biegu Wkry. Dn. 14 XI t.r. był świadkiem sądu płockiego rozstrzygającego spór w sprawie między bp. płockim Dobiesławem Sówką a Arnoldem, opatem klasztoru Benedyktynów p. wezw. św. Wojciecha na zamku płockim; w akcie tym został błędnie zapisany z tytułem kasztelana zamiast star. gostynińskiego (urząd kasztelana od 27 IV 1377 do 26 III 1382 piastował bliżej nieznany Rogala). Dn. 16 I 1381, jako star. generalny Mazowsza, wystawił S. akt rezygnacji z wójtostwa we wsi Jamno (ziemia gostynińska) przez Macieja, syna Falisława ze Słubic, na rzecz bp. poznańskiego Mikołaja z Kórnika; tydzień później zrzeczenie to zostało potwierdzone przez Siemowita III. Jako star. płocki i podkomorzy gostyniński był w Płocku świadkiem dokumentu Siemowita III z 2 VI t.r., zatwierdzającego donację podkomorzego płockiego Andrzeja z Korabiewic na rzecz jego sługi Jana zwanego Rusinem z Mszczonowa.
Po śmierci Siemowita III (16 VI 1381) występował S. w otoczeniu jego następcy, ks. płockiego Siemowita IV. Już 15 VII t.r. był w Pobiedziskach, gdzie woj. brzeski Wojciech z Kościelca, kaszt. poznański i star. wielkopolski Domarat z Iwna oraz sędzia poznański Jan z Czarnkowa złożyli wobec księcia i kilku panów mazowieckich porękę za kaszt. gnieźnieńskiego i zarządcę arcybiskupiego klucza łowickiego, położonego w obrębie księstwa płockiego, Dzierżka z Iwna. Co najmniej do marca 1382 łączył S. podkomorstwo gostynińskie z tamtejszym starostwem. Po 23 IX 1379 a przed 5 II 1383 otrzymał urząd podkomorzego rawskiego, który do r. 1406 łączył z podkomorstwem gostynińskim. We wrześniu 1383 posiadał ponadto godność star. płockiego. W latach wojny o koronę polską (1382–5) nie brał S. udziału w wyjazdach Siemowita IV poza księstwo płockie, z wyjątkiem legacji do Malborka i pobytu w Inowłodzu nad Pilicą (październik 1384), gdzie doszło do spotkania księcia z przywódcą Małopolan, kaszt. krakowskim Dobiesławem z Kurozwęk. Był natomiast S. świadkiem dokumentów Siemowita IV wystawianych w Płocku lub Gostyninie. Z racji sprawowanego urzędu zajmował się najpewniej opieką nad domeną książęcą oraz gromadzeniem funduszy niezbędnych do prowadzenia wojny; za zasługi w tym względzie otrzymał od księcia w l. 1381–5 godności i nadania ziemskie.
S. najpewniej znał język niemiecki; często był posłem do władz zakonu krzyżackiego i miast w państwie zakonnym. W poselstwach dysponował pieczęcią książęcą, którą jednak przed 1 VIII 1398 zgubił; wspomina o tym list Siemowita IV do rady m. Torunia, przestrzegający przed dokumentami opatrzonymi zagubioną pieczęcią, potwierdzony pieczęcią sygnetową star. generalnego czyli S-a («sub sigillo nostri capitanei generalis»); na zachowanym fragmencie wyraźnie czytelny jest jego herb Wężyk. Kontakty S-a z Toruniem były stosunkowo częste, skoro rada m. Płocka informowała rajców toruńskich, iż wańczos (deseczki, klepki), który Piotr zwany Diabelcowic wykonał za opłatą dla S-a, stanowi jego własność.
Pod koniec r. 1384 towarzyszył S. Siemowitowi IV w podróży do Brodnicy, gdzie 23 XI t.r. książę zastawił zakonowi krzyżackiemu ziemię zawkrzeńską za sumę 4600 kop gr praskich, z prawem wykupu. Obecny był też S. w Malborku w październiku 1386 i 4–5 XII 1397, gdy wraz z innymi dostojnikami mazowieckimi poświadczał kolejne pożyczki ks. płockiego. Towarzyszył Siemowitowi IV w podróży do Malborka w styczniu 1399, gdzie potwierdził dokument wykupu zastawionego wcześniej Zawkrza i Płońska oraz przywiesił pieczęć do aktu ponownego zastawu Wizny. Z racji sprawowanych urzędów S. niemal do końca życia był świadkiem czynności prawnych kancelarii książęcej oraz sądów ziemskich, m.in. w grudniu 1385 poświadczał nadanie prawa chełmińskiego dla wsi Draganie (ziemia płocka); w czerwcu 1387 był jednym z urzędników książęcych uwierzytelniających statuty Siemowita IV, potwierdzające dotychczasowe nadania i przywileje dla rycerstwa; w lipcu 1391 w Brodnicy poręczał list zastawny księcia dla rycerza śląskiego Wisława Czambora; w maju 1393 był obecny przy fundacji ołtarza w kaplicy św. Marcina w katedrze płockiej; 25 X 1397 w Rawie poświadczał darowiznę poł. młyna przez Zdzisława z Lesiewa na rzecz klasztoru Augustianów tamże, a w marcu 1398 w Wiskitkach nadania Siemowita dla Piotra z Guzowa; 7 IX 1399 w Płocku wystąpił w przywileju książęcym dla Stanisława Grada, dziedzica Kowalewa; w październiku 1400 świadczył w akcie sądu płockiego, wydającego wyrok w sporze między bp. płockim Jakubem z Kurdwanowa a dziedzicami wsi Brunowo (ziemia płocka).
S. zgromadził znaczny majątek, który uzyskał najpewniej drogą nadań książęcych albo ożenku. Posiadał wsie Jasieniec, Ćmiszewo, Zajezierze (Zaździerz), Sierochowo (Sieraków), Złota, Wiączemin podwójny (duplex), leżące w ziemi gostynińskiej, Dłotowo (Dłutowo), Poniatowo, Zieluń, otrzymany w r. 1381 wraz z obszarem lasów i puszczy, położone na Zawkrzu oraz Stężaryce (pow. horodelski) w ziemi bełskiej, które otrzymał od Siemowita IV po r. 1388. Za zasługi w organizowaniu zaplecza podczas wojny domowej S. wszedł po r. 1385 w posiadanie położonych pod Płockiem Ciechomic (ziemia gostynińska), które odtąd stały się jego główną domeną, oraz Kozłowa (Kozłów Szlachecki) i Mnicha. Przed 1 V 1392 ufundował w Ciechomicach kościół parafialny. Dn. 16 IX 1399 bp Jakub z Kurdwanowa (na jego prośbę) erygował kościół paraf. w Mnichu. Po raz ostatni w źródłach S. wystąpił 2 XI 1406 jako świadek lokacji i książęcego nadania prawa chełmińskiego dla Bieżunia (ziemia płocka), własności kaszt. płockiego Andrzeja z Gólczewa młodszego. Zmarł krótko po tej dacie, a przed 30 VI 1407. W tym dniu w Kutnie wystawiony został dokument podziału dóbr między jego synów Andrzeja z Kozłowa i Jana z Dłotowa; świadkami tego wydarzenia byli m.in. podkomorzy gostyniński Sasin Gęba z Trębek i podkomorzy rawski Sławiec ze Świdna i Krobic, następcy S-a na tych urzędach.
S. był żonaty z bliżej nieznaną Sędką, z którą miał trzech synów: Mikołaja z Ciechomic, plebana w Gostyninie (1390–6), kanonika płockiego (1396–1412) i kustosza kapit. włocławskiej (1394–1412), Andrzeja Szczubioła z Kozłowa i Ciechomic, kaszt. gostynińskiego (1417–32), płockiego (1433–40) i woj. rawskiego (1443 – do ok. 1450–2), protoplastę Kozłowskich h. Wężyk, oraz Jana z Dłotowa, sędziego gostynińskiego (1430–4) i cześnika płockiego (1435–46), protoplastę Dłotowskich h. Wężyk.
Boniecki, III 158, IV 284 (z błędami), VIII 287–8 (z błędami), XII 95; Chodyński S., Wikariusze katedry włocławskiej, Włocławek 1912 nr 2 s. 221–3; Diecezja płocka: struktura personalno-administracyjna, Oprac. W. Lis, Płock 1978 s. 200; Paprocki, s. 365; Radzimiński, Prałaci i Kanonicy, II 108–9; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., (Dłutowo, Zimolza); – Bieniak J., Epilog zabiegów Siemowita IV o koronę polską, Acta Univ. N. Copernici, S. Historia, T. 9: 1973 s. 78–9; Grzybowski M. M., Parafia Ciechomice w przededniu swego 600-lecia (1392–1992), „Studia Płockie” T. 15: 1987 s. 215–23; Kuczyński S. K., Pieczęcie książąt mazowieckich, W. 1978 s. 88, 336–8; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Pacuski K., O rodzie Wężyków na Mazowszu w XIV–XV wieku, w: Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej. Prace ofiarowane profesorowi Januszowi Bieniakowi w 70. rocznicę urodzin i 45-lecie pracy naukowej, Oprac. A. Radzimiński, A. Supruniuk, J. Wroniszewski, Tor. 1997 s. 213–24; Piętka J., Mazowiecka elita feudalna późnego średniowiecza, W. 1975 s. 48 (z błędami); Supruniuk A., Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1425). Studium o elicie politycznej Mazowsza na przełomie XIV i XV wieku, W. 1998; Swieżawski A., Administracja, gospodarka i skarbowość księstwa rawskiego 1313–1462, Częstochowa 1991 s. 30, 57–8; Wolff, Studia nad urzędnikami maz., s. 293 (błędnie wymieniony S. jako Szczepan z Mniszewa); Wolff A., Starszeństwo urzędów, W. 1928 s. 17; – Bull. Pol., II, III; Cod. Pol., I, II; Engel B., Die mittelalterlichen Siegel der Fürste, der Geistlichkeit und des polnischen Adels im Thorner Rathsarchiv, „Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen” (Danzig) H. 11: 1902 s. 18 Tafel IV nr 76; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1972 I nr 22–24, 29, 31, 51; Kod. maz. (Lubomirskiego) nr 127 (z błędną datą 1397), nr 128, 130, 165; Kod. Wpol., III nr 1798, VI nr 272; Mon. Pol. Hist., II (Joannis de Czarnkow Chronicon Polonorum), VI (Articuli Vladislao regi Poloniae a ducibus Masoviae traditi Sandomiriae A. D. 1426); Neitmann K., Die Pfandverträge des Deutschen Ordens in Preussen, „Zeitschr. für Ostforschung” Jg. 41: 1992 H. 1 s. 1–37 (dod. nr 1a, 1b); Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, 1356–1381, Wyd. J. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, W. 2000 III; Ossoliński Z., Pamiętnik, Oprac. J. Długosz, W. 1983 s. 167–8; Pacuski K., Uzupełnienia i sprostowania do „Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza”, Cz. 3: 1356–1381, „Studia Źródłozn.” T. 40: 2002 s. 180, 185, 187, 189–91, 193, 195, 197; Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum 1198–1525, Hrsg. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–58 I vol. 1 nr 549, 577, II nr 1240, 1399; Semkowicz W., Mazowieckie przywileje rodowe z XIV–XV w., „Arch. Kom. Hist. AU” T. 11: 1909–13 nr 6 s. 385–7; Supruniuk A., Uzupełnienia i uwagi do „Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza”, Cz. 3: dokumenty z lat 1356–1381, „Studia Źródłozn.” T. 40: 2002 s. 130, 137–9, 146, 149, 153–4, 158–61; Zbiór dok. m. Płocka, I; – AGAD: dok. perg. nr 973, Metryka Kor., t. 20 k. 267, 269, t. 23 k. 297–9, 370–1, 866–7, t. 38 k. 171–2, t. 60 k. 223v–4, t. 91 k. 153v–4v, 477–8v, t. 93 k. 153–4, t. 97 k. 109v–11, Księgi płockie ziemskie relacje, 2 k. 40v–1; AP w Tor.: Katalog I, dok. nr 80, 223, 225; Arch. Diec. w Płocku: dok. perg. nr 80a, 146, 153, 164, Acta Officialia Plocensia, nr 230 k. 123–46 (przywilej erekcyjny bp. Jakuba z Kurdwanowa dla paraf. w Mnichu zachowany w kopii z r. 1746), Akta wizytacji biskupich, nr 262 k. 565 (paraf. Dłotowo), Zbiór dokumentów z XIV–XV wieku, Oprac. W. Mąkowski (mszp.); B. Kórn.: rkp. 194 k. 19v, 45; IH PAN, Pracownia Atlasu: Kartoteka Słown. Hist.-Geogr. Mazowsza w Średniowieczu (Jasieniec, Ciechomice, Ćmiszewo, Mnich, Kozłowo, Złota, Zajezierze, Wiączemin).
Anna Supruniuk