Stefan z Krakowa (zm. 1329), opat cystersów w Mogile.
Był dziesiątym opatem klasztoru Cystersów w Mogile, wg siedemnastowiecznej tradycji klasztornej (S. Kiełczewski), pierwszym narodowości polskiej. S. pochodził z Krakowa (J. Długosz), najpewniej z rodziny mieszczańskiej. Nowożytne Żywoty opatów mogilskich przydają mu bezzasadnie h. Odrowąż. W literaturze podawano błędne daty sprawowania przez niego urzędu opata: 1309–19 (J. Szujski, T. Kawka i H. Leszczyński) lub 1320–30 (K. Hoszowski za Długoszem). Wg wiarygodnego przekazu „Kroniki mogilskiej” z początku XVI w., potwierdzonego źródłami współczesnymi, S. rozpoczął rządy opackie po śmierci swego poprzednika, opata Krystyna, w r. 1319 i sprawował je do r. 1329 (W. Kętrzyński, S. Starzyński).
Po raz pierwszy S. został źródłowo poświadczony jako opat mogilski nie 24 V 1319 (Starzyński) lecz 3 VI t.r. Wziął wtedy udział w wiecu w Żarnowie, gdzie dyskutowano kwestię koronacji ks. Władysława Łokietka. Z faktu tego można wnioskować, że S. chciał zbliżyć się do Władysława Łokietka i wprowadzić klasztor w jego krąg (wcześniej opactwo mogilskie popierało proczeską orientację zjednoczeniową). S-owi nie udało się jednak wejść do grona prałatów nie-biskupów, uczestniczących w koronacji Władysława Łokietka w r. 1320; wbrew błędnym interpretacjom (Hoszowski) przekaz Długosza o tym wydarzeniu wymienia nie opata mogilskiego lecz mogileńskiego (M. Derwich). Klasztor mogilski nie otrzymał też nigdy jakiegokolwiek przywileju od Władysława Łokietka. Natomiast S. zezwolił t.r. na pochówek zmarłego bp. krakowskiego Jana Muskaty, długoletniego przeciwnika władcy, a jednego z dobrodziejów klasztoru, w chórze kościoła klasztornego w Mogile. Pewnym przejawem stopniowej poprawy stosunków opactwa z dworem mogło być wymienianie opata mogilskiego (anonimowo) jako adresata w dokumentach papieskich, będących odpowiedziami na supliki króla w sprawie osób z nim związanych; dotyczyły one m.in. udzielenia prowizji dla dyplomaty i doradcy królewskiego Piotra Milesa na scholasterię krakowską (1325), dyspensy dla podkanclerzego Piotra Szyrzyka (1326), zwolnienia legata, kolektora papieskiego w Polsce Andrzeja z Veroli z obowiązku rezydencji przy korzystaniu z beneficjów (1326), prowizji dla dyplomaty królewskiego Andrzeja z Wiślicy na kanonię gnieźnieńską (1327), prowizji dla Piotra Pakosławica, krewnego arcybp. i doradcy królewskiego Jarosława z Bogorii na probostwo w Rzeczynie (1327), dyspensy na zbyt wczesne przyjmowanie określonych święceń i kumulację beneficjów dla kanclerza Zbigniewa ze Szczyrzyca (1328). Przykładem formularzowego zwrócenia się do opata mogilskiego w sprawach diec. krakowskiej było zapewne udzielenie prowizji na kanonię dla Świesława Mikołajowica (1327) oraz ustanowienie opata mogilskiego wraz z arcybiskupem gnieźnieńskim i opatem cystersów w Jędrzejowie konserwatorami dla przestrzegania bulli „Super cathedram” (1329).
S. miał duże zasługi w powiększaniu majątku ziemskiego opactwa. W r. 1323 otrzymał nadanie poł. wsi Dąbrówka koło Bytomia od ks. bytomskiego Władysława. T.r. poczynił pierwsze kroki w celu przejęcia sołectwa w Prędocinie; w tym celu udzielił pożyczki 42 grzywien gr praskich sołtysowi Mikołajowi Borusowi z Krakowa w zamian za sześć łanów w Prędocinie, łąkę w Kacicach i prawo do pobierania trzeciej części opłat sądowych. W r. 1324 dokonał zamiany z opactwem cystersów w Koprzywnicy źrebu koło Łęgu na źreb zwany Praczów koło Mogiły. T.r. kupił od Mikołaja Byczka wieś Woźniki, a równocześnie, lub nieco później, Żygodowice w księstwie oświęcimskim, rozbudowując klasztorny klucz majątkowy nad Skawą. Długoletni i poważny spór (jego rozstrzygnięcie papież powierzył w r. 1328 prepozytowi, scholastykowi i oficjałowi miśnieńskiemu) z benedyktynami z Tyńca został zakończony w 1329 ugodą, zawartą przez S-a z opatem tynieckim Michałem wobec oficjała krakowskiego Macieja. Cystersi mogilscy otrzymali prawo patronatu nad kościołem w Woźnikach oraz źreb między Łączanami a Zajączkowicami. Rozgraniczono wówczas również strefy uprawnień obu opactw wzdłuż rzeki Skawy – tereny na lewym brzegu przypadły Mogile. Nie wiadomo czy S., czy jego następca Jan nabył od opactwa cystersów w Henrykowie klucz majątkowy z Wrożenicami i Glewcem; nastąpiło to w l. 1319–36.
S. starał się o potwierdzenie i uregulowanie uposażenia dziesięcinnego. W r. 1321 otrzymał od oficjała krakowskiego Wierzchosława potwierdzenie dziesięciny z dwóch łanów w Dobczycach, wbrew pretensjom tamtejszego plebana Wawrzyńca. W r. 1325 bp krakowski Nanker potwierdził opactwu prawa do dziesięciny w Rudnikach, Kamyku i Skrzynce, a następnie na prośbę mnichów zamienił dziesięcinę z Kamyka na dziesięcinę z Zawady. Być może w wyniku starań S-a papież Jan XXII wystawił opactwu w czerwcu 1329 ogólne potwierdzenie wszelkich posiadanych przywilejów, w tym immunitetów i egzempcji. Sumy podane przez S-a kolektorom dziesięciny papieskiej w l. 1325–7 (wyznaczono wtedy taksę beneficjalną na 145 grzywien) świadczyły, że realny dochód opactwa był nie mniejszy niż 400–450 grzywien rocznie. Ostatnim poświadczonym źródłowo wystąpieniem S-a był udział 8 VI 1329 w zjeździe duchowieństwa całej diecezji w Krakowie, podczas którego ogłoszono bullę Jana XXII potępiającą naukę Mikołaja z Ceseny, generała zakonu franciszkańskiego i zwolennika spirytuałów. Na wystawionym 25 VI t.r. w Awinionie dokumencie odpustowym dla kościołów mogilskich nie ma żadnych imiennych adnotacji, nie można zatem uważać, że było to ostatnie poświadczone źródłowo wystąpienie S-a (jak uważa Starzyński). Prawdopodobnie jednak uzyskanie tego przywileju, podobnie jak bulli Jana XXII, było przez S-a inspirowane. W dokumencie zachęcano wiernych do legowania środków na klasztor, zwłaszcza na budowę i wystrój świątyni, co oznacza, że opat planował albo nawet zainaugurował prace budowlane w konwencie, zakończone za jego następcy. S. zmarł 10 X 1329 (Kętrzyński, Starzyński), datę dzienną podaje siedemnastowieczny nekrolog mogilski zawierający informacje z wcześniejszego zabytku.
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Glewiec); Starzyński M., Katalog opatów mogilskich w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” T. 100: 2003 s. 97–8; – Bieniak J., Wiec ogólnopolski w Żarnowie 3–7 czerwca 1319 r. a geneza koronacji Władysława Łokietka, „Przegl. Hist.” T. 64: 1973 s. 475; Derwich M., Rola opata w koronacjach królów polskich, w: Imagines potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w. (z przykładem czeskim i ruskim), Red. J. Banaszkiewicz, W. 1994 s. 35; Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kr. 1867 s. 13; Kawka T., Leszczyński H., Kacice-Mogiła, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, P. 1999 II 103; Seredyński H., Uposażenie klasztoru cystersów w Mogile, w: Monografia opactwa cystersów we wsi Mogile, Kr. 1867 s. 76–7; Szujski J., Wiadomość historyczna o Mogile, w: tamże, s. 14; Zdanek M., Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile, „Nasza Przeszłość” T. 96: 2001 s. 543–7; – Bull. Pol., I; Długosz, Annales, IX; Długosz, Liber benef., III; Drabina J., Horwat J., Jedynak Z., Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe (1123–1492), Opole 1985 nr 76; Kod. mogilski; Kod tyniecki; Mon. Pol. Hist., VI 443–4 (Chronicon monasterii Claratumbensis ordinis Cisterciensis. Auctore Fr. Nicolao de Cracovia); Mon. Pol. Hist. (S.N.), V (Najdawniejsze roczniki krak. i kalendarz); Mon. Pol. Vat., I–III; Vet. Mon. Pol.; Zbiór dok. katedry i diec. krak., nr 29, 31, 33, 34; – B. Czart.: rkp. 3062 IV (Żywoty opatów mogilskich...), rkp. 3652 III (S. Kiełczewski, Historiae monasterii Clarae Tumbae...).
Maciej Zdanek