Stefan (Szczepan) z Mniszewa h. Kościesza (zm. 1452), prepozyt warszawski, kanclerz nadworny mazowiecki.
Pochodził ze średniozamożnej rodziny rycerskiej z Mniszewa (obecnie Miszewo) w ziemi zakroczymskiej, był synem bliżej nieznanego Mikołaja. Miał braci Andrzeja, w r. 1405 studenta Uniw. Krak., i Stanisława, dworzanina ks. czersko-warszawskiego Janusza I.
W r. 1406 wpisał się S. na Uniw. Krak. Po powrocie na Mazowsze obrał stan duchowny i wszedł do kancelarii Janusza I, stając się współpracownikiem kanclerza Pawła z Borzewa. Wg fragmentu metryki książęcej z l. 1414–25, S. wraz z bratem Stanisławem, zapewne jako członkowie dworu, uzyskali od Janusza I zwolnienie od kar sądowych (z wyjątkiem książęcych). Dn. 4 V 1424 był S. podkanclerzym, o czym świadczy lakoniczna wzmianka w księdze ziemskiej warszawskiej. W metryce książęcej S. jako pisarz dworu Janusza I był znany od 20 V 1425. Odbierał oświadczenia osób niezdolnych do osobistego stawiennictwa przed władzą książęcą, zajmował się rozliczaniem opłat za wystawiane przywileje, pełnił też obowiązki protonotariusza, kontrolując wiarygodność dawniej wystawionych dokumentów. Dn. 3 VIII t.r. wraz z kanclerzem Pawłem z Borzewa był jednym z arbitrów podziału dóbr braci z Cieśli w ziemi wyszogrodzkiej. Razem z innymi pracownikami kancelarii książęcej towarzyszył Januszowi I (21 IV 1426) w Płocku podczas pobytu u młodych książąt mazowieckich: Siemowita V, Kazimierza II, Trojdena II i Władysława I, goszczących króla Władysława Jagiełłę i jego otoczenie. Być może był S. identyczny ze Szczepanem, pisarzem ziemskim nurskim z r. 1428, który uczestniczył w akcie złożenia hołdu przez dygnitarzy księstwa czersko-warszawskiego małoletnim wnukom Janusza I, Bolesławowi IV i jego siostrze Eufemii. S. został protonotariuszem; z tytułem tym wystąpił wyjątkowo 24 XII t.r., po zgonie kanclerza Pawła z Borzewa. Z prezenty starego księcia wszedł też w skład kapit. kolegiaty warszawskiej, zapewne po Pawle z Borzewa; z tym tytułem występował od sierpnia 1429.
Po śmierci Janusza I (8 XII 1429) stał się S. jednym z najbliższych współpracowników księżnej Anny, regentki księstwa czersko-warszawskiego, działającej w imieniu niepełnoletniego syna Bolesława IV. Dzięki jej poparciu uzyskał urząd prepozyta kolegiaty warszawskiej (od 20 IV 1430); był także nazywany sekretarzem książęcym (8 XI 1431). Jako pisarz książęcy 29 VI 1431 zredagował i wystawił dokument w imieniu Bolesława IV, za zgodą jego siostry Eufemii oraz na podstawie decyzji grona rady książęcej, zabezpieczający prawa dożywotnie księżnej Anny do władzy nad ziemią warszawską na wypadek przedwczesnej śmierci Bolesława IV. S. miał też udział w sprawie o zajęcie dóbr biskupstwa płockiego przez władzę książęcą w konflikcie z bp. płockim Stanisławem Pawłowskim. Dn. 16 III 1432 za zasługi uzyskał dla siebie i krewnych nadanie gruntu w Starej Warszawie przy bramie miejskiej w sąsiedztwie zamku, dla zbudowania rezydencji.
Po przedwczesnym zgonie kanclerza Gotarda z Gurby (27 XII 1432) objął S. kierownictwo kancelarią książęcą. W październiku 1433 uzyskał tytuł kanclerza nadw. Bolesława IV. Uczestniczył w rokach książęcych oraz w posiedzeniach rady książęcej jako jeden z najważniejszych dygnitarzy. Po uzyskaniu przez Bolesława IV pełnoletności i przejęciu władzy z rąk regentki wystawił 3 III 1436 wspólnie z podkanclerzym Janem Janowskim, kanonikiem warszawskim, ponowny dokument Bolesława IV dla matki, Anny, zapewniający jej dożywocie na władztwie w ziemi warszawskiej. Brał udział w procesie wykupu ziemi wiskiej przez Władysława I płockiego w r. 1435 i wystawił 20 VII r.n. dokument regulujący przechowywanie listu zastawnego Siemowita IV dla Janusza I w tej sprawie, który Bolesław IV zatrzymał w swoim posiadaniu. Dn. 14 II 1438 w Płocku S. wszedł w skład sądu polubownego rozstrzygającego konflikt Władysława I i Bolesława IV z bp. Stanisławem Pawłowskim; przyczynił się do unieważnienia części dokumentów przedłożonych przez biskupa i ustalenia orzeczenia w tej sprawie. W Błoniu 3 XI t.r. był uczestnikiem układu książąt mazowieckich o wzajemnej pomocy militarnej i współpracy w ściganiu przestępców. S. uczestniczył w kolejnych rokach książęcych oraz w działaniach Bolesława IV na Podlasiu, przyłączonym (1440–4) do księstwa czersko-warszawskiego; redagował przywileje dla mieszkańców tych ziem, m.in. przywilej dla ziemi suraskiej 13 IX 1440. W r. 1444 współdziałał z Bolesławem IV w sprawie konfliktu wojennego o Podlasie z Kazimierzem Jagiellończykiem jako w. ks. Litwy, zakończonego przyznaniem Bolesławowi IV odszkodowania i powrotem tych ziem do państwa litewskiego.
Dn. 5 X 1444 wraz z kapit. warszawską potwierdził S. sprzedaż wójtostwa w należącym do prepozytury warszawskiej Tarczynie, a 16 VI r.n. wraz z kustoszem ustanowił zakład w konflikcie ówczesnego dziekana warszawskiego z kapit. kolegiacką. Od r. 1438 był S. także kanonikiem kapit. płockiej, ale rzadko uczestniczył w jej posiedzeniach. W Płocku 28 I 1439 był świadkiem dokumentu erekcji kaplicy w zamku gostynińskim przez bp. Stanisława Pawłowskiego. Zapewne to S. uzyskał wówczas od biskupa dziesięcinę z wsi książęcej Korytnica w ziemi liwskiej dla kaplicy NMP i św. Anny w kolegiacie warszawskiej, fundacji księżnej Anny i Bolesława IV. W r. 1443 otrzymał kurię kanonicką w Płocku po zmarłym dziekanie warszawskim Janie Pielgrzymowicu. Był wykonawcą jego testamentu wraz z podkanclerzym Janem Janowskim, kanonikiem warszawskim, m.in. starał się w r. 1445 o wykonanie zapisu na kaplicę w kolegiacie warszawskiej. Dn. 18 IX 1447 zredagował S. przywilej dla drobnej szlachty wschodniej części księstwa, uwalniający ją od dotychczasowych posług na rzecz władzy książęcej, z wyjątkiem służby wojskowej, a 14 VI 1448 sporządził przywilej zwalniający tę szlachtę i pozostałych mieszkańców tych ziem od części opłat i obciążeń. Przy poparciu S-a w kancelarii książęcej podjęto prace nad ułożeniem zbioru obowiązujących statutów księstwa i przetłumaczeniem ich na język polski (1450). Można też przypisać S-owi dobór kolejnych młodszych pracowników kancelarii książęcej: Macieja, syna Wojciecha z Różana, pisarza książęcego, późniejszego kanclerza, oraz Piotra Brody z Jeżewa (zm. 1458), sekretarza książęcego, późniejszego podkanclerzego. W rokach książęcych uczestniczył S. aż do 3 II 1451.
S. powiększał stopniowo swoje dobra i dochody z nich płynące, pozostając w niedziale z bratem Stanisławem. Dn. 11 V 1431 wspólnie z nim nabył część Mniszewa po zmarłym krewnym, Stefanie (Szczepanie) z Mniszewa (zob.), a 14 I 1433 bracia nabyli Bądków i dział w Kosmach w ziemi ciechanowskiej od Ścibora z Zaborowa za 300 kop gr praskich i konia. Uzyskali też 10 IV 1436 obniżkę czynszu książęcego od kmieci w Mniszewie i przyległych dobrach do 4 gr szerokich z włóki osiadłej. T.r. kupił S. samodzielnie od Ścibora z Zaborowa Dalanowo w ziemi ciechanowskiej za 400 kop gr pospolitych, ale brak danych o dalszym posiadaniu tych dóbr; transakcja ta mogła zostać niezrealizowana. Dn. 2 VIII 1444 uzyskał z bratem od Bolesława IV za niewysoką kwotę 400 fl. obszerne dobra Wodynie z przynależnościami, na lesistym pograniczu ziemi czerskiej, wraz z prawem niemieckim i czynszem książęcym, obniżonym do 4 gr z włóki osiadłej, a także prawa łowieckie. S. wystawił w Wodyniach kościół parafialny oraz uzyskał 7 X t.r. dla plebana od bp. poznańskiego Andrzeja Bnińskiego dziesięciny kmiece z wyłączonych z parafii Latowicz wsi: Wodynie i Wola Wodyńska. W maju kupił z bratem poł. boru Milczybor od Jana Sąchockiego za 60 kop a drugą poł. tego boru w grudniu od Boruty z Falent za 100 kop gr praskich. S. zmarł w Warszawie 10 IV 1452, co zostało zanotowane w metryce książęcej. Kancelaria mazowiecka w l. 1462–3 przypisała S-owi wystawienie rzekomego dokumentu Bolesława IV z 1 IX 1444, zawierającego zrzeczenie na rzecz Władysława I płockiego ziem księstwa czersko-warszawskiego.
Brat S-a, Stanisław z Mniszewa (zm. przed 5 III 1450) uzyskał 3 XII 1429 wójtostwo w Puznowie w ziemi czerskiej od Janusza I. Od 17 VIII 1431 do 20 VI 1441 występował jako podskarbi książęcy Bolesława IV. W l. 1440–1 sprzedał swoje wójtostwa we wsiach książęcych Puznowie i Latonicach. Występował jako podkomorzy zakroczymski (od r. 1442). Pozostawił synów: Mikołaja (zm. 1506), kanonika płockiego i krakowskiego, dziekana płockiego (1476 – ok. 1494) i warszawskiego (od r. 1474), także archidiakona i oficjała warszawskiego (od r. 1479), kanclerza ks. mazowieckiego i bp. płockiego Kazimierza, później kanclerza ks. Konrada III Rudego, Szczepana (zm. między 1506 a 1508), studenta w Krakowie w r. 1473, kanonika warszawskiego (1494–1500), plebana w Różanie (1474), Kocku (1474–7), Podosiu (1480–8), jednocześnie w Żbikowie (1482–4) oraz w Karniewie (po r. 1491), Jana Mniszewskiego z Kołoząbia oraz Stanisława Wodyńskiego z Mniszewa, pisarza ziemskiego drohickiego (protoplastę Wodyńskich), a także córki: Katarzynę, żonę Jakuba z Pałuk w ziemi ciechanowskiej, i Martę, żonę Jakuba z Zaborowa (zapewne Jakuba Roga z Zaborowia w ziemi czerskiej).
Grabowski J., Intelektualiści w kancelarii książęcej na Mazowszu w XIV i pierwszej połowie XV wieku. Genealogia, Tor. 2003 s. 226; Katalog der Raczyńskischen Bibliothek [Poznań], Wyd. L. Kurtzmann, P. 1885 nr 126; Radzimiński, Prałaci i kanonicy, II; – Nowacki, Dzieje archidiec. pozn., II; Nowacki J., Gniazdo „Paniącząt” Doliwów, „Mies. Herald.” R. 10: 1931 s. 179–80; Pacuski K., Kancelarie książęce w obronie racji stanu Mazowsza. Dwa dokumenty książąt mazowieckich rzekomo z 1444 r., w: Homines et societas. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Red. T. Jurek, P. 1997 s. 489; Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, W. 1965; Wolff, Studia na urzędnikami maz., s. 54, 273; Wolff A., Metryka mazowiecka. Układ pierwotny. Sposób rejestracji, W. 1929 s. 54, 59, 69–70, 93, 114, 121; – Arch. Kom. Prawn., V 221 nn, VI 14–15, nr 42, 48, VIII cz. 1 nr 47; Bull. Pol., V; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1972 I nr 75, 84, 85, 90 (falsyfikat), nr 91, 95; Kod. Maz. (Lubomirskiego), nr 167, 171, 177, 182, 194; Księga ziemi czerskiej 1404–1425, Wyd. T. Lubomirski, W. 1879 s. LVI; Księga zakroczymska druga 1434–1437, Wyd. K. Tymieniecki, W. 1920 II 173, III; Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituanie, Wyd. M. Dogiel, Wil. 1758 s. 36–9, 46–9, 51–4; Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI w., Wyd. A. Wolff, Kr. 1937 nr 53; Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV–XVI w., t. 1, 2, w: Pomniki Prawa, [Wyd.] Warsz. Arch. Główne, W. 1918–20 V–VI; Metryka Uniw. Krak., I; Przywileje, nadania i swobody przez królów polskich, książąt mazowieckich i biskupów płockich, Wyd. W. H. Gawarecki, W. 1928 nr 23; Zbiór dok. m. Płocka, I; Źródła do dziejów zamku warszawskiego z lat 1313–1549, Wyd. A. Wolff, „Roczn. Warsz.” R. 15: 1979 nr 17; – AGAD: Metryka Kor., t. 3 k. 99v, 105v–6, 183–v, 186, 242, 246v, 253v, 305, 307v, 310v, 314v, 320–1, t. 4 k. 1, t. 6 k. 22v–3, 36–v, 175, t. 9 k. 23v–4, 40, t. 18 k. 119–v, t. 32 k. 175, 211v–12, t. 41 k. 57, t. 60 k. 248v–9, t. 70 k. 367–9v, t. 77 k. 138v–9v, t. 122 k. 71–2, dok. perg. nr 237, 625, 632, 1517, 1518, 3496, 6623, Błońska ziem., 4 k. 694, Warsz. ziem. i grodz., t. 1 k. 125v, t. 2 s. 62, 113, 142, 191, 281, 523, 691, 795, 823, 883a, 892, 896–7, 947, 1035, 1168, 1277, 1305, t. 6 s. 667–8, Warsz. ziem i grodz. fragm. dis., t. 11 k. 1571–2, t. 18 k. 180–2, t. 22 s. 704–5, Wyszogrodzkie ziem., t. 4, skł. XXII, k. 2v–3, Zakroczymskie grodz., t. 7 k. 50v–1v, Zakroczymskie ziem. wiecz. rel., t. 15 k. 528v–9v, t. 31 k. 184v–6; AP w Kr.: Krak. grodz. rel., 89 s. 1298–304; Arch. Diec. w Płocku: Acta capit., odpis W. Mąkowskiego, nr 22, 188, dok. perg. 232, 243, 246, Episcopalia Ploc., t. 10 k. 160, t. 16 k. 236, W. Mąkowski, Kodeks dyplomatyczny norbertanek płockich, s. 127–30 (rkp.); B. Czart.: dok. perg. nr 459; B. Kórn.: rkp. 194 k. 200v; IH PAN, Pracownia Atlasu: Kartoteka Słown. Hist.-Geogr. Mazowsza w Średniowieczu; – Mater. autora do spisów urzędników Mazowsza do r. 1503.
Kazimierz Pacuski