Stefan (Szczepan) zwany Pękawka (zm. po 1324), włodarz księżnej Gryfiny i klasztoru Klarysek sądeckich, starosta kujawski i wielkopolski.
Był najprawdopodobniej synem Jana Pękawki, który należał do stronników ks. krakowskiego Leszka Czarnego i pojawił się w jego otoczeniu w poł. l. osiemdziesiątych XIII w. Przynależność rodowa S-a nie jest ustalona. Wg Jana Pakulskiego, przydomek Pękawka sugerował przynależność S-a do rodu Toporów, ponieważ używał go również w r. 1310 należący do tego rodu Nawój z Morawicy. Twier-dzenie to zostało odrzucone przez innych badaczy (M. Barański, J. Kurtyka), gdyż przedstawiciele Toporów, w przeciwieństwie do ojca S-a, byli w opozycji do Leszka Czarnego. Odcisk pieczęci S-a z r. 1317 przedstawia na tarczy znak kreskowy, identyfikowany jako możliwa odmiana h. Kościesza (F. Piekosiński), a nie godło Topór.
W r. 1291 bp krakowski Paweł z Przemankowa potwierdził opactwu Cystersów w Mogile dziesięciny ze wsi Cholewice koło Prandocina, należącej do S-a. Niewykluczone, że już w r. 1293 został S. wymieniony jako komes wśród świadków dokumentu opatki norbertanek z Krzyżanowic, sprzedającej klaryskom ze Skały wieś Umianowice. Występowanie w tym dokumencie Piotra, komornika księżnej wdowy Gryfiny, pozwala przypuszczać, że świadkowie mogli należeć do jej otoczenia. Jako włodarz księżnej wystąpił S. w październiku 1299, potwierdzając zawarty przez nią kontrakt lokacyjny na zagospodarowanie 100 łanów nad rzeką Kamienicą. Dn. 22 II 1301 w imieniu księżnej i klasztoru Klarysek sądeckich, sprzedał Przenieszowi, Pawłowi i Florianowi 5 i pół łana pod m. Stary Sącz. Prawdopodobnie w l. 1304/5 znalazł się S. u boku ks. kujawskiego Władysława Łokietka; być może związał się z nim podczas jego przemarszu przez Sądecczyznę. Na pewno w czasie trwania buntu wójta Alberta (1311–12) należał do grona książęcych doradców. W tym czasie otrzymał godność star. kujawskiego. Nominacją tą Władysław Łokietek prawdopodobnie tylko manifestował jedność terytorialną odradzającego się państwa, gdyż Kujawy pozostawały pod władzą bratanków księcia, Leszka i Przemysła, którzy mieli własnych urzędników. Jako starosta został S. wymieniony na liście świadków dokumentu, wystawionego podczas wiecu w Wiślicy 31 X 1311, na którym podejmowano problem zbuntowanego Krakowa. Kilka miesięcy później, 17 IV r.n., jeszcze przed kapitulacją Krakowa, znalazł się S. wśród świadków dokumentu Władysława Łokietka wystawionego w Starym Sączu dla tamtejszych klarysek, którym książę nadał prawo do pobierania zysków z komory celnej w Rytrze nad Popradem, unieważniając tym samym przywileje Bolesława Wstydliwego dla mieszczan krakowskich. Dn. 28 I 1315 występując bez urzędu poświadczył S. dokument księżnej Jadwigi Łokietkowej dla beginek sandomierskich, wystawiony w tym mieście. Jako dawny włodarz dóbr klarysek sądeckich uczestniczył 30 IV 1316 w rozgraniczaniu wsi Chomranice, należącej do Marcina z Brzeznej, z wsiami klarysek: Chełmcem i Radziostowem. Między 30 IV a 16 VIII t.r. otrzymał S. nominację na urząd star. wielkopolskiego. Z tytułem tym wystąpił w dokumencie Władysława Łokietka, zatwierdzającym nadania Jana i Dobrogosta na rzecz klasztoru Benedyktynów w Lubiniu. S. znalazł się na pierwszym miejscu listy świadków, przed wojewodami poznańskim Dobrogostem i kaliskim Marcinem. Nie jest jasne czy pełnił funkcję starosty całej Wielkopolski, jak przyjmuje część badaczy (S. Kutrzeba, A. Gąsiorowski, Pakulski), czy tylko ziemi kaliskiej (J. Łojko, Kurtyka). Do r. 1319 kumulował urzędy star. kujawskiego i star. wielkopolskiego oraz używał podwójnej tytulatury. Dn. 13 VII 1317 w Krakowie znalazł się wśród świadków wystawionego dokumentu księcia dla klasztoru Benedyktynek w Staniątkach. Między 9 a 14 IX t.r. zatwierdził w Pyzdrach transakcję między braćmi Mikołajem, Bodzętą i Jakubem, synami Bodzęty z Wrześni a ich bratem Bogufałem. W styczniu lub lutym 1318 ponownie był w Krakowie; wystąpił wśród świadków książęcego dyplomu. Dn. 29 VI t.r. poświadczył w Pyzdrach książęce zatwierdzenie nadania, uczynionego przez Mikołaja i Maczka oraz ich matkę Jagnę na rzecz klasztoru lubińskiego; prawdopodobnie był obecny na obradującym kilka dni wcześniej wiecu w Sulejowie. Kilkakrotnie przebywał w Kaliszu: 29 VIII t.r. jako «capitaneus totius regni Polonie» wystawił mieszczanom toruńskim mandat zezwalający na podróżowanie drogą przez Konin do Kalisza, 11 XII zatwierdził nadanie uczynione przez Przybysława Borkowica na rzecz katedry gnieźnieńskiej, a także 4 III 1319 ugodę między rodziną Zarembów Jankowiców i klasztorem Cystersów w Łeknie. Ostatnie wystąpienie S-a jako star. wielkopolskiego i kujawskiego miało miejsce 17 V t.r. w Krakowie, kiedy Władysław Łokietek zezwolił na lokację na prawie niemieckim wsi należących do klasztoru Cystersów w Henrykowie. Pobyt S-a w tym czasie w Krakowie z pewnością związany był z przygotowaniami i naradami przed wiecem ogólnopolskim, który odbył się w pierwszym tygodniu czerwca w Żarnowie.
S. musiał utracić urząd niedługo później lub dobrowolnie z niego ustąpić, gdyż zniknął z książęcego otoczenia. Powrócił do Małopolski i 20 VI 1323 w Starym Sączu znalazł się wśród świadków dokumentu ksieni klarysek Budzisławy, a w r.n. poświadczył, zapewne w Krakowie, dokument mieszczanina Gierasza, który nadał tamtejszym klaryskom z klasztoru św. Andrzeja siedlisko i trzy ogrody. Można przypuszczać, że ostatnie lata życia spędził S. w środowisku związanym z zakonem klarysek, z którym ściśle współpracował na przełomie XIII i XIV w. Zmarł po r. 1324.
Nie zachowały się żadne wiadomości o rodzinie S-a, prawdopodobnie zmarł bezpotomnie. Jedyną wzmianką o jego majątku jest informacja o posiadaniu przynajmniej części wsi Cholewice koło Prandocina.
Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego, s. 146; Piekosiński, Rycerstwo, III; Piekosiń ski F., Heraldyka polska wieków średnich, Kr. 1899 s. 147; tenże, Pieczęcie polskie wieków średnich. Uzupełnienie, „Wiad. Numizm.-Archeol.” T. 17: 1935 s. 60; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Cholewice); Urzędnicy, I/1; – Barański M., Dominium sądeckie. Od książęcego okręgu grodowego do majątku klasztoru klarysek sądeckich, W. 1992; Bieniak, Wielkopolska, s. 116, 194; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i w połowie XV wieku, Kr. 1966 s. 19; Kurtyka J., Odrodzone królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań, Kr. 2001; tenże, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kr. 1997; Kutrzeba S., Starostowie ich początki i rozwój w XIV wieku, „Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. AU” T. 45: 1903 s. 240, 247; Łojko J., Utworzenie starostwa generalnego Wielkopolski, „Roczn. Hist.” T. 44: 1978 s. 132–42; Marzec A., „Domina terrae Sandecensis”. Rola polityczna królowej Jadwigi Łokietkowej w kontekście jej związków z dostojnikami małopolskimi (1305–1339), „Kwart. Hist.” R. 107: 2000 z. 1 s. 6; tenże, Podróże i system rządów króla Władysława Łokietka, „Roczn. Hist.” T. 65: 1999 s. 227; Pakulski J., Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Tor. 1979 s. 48, 55–7, 93; tenże, Starostwo wielkopolskie w latach 1306–1352, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 14: 1981 s. 38–63; tenże, Stefan Pękawka starosta kujawsko-wielkopolski i jego ród, Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie 1978, S. A, Historia, s. 85–97 (błędne ustalenia geneal.); – Cod. Pol., I, III; Kod. katedry krak., I; Kod. mogilski, nr 39, 50; Kod. Mpol., I, II; Kod. Wpol., II nr 988, 993, 1000, 1001, 1003, 1008; Zbiór dok. mpol., I nr 12; – AGAD: Metryka Kor., ks. 93 k. 322–3.
Andrzej Marzec