Stipal Stefania Ernestyna, pseud.: Luna, Bogna (1903–2000), nauczycielka, harcmistrzyni, komendantka Lwowskiej Chorągwi Harcerek, żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej.
Ur. 20 VIII w Chorośnicy (pow. Mościska), pochodziła z rodziny o tradycjach niepodległościowych. Dziadek S. Marian Stipal, ziemianin, przewoził w r. 1864 broń z Galicji dla powstańców; po powstaniu był kupcem i działaczem «Sokoła» we Lwowie. W l. dziewięćdziesiątych pozował Tadeuszowi Barączowi do pomnika Jana III Sobieskiego, odsłoniętego w r. 1848 we Lwowie (obecnie, od r. 1965, znajduje się w Gdańsku). Drugi dziadek, Jan Aleksander Łuniewski (zm. 1887), kapitan sztabu konnej artylerii gwardii rosyjskiej, wykładowca Akad. Wojskowej w Petersburgu, był uczestnikiem powstania styczniowego, następnie inżynierem we Francji, po czym przeniósł się do Lwowa, gdzie był urzędnikiem Wydz. Krajowego. S. była najstarszą córką Karola (1876–1949), urzędnika pocztowego, i Magdaleny z Łuniewskich (1874–1968). Miała trzy siostry: Helenę (1905–2000), nauczycielkę polonistkę, przed drugą wojną światową przełożoną III Państw. Gimnazjum i Liceum w Przemyślu, w czasie wojny uczestniczkę tajnego nauczania we Lwowie, a następnie organizatorkę tajnego nauczania w Przemyślu, po wojnie m.in. dyrektorkę I Liceum w Sopocie i pracownika Uniw. Gdań., zamężną Pękalską, Zofię (1907–1995), nauczycielkę historii, uczestniczkę tajnego nauczania we Lwowie, po wojnie m.in. organizatorkę domu dziecka w Sopocie i instruktorkę harcerską, zamężną Konopacką, oraz Marię (1907–1982).
W r. 1909 rodzina przeniosła się do Lwowa, gdzie S. uczęszczała do szkoły benedyktynek ormiańskich, a od r. 1913 do Prywatnego Gimnazjum Zofii Strzałkowskiej. Uprawiała wówczas gimnastykę w Tow. Gimnastycznym «Sokół». Dn. 31 V 1916 wstąpiła do Lwowskiej Drużyny Skautowej im. Emilii Plater, a przyrzeczenie harcerskie złożyła 3 V 1918. Pod koniec listopada t.r. została członkiem organizacji Żołnierz Polski oraz kurierką Małopolskiej Straży Obywatelskiej i w kwietniu 1919 uczestniczyła w wojnie polsko-ukraińskiej. Następnie wróciła do pracy harcerskiej; założyła i prowadziła koedukacyjny zastęp «wilcząt», złożony z «dzieci ulicy», który później rozwinął się w VII Lwowską Drużynę Harcerek im. Józefa Piłsudskiego. Latem t.r. uczestniczyła w kursie zastępowych Hufca Harcerek z Nowego Sącza w Przysietnicy. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. pełniła służbę w izbie przyjęć szpitala wojskowego we Lwowie. W czerwcu 1921 zdała maturę w gimnazjum Strzałkowskiej i latem t.r. prowadziła kolonię VII Lwowskiej Drużyny Harcerek w Białej Czortkowskiej. Od jesieni studiowała fizykę i matematykę na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym UJK we Lwowie. Chcąc pomóc materialnie rodzinie, w r. 1924 została nauczycielką fizyki i matematyki w Stanisławowie, gdzie uczyła w Państw. Seminarium Nauczycielskim Męskim, Państw. Seminarium Nauczycielskim Żeńskim, Prywatnym Gimnazjum im. Marii Konopnickiej oraz Gimnazjum SS Urszulanek. W r. 1925 ukończyła studia. Po zdaniu egzaminów tzw. naukowego (1927) i filozoficzno-pedagogicznego (1928) uzyskała w r. 1929 stopień stałego nauczyciela, a w r. 1930 tytuł profesora. W Stanisławowie zorganizowała drużyny harcerskie w szkołach średnich i powszechnych oraz objęła funkcję hufcowej powstałego w r. 1930 Hufca Harcerek. W marcu 1933 na zjeździe Oddz. Lwowskiego ZHP została komendantką Lwowskiej Chorągwi Harcerek, obejmującej województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie; 30 V t.r. otrzymała stopień harcmistrzyni. Dn. 1 XII przeniosła się do Lwowa, gdzie podjęła pracę jako nauczycielka fizyki w XII Państw. Gimnazjum im. J. Szczepanowskiego.
Pod komendą S. liczba drużyn harcerek w Lwowskiej Chorągwi Harcerek podwoiła się, powstało wiele drużyn zuchowych, wzrosła liczba hufców. S. prowadziła obozy dla drużynowych w Pasiecznej koło Nadwórnej (1933), Nowojelni koło Nowogródka (1934), Maksymówce koło Synowódzka (styczeń 1935) i Tupadłach koło Jastrzębiej Góry (sierpień t.r.). W lipcu kierowała 636-osobową reprezentacją (32 drużyny) Chorągwi Lwowskiej na Jubileuszowym Zlocie 25-lecia Harcerstwa Polskiego w Spale. T.r. uczestniczyła również w konferencji programowej w ośrodku harcerskim na Helu. W r. 1936 prowadziła VIII kurs drużynowych starszych dziewcząt na stopień ochotniczek i wędrowniczek w Harcerskiej Szkole Instruktorskiej na Buczu (Śląsk Cieszyński) i jako przyboczna komendantki, harcmistrzyni Józefiny Łapińskiej wzięła udział w wyprawie instruktorek do Szwecji. Pod koniec t.r. zrezygnowała ze stanowiska komendantki Chorągwi Lwowskiej i swoje obowiązki przekazała na początku r. 1937 Marii Bojan, pozostała jednak w składzie komendy. W l. 1936–9 kierowała Wydz. Kształcenia Instruktorek Lwowskiej Chorągwi Harcerek, a w l. 1937–8 również Wydz. Starszych Dziewcząt. W styczniu 1937, w czasie odprawy na Buczu kierowniczek pracy starszych dziewcząt, wygłosiła referat Cele i etapy harcerskiego wychowania jednostki. W lipcu t.r. prowadziła obóz drużynowych starszych dziewcząt w Mąchocicach koło Kielc. Publikowała artykuły w piśmie instruktorek „Skrzydła”, m.in. Wędrówka instruktorek po Szwecji (1936 nr 8–9) i O potrzebie tworzenia odrębnych drużyn dziewcząt starszych (1937 nr 6–7). Jako członkini Komisji Wędrowniczek i Starszych Harcerek Głównej Kwatery Harcerek opracowała wspólnie z innymi instruktorkami książkę „Harcerki wędrowniczki” (W. 1938). W lipcu 1938 wzięła udział w XV Konferencji Programowej Instruktorek w Skolem. T.r. z ramienia Wydz. Zagranicznego Głównej Kwatery Harcerek wyjechała do Francji, gdzie pomagała w organizacji obozu w Moret i wizytowała obóz w Cayeux sur Mèr. Dn. 1 IX została mianowana dyrektorką II Państw. Liceum Pedagogicznego we Lwowie; w tym miesiącu została także komendantką Pogotowia Harcerek Chorągwi Lwowskiej z zadaniem przygotowania prac Chorągwi na wypadek wojny. Uczestniczyła w odprawach Pogotowia Harcerek na Buczu i w Warszawie oraz prowadziła szereg kursów i odpraw we Lwowie, a także w terenie; w sierpniu 1939 nadzorowała obozy szkoleniowe.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, w okresie walk o Lwów we wrześniu 1939, kierowała S. pracą Pogotowia Harcerek, w ramach którego harcerki opiekowały się rannymi w szpitalach, pełniły służbę na dworcach, organizowały wyżywienie i noclegi dla uchodźców oraz zbierały informacje o ruchach wojsk. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną, 22 IX t.r., S. usunęła z siedziby Chorągwi dokumentację, a harcerkom zaleciła pracę samokształceniową oraz podtrzymywanie kontaktów w małych grupach; jeszcze przez pewien czas pełniły służbę sanitariuszek: dostarczały oficerom ubrania cywilne, opiekowały się osobami samotnymi i uchodźcami oraz organizowały opiekę nad dziećmi. Pod koniec września, na polecenie przedwojennego kuratora Okręgu Szkolnego Lwowskiego Tadeusza Kupczyńskiego, uruchomiła S. kierowane przez siebie Liceum Pedagogiczne; funkcję dyrektorki pełniła do 24 XII, a jako nauczycielka pracowała do końca stycznia 1940.
W dniu zajęcia Lwowa przez armię niemiecką, 29 VI 1941 została S. komendantką Chorągwi Szarych Szeregów Żeńskich (w miejsce zmarłej tego samego dnia Marii Bojan); pozostała przy tym komendantką Pogotowia Harcerek (obie funkcje pełniła do czerwca 1945). W czasie okupacji niemieckiej, mimo otrzymanej od Ukraińców propozycji zatrudnienia w szkolnictwie, pracowała we Lwowie jako robotnica w ogrodzie na Zamarstynowie. Na początku września 1941, zainspirowana przez byłego wizytatora Lwowskiego Okręgu Szkolnego M. Piątkowskiego, przystąpiła do organizacji we Lwowie tajnego nauczania; jednocześnie, po spotkaniu na przełomie września i października z szefem Oddziału I Komendy Głównej ZWZ ppłk. Antonim Sanojcą, wstąpiła do Związku i została zaprzysiężona (pod pseud. Bogna) przez Szefa Oddziału VI Lecha (Leszka) Sadowskiego («Wasyla»). Wraz z harcerkami zorganizowała dla ZWZ sieć łączności, obejmującą miasta województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, w tym miejscowości na linii Lwów–Przemyśl. Skierowane przez nią do konspiracji harcerki-łączniczki przewoziły rozkazy, informacje, prasę konspiracyjną, pieniądze, instrukcje i broń. Po nawiązaniu wczesną jesienią kontaktu z Komendą Pogotowia Harcerek w Warszawie wznowiła na terenie lwowskiej Chorągwi pracę Pogotowia, obejmującą służbę sanitarną (kursy, organizowanie punktów opatrunkowych na wypadek walk), gospodarczą (szkolenie w zakresie gotowania, księgowości i prowadzenia magazynów) oraz łączności (sieć łączności z Warszawą i na terenie Małopolski wschodniej). Jako komendantka Chorągwi co kilka miesięcy jeździła do Warszawy i Konstancina na odprawy do Komendantki Pogotowia Harcerek, harcmistrzyni Łapińskiej. Kilkakrotnie była kurierką, a w późniejszym okresie współpracowała również z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ/AK. Jesienią 1942 została zastępczynią Wandy Jamiołkowskiej («Pauliny»), referentki, a następnie szefowej Wojskowej Służby Kobiet (WSK) w Komendzie Obszaru Lwów. Kontynuując we Lwowie pracę w tajnym nauczaniu, S. zorganizowała i kierowała liceum pedagogicznym (dla jego uczniów załatwiła nawet praktykę pedagogiczną), a następnie gimnazjum i liceum ogólnokształcącym (pierwsza tajna matura odbyła się w r. 1942). W okresie największego rozwoju lwowskiego tajnego nauczania kierowała pracą 37 klas ze 180 uczniami, kształconymi przez 51 nauczycieli (realizowano co najmniej 75 % materiału nauczania, 105 uczniów zdało maturę). Nadzorowała obchody rocznic narodowych, rekolekcje i nabożeństwa na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego. Brała udział w zebraniach kierowników tajnego nauczania, zespołu byłych dyrektorów szkół oraz tzw. Rady Głównej; na polecenie konspiracyjnych władz oświatowych opracowywano pod jej kierunkiem programy nauczania na okres powojenny.
Po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej, 27 VII 1944, mimo polecenia tajnych władz oświatowych i harcerskich o zaprzestaniu działalności, kontynuowała S. tajne nauczanie i organizowała matury, a także podtrzymywała kontakty w środowisku harcerskim. Po aresztowaniu Jamiołkowskiej przejęła w listopadzie t.r. komendę WSK w Organizacji «Nie»; pełniła ją do wyjazdu ze Lwowa. Podjęła pracę w szkolnictwie organizowanym przez władze sowieckie, ale gdy rozpoczęły się masowe aresztowania, przeprowadziła 14 VI 1945 ostatnią konspiracyjną maturę i następnego dnia wraz z rodziną opuściła Lwów. Zamieszkała w Przemyślu, gdzie w r. szk. 1945/6 była dyrektorką III Państw. Gimnazjum i Liceum. Swoje funkcje harcerskie złożyła na ręce przebywającej w Krakowie Łapińskiej i przeprowadziła tamże weryfikację okupacyjnych matur. Latem 1945 wzięła udział w tajnej konferencji w Rycicach, zwołanej przez Łapińską, na której podsumowano i zakończono pracę Pogotowia Harcerek. Mimo toczących się w środowisku sporów, zdecydowała się wrócić do jawnej działalności harcerskiej. W r. szk. 1945/6 była instruktorką Komendy Hufca Harcerek w Przemyślu oraz kierowniczką Działu Kształcenia Starszyzny komendy Rzeszowskiej Chorągwi Harcerek. Prowadziła także drużynę drużynowych oraz uczestniczyła w pracach Komisji ds. Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.
W sierpniu 1946 przeniosła się S. wraz z rodzicami do Sopotu; latem t.r. prowadziła tam kurs drużynowych Chorągwi Rzeszowskiej. Rozpoczęła działalność w Morskiej Chorągwi Harcerek i została kierowniczką Wydz. Kształcenia Starszyzny. Jako wykładowca fizyki i metodyki nauczania fizyki w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) w Gdańsku zorganizowała Zakł. Fizyki. Prowadziła też sekcję fizyki w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Kadr, uczyła w I i IX Liceum Ogólnokształcącym oraz była asystentką w Zakł. Fizyki Akad. Med. w Gdańsku. Latem 1948 prowadziła wspólny kurs hufcowych Chorągwi Rzeszowskiej i Morskiej. W r. 1949 została zastępczynią komendanta Chorągwi Morskiej, ale w związku z pogłębiającym się upolitycznieniem harcerstwa złożyła t.r. rezygnację z działalności w Komendzie Chorągwi; gdy nie otrzymała odpowiedzi, zrezygnowała również z przynależności do ZHP. Była w tym okresie kilkakrotnie przesłuchiwana przez Urząd Bezpieczeństwa, zarówno w związku z działalnością konspiracyjną w okresie okupacji, jak i podejrzeniami o aktualne prowadzenie działalności nielegalnej. W r. 1953 została zwolniona z pracy w WSP oraz ze stanowiska kierowniczki ośrodka metodycznego fizyki; bezpośrednią przyczyną był fakt, że na konferencji zadeklarowała się jako osoba wierząca. Podjęła wtedy pracę nauczycielki fizyki w V Liceum w Gdańsku-Oliwie. Na spotkaniu 9 XII 1956 przedwojennych i wojennych działaczy harcerskich w mieszkaniu harcmistrza Aleksandra Kamińskiego w Łodzi, podczas którego dyskutowano o odrodzeniu harcerstwa, wyraziła pogląd, że podstawowy ideał wychowania harcerskiego, tj. służba Bogu, Polsce i bliźnim powinien zostać utrzymany, a na kompromisy można się zgadzać w sprawach mniej istotnych. Wraz z grupą instruktorów wzięła udział w pierwszym dniu obradującego w Łodzi (9–10 XII t.r.) Zjazdu Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej, na którym ogłoszono reaktywowanie ZHP; została wtedy wybrana do Naczelnej Rady Harcerskiej i jej Prezydium. W l. 1957–8 była zastępcą harcmistrza Józefa Grzesiaka, komendanta Gdańskiej Chorągwi Harcerstwa. Prowadziła w tym czasie kurs podharcmistrzowski w Gdyni.
Kiedy w końcu l. pięćdziesiątych władze zaczęły ponownie narzucać harcerstwu własne koncepcje wychowawcze, S. wycofała się z Prezydium (1958) i Naczelnej Rady Harcerskiej (1959). Zajęła się wówczas zbieraniem materiałów do dziejów lwowskiego harcerstwa żeńskiego; maszynopisy pracy pt. Rys historyczny Lwowskiej Chorągwi Harcerek złożyła w Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Zakł. Narodowego im. Ossolińskich oraz Bibliotece Głównej Kwatery ZHP. Przygotowała ponadto sześć opracowań na temat Lwowskiej Chorągwi Harcerek i tajnego nauczaniu we Lwowie, które przekazała do Inst. Historii PAN w Warszawie. W r. 1971 przeszła na emeryturę. Opublikowała wspomnienia pt. Tajne nauczanie w b. Okręgu Szkolnym Lwowskim w oczach byłych uczniów i nauczycieli („Skaut – Pismo Koła Harcerek i Harcerzy z l. 1910–1945” [Londyn] 1973 nr 16). Dalsze artykuły ogłosiła już w kraju: Wspomnienia z tajnego nauczania we Lwowie („Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. 31: 1983, odb. Gd. [b.r.w.]), Udział harcerek Chorągwi Lwowskiej w walce z okupantem w latach 1939–1945 (fragmenty) i Relacja Hufca Tarnopol z czasów wojny („Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki”, W. 1985). W r. 1978 otrzymała stopień harcmistrza Polski Ludowej, a w r. 1983 tytuł instruktora-seniora ZHP. W l. osiemdziesiątych wspierała działalność Kręgu Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, a od r. 1989 Związku Harcerstwa Rzpltej; została honorową przewodniczącą Okręgu Pomorskiego tej organizacji. Należała do Polskiego Tow. Fizycznego, gdzie w l. 1981–5 pełniła funkcję członka Zarządu Gdańskiego, była też członkiem Polskiego Tow. Geograficznego i Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika. Ostatni artykuł Wspomnienia z obrony Lwowa 1939 i okupacji sowieckiej opublikowała w księdze „Od lat najmłodszych do późnej siwizny... Wspomnienia harcerzy obrońców Lwowa 1939” (Wr. 1993 II). Zmarła 24 IV 2000 w Sopocie, została pochowana na cmentarzu przy ul. Malczewskiego. Była odznaczona Krzyżem Walecznych (1920), Srebrnym Krzyżem Zasługi, Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944) i Odznaką «Orląt Lwowskich».
S. rodziny nie założyła.
Jarzembowski K., Kuprianowicz L., Materiały do Księgi Harcmistrzyń i Harcmistrzów Związku Harcerstwa Polskiego mianowanych w latach 1920–1949, „Harcerstwo” 1997 nr 6 s. 85; Materiały do harcerskiego słownika biograficznego, Red. O. Fietkiewicz, tamże 1995 nr 9 s. 137; Mazur G., Węgierski J., Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik biograficzny, Kr. 1997 (fot.); – Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, Red. K. Komorowski, W. 1996; Bury J., Harcerki przemyskie, Przemyśl 1994 s. 63–4; Harcerki 1911–1939. Historia, program, wychowanie, Red. J. Raniecka-Bobrowska, W. 1990; Harcerki 1939–1945, Red. K. Wyczańska, W. 1983; Kaczyński A., Druhna Luna, „Rzeczpospolita” 2000 nr 122 s. A 14 (fot.); Koźniewski K., I zawsze krzyż oksydowany... Refleksje nad historią harcerstwa w Polsce 1911–1986, W. 2003; Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi. Uchwały, referaty, głosy w dyskusji, W. 1957 s. 104–5; Krężel J., Konspiracja harcerek 1939–1945. Szare Szeregi na terenie południowo-wschodniej Polski, Tarnów 1996 I; Lewandowska-Kozimala I., Skauting Polski w Galicji Wschodniej, Przemyśl 1994 s. 131; Nikiel Z., Hm Stefania Stipal, „Mater. Hist. Stow. Szarych Szeregów” 2000 nr 50 s. 57; Pempel S., Pod znakiem lwa i syreny, W. 1989 s. 19, 42, 59, 69, 108, 183, 196; Persak K., Odrodzenie harcerstwa po 1956 r., W. 1996; Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej, W. 1988 III 478; Radomski J. A., Stipalówna Stefania (1903–2000), w: Sylwetki Kobiet-Żołnierzy. Służba Polek na frontach II wojny światowej, Red. K. Kabzińska, Tor. 2003 VII 318–22; Szczecina D., Sopockie harcerstwo. Kalendarium 1920–1991, Sopot 1992 s. 6, 10; Węgierski J., Komendy Lwowskiego Obszaru i Okręgu Armii Krajowej 1941–1944, Kr. 1997 (fot.); tenże, Obsada Lwowskiego Obszaru SZP-ZWZ-AK-NIE w latach 1939–1945, Kr. 2000; tenże, W lwowskiej Armii Krajowej, W. 1989; Zawadzka A., Gawędy o tych które przewodziły, Wanda Kamieniecka-Grycko, Stefania Stipal (Luna), W. 2000 cz. 3 s. 77–131 (fot.); taż, Harcerstwo żeńskie na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej 1911–1945, W. 1999 (fot. na s. 98); taż, Śp. harcmistrzyni Stefania Stipal, „Czuwaj” 2000 nr 9 s. 27; Zürn-Zahorski Z., Pogotowie Harcerek i Harcerzy we wrześniu 1939 r., Kr. 1999 s. 503–4, 633; – Harcerki 1939–1945. Relacje-pamiętniki, Oprac. K. Wyczańska, W. 1985 (fot.); – „Więź” 2000 nr 7 s. 219–20; – B. Jag.: sygn. Przyb. 151/67 (Zespół S.), sygn. Przyb. 293/80, 413/76; – Informacje siostrzeńca, Jacka Konopackiego z Sopotu, Jerzego Radomskiego z Otwocka i Wandy Tomaszewskiej z Wr.
Janusz Wojtycza