Kuncewicz (Kunczyc) Jan Jozafat (ok. 1580–1623), bazylianin, arcybiskup unicki połocki, święty. Syn Gabriela, ławnika miejskiego, i Maryny, ur. ok. r. 1580 we Włodzimierzu Wołyńskim. Po ukończeniu szkoły cerkiewnej przy katedrze włodzimierskiej zaczął praktykę kupiecką w domu Jacentego Popowicza w Wilnie. Tam uzupełniał swoje wykształcenie przez kontakty osobiste z Piotrem Arkadiuszem (zm. 1633), teologiem metropolity Hipacego Pocieja, oraz z jezuitami, Walentym Grozą-Kowalskim (Fabrycy) i Janem Grużewskim, profesorami Akad. Wil. Języka łacińskiego nie znał. Posługiwał się poprawnie językami polskim i ruskim. W r. 1604 wstąpił do bazylianów, przyjmując imię zakonne Jozafat. Jako kleryk bazyliański w klasztorze św. Trójcy w Wilnie, studiował elementy teologii, najpierw pod kierownictwem Piotra Suromiatnyka, rektora szkoły klasztornej, zaś po r. 1607 pod opieką wykształconego w Würzburgu i w Rzymie Welamina Rutskiego i jezuitów z Akad. Wil. W r. 1609 otrzymał święcenia kapłańskie i nominację na mistrza nowicjatu.

W atmosferze narastających konfliktów między unitami a prawosławiem dał się K. poznać jako żarliwy stronnik unii brzeskiej i autor 7 krótkich traktatów polemicznych (nie zachowały się). Po objęciu metropolii kijowskiej przez Welamina Rutskiego został na jego miejsce (1613) archimandrytą wspomnianego klasztoru św. Trójcy, który był wówczas ośrodkiem odrodzenia zakonnego i religijnego w kościele unickim. Wydaje się, że wówczas zamiast nazwiska mieszczańskiego Kunczyc zaczął się posługiwać nazwiskiem szlacheckim Kuncewicz. Dzięki licznym kontaktom z unicką szlachtą ruską udało mu się pozyskać wiele fundacji, w których zakładał klasztory i szkoły. Wobec rosnącej liczby adeptów zakonnych przeniósł się w r. 1617 wraz z nowicjatem do Bytenia koło Słonima. Wraz z Rutskim był twórcą reformy bazyliańskiej zainicjowanej przez uchwały pierwszej kongregacji zakonnej w Rucie koło Nowogródka w r. 1617. Z końcem t. r. otrzymał koadiutorię połocką; w r. 1618 został arcybiskupem połockim w obrządku wschodniosłowiańskim. Asceta, prowadzący surowy tryb życia i wymagający w stosunku do podległego mu duchowieństwa, natychmiast przystąpił K. do wewnętrznych reform w diecezji. Organizował klasztory w duchu prowadzonej reformy zakonnej, co roku zwoływał synody. Dla duchowieństwa parafialnego napisał przetłumaczone później na łacinę Regulae… pro presbiteris (wydrukował je N. Contieri w „Vita di S. Giosafat”, Roma 1867 s. XXIII–XXXV). Poza regułami opracował K. tzw. Konstytucje zawierające w 9 punktach kary kościelne dla podległego mu duchowieństwa (tamże, s. XXXV). Dla mało wykształconych duszpasterzy ogłosił katechizm.

Równolegle prowadził K. w sposób energiczny działalność zmierzającą do utrwalenia dzieła unii brzeskiej, przy czym szczególny opór stawiały mu środowiska mieszczańskie. Już w r. 1619 Mohylew zamknął bramy przed K-em, gdy przybył tam z mandatem królewskim uprawniającym go do odbierania cerkwi prawosławnym, i trzeba było krwawej interwencji kanclerza lit. Lwa Sapiehy, by przezwyciężyć opór władz miejskich.

Sytuacja skomplikowała się jeszcze, kiedy w r. 1620, przy poparciu Turcji i Moskwy, patriarcha jerozolimski Teofan powołał hierarchię prawosławną na ziemiach ruskich i wyznaczył na prawosławną stolicę arcybiskupią w Połocku Melecjusza Smotryckiego, który przystąpił do organizowania oporu wobec działalności K-a. K., posiadając za sobą oficjalne poparcie państwa polskiego, które nie uznało nowo utworzonej hierarchii prawosławnej, posługiwał się pomocą ramienia świeckiego. Postępowanie K-a spotkało się z pewnymi zastrzeżeniami w otoczeniu króla i na sejmie. Odebranie przemocą zajętych przez prawosławnych cerkwi w Mścisławiu wywołało głośną kontrowersję z Lwem Sapiehą (1622), który wystąpił przeciw środkom stosowanym przez K-a wobec dyzunitów. K. wyjaśniał, że broniąc stanu posiadania swego Kościoła, pełni tylko obowiązki biskupa.

Sprawa «uspokojenia religii greckiej» poczęła zajmować coraz więcej miejsca na obradach sejmowych, a w r. 1623 dyskutowano nad możliwością polubownego załatwienia sporu przez zwołanie wspólnego synodu unitów i prawosławnych. Jednakże w czasie kolejnej próby odzyskania swojej władzy arcybiskupiej w Witebsku K. został tam 12 XI 1623 r. zamordowany przez prawosławnych mieszczan. Pociągnęło to mobilizację po stronie unii także i części jej dotychczasowych przeciwników (przeszedł na stronę unii główny antagonista K-a Smotrycki). Proces beatyfikacyjny wszczęto już w r. 1624, beatyfikacja nastąpiła 16 V 1642 r. W dwieście lat później dn. 29 VI 1867 r. Pius IX ogłosił kanonizację K-a, który został pierwszym świętym obrządku wschodniego w Kościele katolickim. Relikwie K-a przewożone w okresie wojen z Moskwą w XVII w. z miejsca na miejsce, zostały umieszczone przez kanclerza w. lit. Karola Radziwiłła (zm. 1711) w kaplicy zamkowej w Białej Podlaskiej. Przetrwały tam do r. 1764. Później przeniesiono je do miejscowej cerkwi bazylianów. Odkryte w czasie pierwszej wojny światowej (1915) zostały przewiezione do kościoła greckokatolickiego Św. Barbary w Wiedniu. W r. 1949 przewieziono je do Rzymu i złożono w katedrze Św. Piotra.

Estreicher; – Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934; Choma I., Perevezenja moščiv sv. Josefata do Rzymu, Bohoslovja 31 (1967) s. 127–50; Contieri N., Vita di s. Giosafat arcivescovo e martire ruteno dell’ordine di s. Basilio il Grande, Roma 1867; Guépin A., Saint J. archevêque de Polock, martyr de l’unité catholique et l’Eglise grecque unié en Pologne, Paris 1874 I–II, Wyd. 2. Paris 1897–8 (tłum. W. Kalinka pt. Żywot św. J. Kuncewicza męczennika…, Lw. 1885); Marusyn M., Pastyrsko-liturhična dijatelnost’ sv. Josefata, Bohoslovja 31 (1967) s. 5–99; Miscellanea in honorem S. J. Kuncewycz, Analecta Ordinis S. Basilii Magni, 15 (1967) sectio 2 vol. 6 i osobno Romae 1967; Susza J., Cursus vitae et certamen martyrii B. J. Kuncewicii…, Romae 1665, obszerniejsze wyd. J. Martinova, Parisiis 1865; Velykyj A. G., [Wstęp do] Sv. Josefat hieromartyr, Analecta Ordinis S. Basilii Magni, S. 2 Sectio 3, Romae 1952 vol. 1 s. XI–XXV; Wiszniewski M., Historia literatury pol., Kr. 1851 VIII 497–503; Žukovič R., O nieizdannych sočinennijach J. Kuncevyča, „Izvestija otdelenija ruskago jazyka i slavesnosti Imperatorskoj Akad. Nauk” T. 14: 1909 [druk.] 1910 Kn. 3; – Analecta Ordinis S. Basiliani Martyris, 1 (1924) fasc. 1 s. 73–91, 145–9, 314–63, fasc. 4 s. 604–27 (J. Skruteń, Bulla kanonizacyjna: Pius IX, Bulla Canonisationis s. J. Kuncevicii…, Romae 1867), 1 (1925) fasc. 2/3, 1 (1925–27) fasc. 4 s. 569–75, 3 (1930) fasc. 3/4 s. 403–31 (J. Skruteń); toż, S. 2 Sectio 3, Romae 1952 vol. 1: 1623–1628, vol. 2: 1628–1637 (pełny zestaw dokumentów odnoszących się do beatyfikacji i kanonizacji K-a wyd. A. G. Velykyj); toż, 15 (1967) Sectio 2 vol. 6 s. 291–370 (dokumenty dotyczące relikwii Józefata wyd. A. G. Velykyj); Materiały do istorii žitja i smerty J. Kuncevyča…, 1. Katechyzm, 2. Pravyla dla svjaščennykiv. Wyd. D. Dorožyns’kyj, Leopoli 1911; „Orientalia Christiana” Vol. 1: 1923 s. 297–320, Vol. 3: 1924/5 s. 173–217, 218–39 (materiały związane z życiorysem i procesem kanonizacyjnym wyd. G. Hoffmann, podob.); „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1868 s. 1–63 (materiał biogr. wraz z życiorysem K-a oprac. przez Welamina Rutskiego); Sviatyj svjaščenomučenyk J. Kuncevyč. Materialy i rozvidky, Wyd. J. Slipyj, Lviv 1925 (podob.); – B. Uniw. KUL w L.: „Matka Świętych Polska” (mszp. pracy przygotowany do druku, zestaw źródeł i opracowań).

Red.