Sydonia Katarzyna (Katarzyna Sydonia) (ok. 1548 lub 1550 – 1594), księżniczka saska, księżna cieszyńska.
Była córką Franciszka I (zm. 1581), ks. saskiego na Lauenburgu z dynastii askańskiej, i Sybilli (1515–1592), córki Henryka V Pobożnego, ks. saskiego z dynastii Wettynów. Miała braci: Albrechta (ur. i zm. 1542), Magnusa II (1543–1603) i Franciszka II (1547–1619), książąt saskich na Lauenburgu, Henryka (1550–1585), Maurycego (1551–1612), abp. Bremy i Fryderyka (1554–1586), kanonika kolońskiego, oraz siostry: Dorotę (1543–1586), księżną brunszwicką na Grubenhagen, i Urszulę (1552/3–1620), księżną brunszwicką na Dannenbergu. Siostrami ojca S-i były: Dorota, żona króla Danii Chrystiana III, i Katarzyna, żona króla Szwecji Gustawa I Wazy. S. urodziła się zapewne po Franciszku II (ur. 10 VIII 1547), a przed Henrykiem (ur. 11 XI 1550). Była wyznania ewangelicko-augsburskiego.
Dn. 25 XI 1567 w Cieszynie S. poślubiła ks. cieszyńskiego Wacława III Adama z dynastii Piastów, wnosząc w posagu 10 tys. złr. Dn. 19 XII t.r. hołd nowej księżnej złożyło 55 przedstawicieli cieszyńskiej szlachty. Pozycja S-i niewątpliwie wzrosła po urodzeniu 30 IV 1570 syna Chrystiana Augusta, który jednak zmarł już 19 II 1571, przypuszczalnie w wyniku zarazy, grasującej w tym czasie na Śląsku. Po śmierci Fryderyka Kazimierza, syna Wacława Adama z pierwszego małżeństwa (zm. 4 V 1571) książę sporządził testament, w którym przekazywał S-i Ks. Cieszyńskie oraz wyłącznie na jej potrzeby Jabłonków z okolicznymi wioskami. Dn. 12 lub 13 XII 1574 urodziła S. syna Adama Wacława (zob.). Już w ostatnich latach życia męża odgrywała ważną rolę w Ks. Cieszyńskim. Na polecenie jej i Wacława Adama w r. 1577 Jerzy Pelhrzim z Trzanowic i Piotr Zych sporządzili urbarz dla dóbr klucza cieszyńskiego; wcześniejsze urbarze spłonęły w r. 1570 w pożarze zamku.
Po śmierci Wacława Adama (4 XI 1579) S. została regentką w imieniu pięcioletniego Adama Wacława. Kontynuowała trwający od r. 1573 spór ze stanami Ks. Cieszyńskiego o ordynację ziemską, dotyczący głównie rozdziału osobistej jurysdykcji księcia od jurysdykcji sądu ziemskiego. Ponieważ nie zgodziła się na rewizję ordynacji, zwiększyło to nieustępliwość stanów oraz spowodowało interwencje cesarza Rudolfa II, kilkakrotnie unieważniającego niektóre decyzje S-i, naruszające interesy szlachty. S. w r. 1580 otrzymała od Rudolfa II zapewnienie, że w razie użycia siły przez stany starosta generalny Śląska, bp wrocławski Marcin Gerstman, udzieli jej ochrony. Za pośrednictwem Gerstmana doszło 30 XII 1581 do spotkania S-i z reprezentantami stanów, ale porozumienia nie osiągnięto; również obrady komisji w listopadzie 1582, podczas których S-ę reprezentował Gothard von Logau, pan Skoczowa i Strumienia, zakończyły się fiaskiem.
S. dbała o rozwój miast w Ks. Cieszyńskim. W r. 1580 nadała Cieszynowi nowy «Kellerordnung» (porządek piwniczny), ustanowiony w celu ograniczenia nadużyć związanych z wyszynkiem wina. W r. 1581 uzyskała zgodę Rudolfa II na zorganizowanie w Cieszynie czwartego jarmarku w dzień św. Andrzeja Apostoła. Dn. 7 III 1583 zgodziła się na wydzierżawienie przez Cieszyn wyszynku winnego cechowi winiarzy; uzyskane w ten sposób środki przeznaczono na pokrycie rosnących długów miasta. T.r. potwierdziła i zagwarantowała rzemieślnikom Jabłonkowa przywileje, posiadane przez rzemieślników cieszyńskich. Dn. 24 IV 1584 wydała „Porządek kościelny”, prawną regulacją dotyczącą organizacji Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim; w porównaniu z poprzednim „Porządkiem” z r. 1568 zawierał on nowe przepisy dotyczące funduszu na rzecz ubogich i szkolnictwa oraz rozbudowane artykuły o spowiedzi i ślubach. W r. 1585 podarowała Cieszynowi część ogrodów, kupionych uprzednio od mieszczanina Schneidera na grunt pod kościół ewangelicki (obecnie kościół p. wezw. Świętej Trójcy) oraz cmentarz, na którym t.r. pochowano 3 tys. ofiar zarazy. Zajmowała się także działalnością gospodarczą, m.in. sprzedawała Cieszynowi wino. Była gorliwą ewangeliczką, ale w jej otoczeniu występowali również katolicy (m.in. hetman cieszyński Henryk Grodziecki). Prowadziła liczne spory sądowe z cieszyńską szlachtą, m.in. z Wacławem Mitmajerem z Błogocic, Wacławem Klochem z Kornic i rodziną Sedlnickich; w r. 1585 nakazała sądzić przed sądem miejskim szlachcica Jana Jeřábka z Mořkowa za zabójstwo (co wywołało opór stanów, żądających odesłania sprawy przed sąd ziemski), a w r. 1588 oskarżyła Wacława Kappela z Kalembic o okrutne postępowanie z jej poddanym z Boguszowic.
Dn. 16 lub 17 II 1586 poślubiła S. w Cieszynie dwukrotnego wdowca, nadżupana trenczyńskiego Emeryka Forgacha (ok. 1539 – 1599); jednym z inicjatorów małżeństwa był król Polski Stefan Batory. Zamążpójście S-i i jej wyjazd do Trenczyna (od tej pory rzadziej przebywała w Cieszynie) skłoniły Rudolfa II do wzmożenia działań, mających zakończyć spór o cieszyńską ordynację ziemską. Roli mediatora podjął się kuzyn S-i, elektor saski Chrystian I, którego wysłannik Abraham Bock doprowadził 30 VII 1590 do ugody ze stanami; gdy jednak S. zwlekała z jej akceptacją, stany zażądały dodatkowo odkupienia sprzedanych przez Wacława Adama państw stanowych: bielskiego i frydeckiego oraz wznowienia bicia cieszyńskiej monety. Obawiając się dalszych roszczeń, 30 XI S. zatwierdziła ugodę. Zgodnie z jej postanowieniami w l. 1591–2 mincerz Mikołaj Hevela de Calpino wybił w Cieszynie dwie emisje potrójnych groszy. W r. 1591 kupiła S. od Zygmunta Rudzkiego Marklowice Górne. Zmarła wg starszej literatury w czerwcu lub lipcu 1594; obecnie (na podstawie archiwaliów z Ołomuńca) przesuwa się tę datę na grudzień t.r. Została pochowana w styczniu 1595 w dawnym kościele Dominikanów (obecnie kościół p. wezw. św. Marii Magdaleny) w Cieszynie.
W małżeństwie z Wacławem Adamem miała S. (oprócz Chrystiana Augusta i Adama Wacława) syna Jana Albrechta (3 VIII 1578 – przed 4 XI 1579) oraz dwie córki: Marię Sydonię (10 V 1572 – 3 X 1587), wydaną 20 I 1587 za ks. legnickiego Fryderyka IV z dynastii Piastów, i Annę Sybillę (24 VI 1573 – po 1601), którą zamierzała wydać za ks. Siedmiogrodu Zygmunta Batorego, bratanka króla Stefana; do małżeństwa nie doszło z powodu sprzeciwu Rudolfa II, pragnącego związać władcę Siedmiogrodu z Habsburgami (6 VIII 1586 Zygmunt Batory poślubił Marię Krystynę, siostrę stryjeczną cesarza). Córką S-i prawdopodobnie nie była nieznana z imienia córka Wacława Adama, o której chorobie pisał on 23 II 1569 w liście do Rady Miejskiej Cieszyna; wbrew starszej literaturze można przypuszczać, że list ten dotyczył Zofii, córki Wacława Adama z pierwszego małżeństwa z Marią z Pernsteinu.
S. pod imieniem «Czarnej Księżnej» stała się bohaterką podań ludowych. Jako właścicielka Marklowic miała darować karę, a nawet wynagrodzić chłopa, który zabił książęcego dzika, niszczącego mu pole; legendę tę zapisał Paul Lamatsch von Warnemünde w książce „Erzälungen, Sagen und Gedichte” (Brünn 1840), jednak w wersji, w której bohaterką jest Sydonia, pani na Marklowicach, wnuczka króla Szwecji Gustawa Adolfa. Korzystając z tego samego przekazu Karol Cieńciała skreślił krótkie „Podanie o czarnej księżnej. Opowiadanie na III rok szkolny” („Mies. Pedagog.” T. 21: 1911 nr 2), a potem Zofia Kossak napisała nowelę „Prawo książęce” (w tomie „Bursztyny”, P. 1936). Wg innych podań o «Czarnej Księżnej» S. była okrutną właścicielką Dzięgielowa i po śmierci została w Cierlicku-Kościelcu pochłonięta przez ziemię. Oskar Zawisza w operze „Czarna księżna, pani z Kościelca” (1924, niewyd.; streszczenie zamieściło „Zaranie Śląskie” T. 10: 1934 z. 1) tytułową bohaterką uczynił jednak Marię z Kisielewskich Kardinalową, w l. 1625–45 właścicielkę Cierlicka, wprowadzając przy tym odrębną postać S-i. «Czarna Księżna» bywa także utożsamiana z wnuczką S-i (córką Adama Wacława) Elżbietą Lukrecją (np. w „Śląsku” Gustawa Morcinka).
Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny zemi cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II 88; Grotefen d, Stammtafeln; Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, III 197–9; Panic I., Poczet Piastów i Piastówien cieszyńskich, Cieszyn 2002 s. 27; Slovenský biografický slovník, Marica 1987 II 109; Snoch B., Górnośląski leksykon biograficzny, Kat. 2004 s. 151; – Internet: http://www.genealogy.euweb.cz/hung/forgach4.html (Forgách family); http://is.muni.cz/th/ 63955/ff_m_b1/diplomova_prace.pdf?lang=en (R. Jež, Těšínští Piastovci a jejich vztahy s Pernštejny v 16. století, Brno 2007); – Benetzky J., Najstarší dejepis Tešínska, „Tešínsko” T. 39: 1996 nr 2 s. 6; Biermann G., Geschichte des Herzogthums Teschen, Teschen 1863 s. 205–9, 287; Drabina J., Wokół przyczyn sukcesu reformacji w księstwie cieszyńskim w XVI wieku, w: Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, Red. P. Chmiel, J. Drabina, Ratingen 2000 s. 51–2; Gojniczek W., „Missiva” biskupów ołomunieckich jako źródło do dziejów i genealogii Piastów cieszyńskich z XVI wieku, w: Piastowie śląscy w kulturze i europejskich dziejach, Red. A. Barciak, Kat. 2007 s. 401, 403–4, 406–8; Havlíček B., Povesti o černe knežne na Tešínie, „Tešínsko” 1970 nr 4 s. 46–7; Iwanek W., Cieszyńskie nekropolie, „Kalendarz Cieszyński” 1990 s. 88; Kasperlik M., Die Reformationszeit im Herzogthume Teschen, „Notizen-Bl.” 1872 nr 12 s. 86; tenże, Herzog Wenzel’s von Teschen Wirksamkeit, tamże 1874 nr 1 s. 3, nr 2 s. 9–12, nr 4 s. 32; Kobbe P., Geschichte und Landesbeschreibung des Herzogtums Lauenburg, Altona 1837 II 307–8; Landwehr v . Pragenau M., Geschichte der Stadt Teschen, Würzburg 1976 s. 37, 42; Michejda K., Dzieje Kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim, w: Z historii Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Red. T. J. Zieliński, Kat. 1992 s. 24–6; Morys-Twarowski M., Przyczynki do genealogii Piastów cieszyńskich w XVI w., „Pam. Cieszyński” T. 19: 2004 s. 25–7; Peter A., Teschen. Ein historisch-topographisches Bild, Teschen 1878 s. 37–40, 83; Pfotenhauer P., Die Ritterschaft von Teschen im 16. Jahrhundert, „Zeitschr. des Vereins für Gesch. und Alterthum Schlesiens” T. 18: 1884 s. 270–8; Popiołek F., Dzieje Śląska austriackiego, Cieszyn 1913 s. 97, 133, 265, 298, 345; tenże, Groby Piastów cieszyńskich, „Zaranie Śląskie” T. 10: 1934 s. 152; tenże, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Kat. 1939 s. 24, 152; tenże, Szkice z dziejów Cieszyna, Kat. 1957 s. 126; Ptak M., Kilka uwag o ordynacji ziemskiej księstwa cieszyńskiego, „Sobótka” T. 42: 1987 s. 477–8; Sivek A., Pověst o černé kněžně v literatuře a v ústních tradicích slezského lidu, „Slezský sborník” T. 53: 1955 s. 1–15; Spratek D., Právní aspekty luterské transformace na Tešínsku, tamże T. 102: 2004 s. 4, 7–18; Spyra J., Gospodarka komunalna Cieszyna w świetle miejskich ksiąg rachunkowych z XVI–XVII w., w: Z badań nad dziejami politycznymi i społeczno-gospodarczymi Cieszyna od średniowiecza do czasów współczesnych, Red. I. Panic, Cieszyn 2005 s. 49–50; tenże, Moneta w dawnym Cieszynie, Cieszyn 2005 s. 34–5; Šefčík E., Walka o cieszyńską ordynację ziemską z 1573 r., „Pam. Cieszyński” T. 6: 1993 s. 50–5, 59; Wantuła A., Porządek kościelny Wacława Adama. Początki organizacji Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, W. 1937 s. 11, 20–1, 100–36; Włochowicz B., Sydonia Katarzyna – księżna saska, engerska, westfalska, cieszyńska i głogowska, w: Z dziejów Śląska, Red. A. Barciak, T. Rduch-Michalik, Kat. 2000 s. 85–98; Zawisza O., Dzieje Strumienia, Cieszyn 1909 s. 34–5; tenże, Któż był „Czarną Księżną”?, „Gwiazdka Cieszyńska” 1917 nr 46, 48, 51, 52; – Kaufmann A., Gedenkbuch der Stadt Teschen, Hrsg. J. Spyra, Cieszyn 2007 I 160–1, 164, 179–89, III 42–3, 78–80, 82–4; Listinář Tešínska, Wyd. E. Němec, Český Těšín 1978 t. 7 nr 646, 650, 653, 655–658, 660–661, 664, 670–671, 674, 676, 680–682, 684; Materiały do dziejów miast w Księstwie Cieszyńskim, Oprac. F. Popiołek, w: Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum polskiego w Cieszynie za r. szk. 1906/7, Cieszyn 1907 s. 28–31; Privilegia městečka Jablunkova, Oprac. E. Tengler, Moravská Ostrava 1938 s. 19; Sommersberg F. W., Silesiacarum rerum scriptores, Leipzig 1729 I 582–3, 671, 704; Urbarz Cieszyński z 1577 r., Oprac. I. Panic, Cieszyn 2001 s. 11; – Książnica Cieszyńska w Cieszynie: sygn. SZ DD II 5 (Daniel Czepko, Gynaeceum Silesiacum) k. 63v–4, sygn. SZ 3 P IV 13, Eleazar Tilisch, Kurze Vorzeichnis Bericht und Auszug von dem Stamlung und Aufkunfft der Herzoge zu Teschen und Groß Glogaw. Was auch vor Alters etwan Denckwürdiges bey solchen Fürstlichem Geschlecht und Hause vorgelauffen.
Michael Morys-Twarowski