Morsztyn (Morstin) Szczęsny (Feliks, pierwotne imię Faust) h. Leliwa (ok. 1631–1687), działacz ariański, podkoniuszy lit., dyplomata. Był synem Seweryna starszego (zob.) i Katarzyny Bibersztein Kazimierskiej. Na chrzcie otrzymał imię Faust po Fauście Socynie, którego szwagrem był jego dziad, Krzysztof «młodszy» (zob.). Przestał używać tego imienia po r. 1659 jako zapewne zbyt kompromitującego w związku z podjętymi staraniami o zezwolenie na przejście z arianizmu na kalwinizm. W r. 1646 synod ariański przyjął go w poczet alumnów zborowych, a w r. 1650 skierował go do Gdańska, aby pomagał Marcinowi Ruarowi w wygłaszaniu kazań w języku polskim. W r. 1652 przyznano mu 100 talarów na studia. Dn. 27 IX t. r. zapisał się M., wraz ze swym stałym kolegą Stefanem Mierzyńskim, do metryki gimnazjum w Elblągu, gdzie 21 XII 1652 bronił opowiadającej się za heliocentryzmem i wydanej drukiem rozprawy „De quotidiana telluris revolutione”. Sam M. zgłębiał bezsprzecznie nauki matematyczne (jego podpis zachował się na znanym podręczniku Joachima Stegmana), ale głównym autorem omawianej rozprawy był zapewne prezydujący przy jej obronie Henryk Nicolai. Kilka lat spędził M. za granicą, 4 IX 1654 wpisał się na uniwersytet w Lejdzie. W r. 1655, będąc nadal za granicą, uzyskał nowe stypendium od synodu. Dn. 30 V 1660, wyruszając z Oxfordu do kraju, otrzymał od Albrychta Góreckiego, podkoniuszego lit., zaufanego sługi Bogusława Radziwiłła, list polecający go gorąco na służbę Bogusławowi. Po powrocie do kraju wstąpił istotnie na służbę do księcia Bogusława Radziwiłła, którego plenipotentem był już wówczas jego brat stryjeczny Zbigniew Morsztyn (zob.), i od sierpnia 1660 mieszkał stale w Królewcu, pracując w książęcej kancelarii. W listopadzie t. r. wyruszył do Krakowa, z którego powrócił 18 II 1661. W maju t. r. wystarał się ks. Bogusław o zgodę króla Jana Kazimierza i sejmu na przejście M-a z arianizmu na kalwinizm. Zapewne dostał M. wówczas godność podkoniuszego lit. Pozostał jednak nadal sympatykiem wiary ojców i utrzymywał stale kontakty z emigrantami ariańskimi. Dn. 6 IX 1662 wysłał go ks. Bogusław w sprawach swoich dóbr na komisję wojskową i dwór królewski do Lwowa. Po śmierci Wincentego Gosiewskiego został M. 19 I 1663 powtórnie wyprawiony do Lwowa, aby starać się przy poparciu kuzynów Jana Andrzeja i Tobiasza Morsztynów (zob.) o buławę polną dla ks. Bogusława, o uregulowanie jego pretensji do zaległego żołdu oraz w sprawie sporu o dobra po zmarłym ks. Januszu Radziwille z wojskiem litewskim. Jako rezydent ks. Bogusława przebywał przy dworze królewskim w r. 1663 we Lwowie, z początkiem r. 1664 w Warszawie, skąd w marcu wrócił do księcia, który wysłał go t. r. do dominium warmińskiego. Ok. r. 1665 przebywał M. chyba znów w Lejdzie; przywódca remonstrantów J. Naeran skarżył się wówczas na długi, jakie zaciągnął u niego «Faustus infaustus». W r. 1666 posłował od ks. Bogusława do Gdańska. W nagrodę na swe usługi otrzymał w kwietniu 1663 kontrakt na arendę folwarku Białystoczek pod Zabłudowem, a nieco później objął także w arendę sąsiednie Kuriany, które trzymał jeszcze w r. 1671.

Z wakansów po Bogusławie Radziwille M. otrzymał od króla Michała Korybuta 2 I 1670 w dożywocie wójtostwo brańskie z folwarkiem Kiersnowo (Kierznowo) i wsiami Oleksino i Patoki. Dożywocie to król rozciągnął 15 IV t. r. na jego żonę Annę Puciatównę, przedstawicielkę litewskiej rodziny kalwińskiej związanej z Radziwiłłami birżańskimi. W czasie długoletniej służby u ks. Bogusława Radziwiłła poznał dobrze doradców i wysokich urzędników elektora, przyjaźnił się z Johannem von Hoverbeck, posłem brandenburskim w Warszawie. Względami tymi kierował się król Michał Korybut powierzając M-owi w maju t. r. misję poselską do elektora, którego pragnął zjednać, obawiając się, aby nie poparł podejmowanych przez malkontentów prób jego detronizacji. Przeciwko kandydaturze M-a na posła wypowiadał się wrogi elektorowi podkanclerzy koronny Andrzej Olszowski, gdyż uważał, że jest on zbyt blisko związany z obozem stronników elektora w Polsce. Otrzymawszy 28 V 1670 instrukcje wyruszył M. przez Królewiec do Berlina, do którego wjechał uroczyście 19 VI t. r. Podejmowany z wielkimi honorami, 22 VI uzyskał audiencje u elektora. Od elektora wyjednał M. jedynie drobne ustępstwa w spornych kwestiach związanych z handlem królewieckim, obietnicę wysłania poselstwa dla złożenia hołdu z Lęborka i Bytowa oraz w celu dalszych układów. Odrzucono natomiast wstawiennictwo króla polskiego w sprawie Krystiana Kalksteina. Dn. 16 IX 1673 wyprawiony został powtórnie do Berlina z prośbą o pomoc pieniężną lub wojskową przeciwko Turkom.

M. pozostał także po śmierci Michała Korybuta gorliwym stronnikiem elektora. Już u schyłku życia króla przedłożył zaufanemu doradcy elektora Ottonowi Schwerinowi projekt wysunięcia kandydatury na tron polski 18-letniego najstarszego syna elektora, Karola Emila. Projekt ten zaakceptował sam elektor i poparli początkowo podkanclerzy kor. Olszowski i bp krakowski Andrzej Trzebicki. Szanse tej kandydatury przekreśliły jednak sukcesy militarne Jana Sobieskiego. W r. 1674 pośredniczył M. przy wydawaniu w drukarni radziwiłłowskiej w Słucku dzieł turkoznawczych, a w r. 1676 posłował od Radziwiłłów do elektora jako do jednego z opiekunów córki Bogusława Radziwiłła Ludwiki Karoliny, w celu uzyskania zgody na jej zaręczyny ze Stanisławem Kazimierzem Radziwiłłem, stolnikiem lit. Na elekcji 1674 r. głosował na Jana Sobieskiego wśród szlachty woj. krakowskiego. W r. 1677 wystarał się u króla o przywilej na «wolne exercitium religionis reformatae w Litwie». W czerwcu lub lipcu 1679 wysłał go Jan III do Anglii, Holandii i Szwecji w sprawie ligi przeciwko Turkom. Pomocy nie uzyskał, jedynie gmina kalwińska w Anglii ofiarowała na cele ligi antytureckiej 80 000 talarów w zamian za przyznanie kalwinom w Rzeczypospolitej prawa do swobodnego odprawiania nabożeństw. Rada Królewska odrzuciła jednak tę ofertę. Relację z podróży złożył na sejmie 14 II 1681. Na tym sejmie protestował również w izbie poselskiej przeciwko lidze z Austrią, pośredniczył w sprawie Jana Andrzeja Morsztyna i starał się o uznanie małżeństwa Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny z synem elektora, margrabią brandenburskim Ludwikiem. Dn. 25 III 1683 podpisał dyplom inwestytury księcia kurlandzkiego. Jeszcze 9 V 1686 porozumiewał się z posłem brandenburskim w Rzeczypospolitej w sprawie obrony egzystencji kościoła kalwińskiego w Węgrowie. Zmarł 27 IV 1687.

Był żonaty z Anną Puciatówną i miał córkę Joannę, która poślubiła jednego z Parysów.

PSB, (Kalkstein Krystian, Ludwika Karolina); Niesiecki; Uruski; Wolf, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 298; – Bieńkowska B., Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku, Wr. 1971; Jacoby J., Boguslaus Radziwill. Der Statthalter der Grossen Kurfürsten in Ostpreussen, Marburg/Lahn 1960 s. 188–9; Kamińska-Linderska A., Między Polską a Brandenburgią, Wr. 1966 s. 99–101; taż, Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 r., „Kwart. Hist.” T. 72: 1965 nr 2; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914 (mylnie występuje jako Władysław M., podkoniuszy lit.); Pelc J., Zbigniew Morsztyn, arianin i poeta, Wr. 1966; Piwarski K., Dzieje Prus Wschodnich, Gdynia 1938 s. 72–5; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 II; Raków ognisko arianizmu, Kr. 1968 s. 109; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” T. 7/8: 1935/6; Tazbir J., Arianie w Białymstoku i okolicach, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968 s. 97, 101; Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960 s. 87, 88, 91; – Bibl. Ord. Krasińskich, XXIII–XXIX; Bock, Historia antitrinitariorum, I; tenże, Historia Socinianismi Prussici… (Memorabilia), Regiomonti 1754 s. 55 (tu M. występuje pod imieniem Stanisława; wadliwie wykorzystali tę notatkę L. Chmaj i S. Szczotka); Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., V 473; Die Matrikel des Gymnasium zu Elbing (1598–1786), Hrsg. v. H. Abs, Danzig 1936 s. 126; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Urkunden u. Aktenstücke, XII 447, XIX 19–20, 23–24, XX/1 s. 242–3; Załuski Epistolae, I 470; – „Odr. i Reform. w Pol.” T. 10: 1965; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. IV a kopie korespondencji Bogusława Radziwiłła teka 2–5, dz. V teka 91 nr 4485, teka 184 nr 8666 nr 3, 9, teka 201 nr 9646, teka 218 nr 10038, dz. XXI teka 25 nr 188, Arch. Skarbu Kor. Oddz. II nr 64 f. 122v., Metryka Kor. t. 209 k. 274–275, 315v.–316; B. Czart.: rkp. nr MN 169 (diariusz J. A. Chrapowickiego pod 9 VII 1679 i 15 III 1680), nr 405 k. 87–124 (diariusz poselstwa z r. 1670), nr 937 s. 555; B. Jag.: rkp. nr 5346 t. 2 k. 48, nr 5357 t. 17 k. 74–75, 99, nr 6147 t. 17 k. 101–106 (autograf i pieczęć M-a); B. Narod.: rkp. BOZ 911 (Diariusz S. Niezabitowskiego pod datą 27 IV 1687); – Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski w Materiałach Red. PSB.

Wacław Urban i Tadeusz Wasilewski