Poniatowski Szczęsny Leon (1857–1936), prawnik, rolnik, działacz społeczny i polityczny. Ur. 22 IV w Cepcewiczach nad Horyniem w pow. łuckim, był synem Adama i Zofii z Felińskich, córki Ewy Felińskiej (zob.), siostry arcbpa Zygmunta Felińskiego (zob.), młodszym bratem Kazimierza (zob.). Gdy w r. 1864 ojciec za udział w powstaniu został zesłany na Syberię, a majątek uległ konfiskacie, P. przez pewien czas wychowywał się u krewnych Felińskich i Wydżgów. Do gimnazjum uczęszczał początkowo w Warszawie, a od r. 1874 w Jarosławiu nad Wołgą, gdzie po śmierci ojca przebywał pod opieką stryja arcybpa Felińskiego. Egzamin maturalny złożył ok. r. 1879 we Włodzimierzu. W l. n. studiował na uniwersytecie w Petersburgu prawo, które ukończył w r. 1883 ze srebrnym medalem, lecz nie przyjął propozycji podjęcia pracy naukowej na tej uczelni. Przez pięć lat odbywał praktykę adwokacką w kancelarii Włodzimierza Spasowicza w Petersburgu. W okresie tym pisywał korespondencje do „Journal de Genève”. Ok. l. 1890–7 prowadził własną kancelarię adwokacką w Dyneburgu, a następnie powrócił do odzyskanego majątku w Cepcewiczach. Oprócz zajęć gospodarskich zajmował się pracą społeczną i polityczną, był jednym z najbardziej znanych działaczy polskich na Polesiu i Wołyniu. Ok. r. 1900 brał udział w organizowaniu Tow. Wzajemnego Kredytu tzw. Banku Polskiego w Łucku, a w r. 1901 był współzałożycielem, a następnie wieloletnim prezesem Tow. Rolniczego w Łucku. Pod jego kierunkiem Towarzystwo rozwinęło owocną działalność rolniczo-handlową opartą na zasadach komisowych. W l. 1904–6, gdy zaistniała możliwość uzyskania przez Polaków pewnych ustępstw od rządu rosyjskiego, nawiązywał kontakty z działaczami politycznymi w Żytomierzu, Kamieńcu, Kijowie, Warszawie, Moskwie, Petersburgu. W r. 1905 wziął udział w dwóch ogólnorosyjskich zjazdach działaczy ziemskich w Moskwie (we wrześniu i listopadzie), na których rozpatrywano kwestię narodową, w tym również i polską. P. opowiadał się wówczas za nadaniem Ukrainie autonomii politycznej. W r. 1903 wraz z Włodzimierzem Grocholskim, Tomaszem Michałowskim, Wilhelmem Kulikowskim i in. założył konspiracyjną organizację «Zrzeszenie», której celem była obrona interesów Polaków na Rusi, zakładanie tajnych polskich szkół, a później akcja wyborcza do I Dumy. W okresie tym współuczestniczył w powstaniu „Dziennika Kijowskiego”, w którym następnie zamieszczał swoje artykuły, m. in. W sprawie agrarnej (R. 1: 1906 nr 2, 19).
Dn. 14 IV 1906 P. został wybrany jako poseł ziemi wołyńskiej do I Dumy Państwowej, obok Józefa Potockiego i Włodzimierza Grocholskiego, i jako jedyny Polak wszedł do prezydium Dumy w charakterze wicesekretarza. W Dumie należał do Koła posłów polskich z Litwy i Rusi, które powstało – niezależnie od Koła Polskiego skupiającego posłów z Królestwa Kongresowego – dla obrony interesów Polaków ziem wschodnich, m. in. walki o dopuszczenie polskich szkół na tych terenach; w związku z tą sprawą P. wszedł w ostry konflikt z Kołem Polskim, które zrezygnowało z walki o szkoły polskie na wschód od Bugu. Z ramienia Koła P. działał w komisji agrarnej, występując przeciwko idei przymusowego wywłaszczania majątków, ziemskich, za rozwiązywaniem kwestii agrarnej zgodnie z miejscowymi warunkami. W tym duchu dwukrotnie zabierał również głos w obradach plenarnych Dumy. Potępiał także pogromy Żydów w Białymstoku. Swoimi uwagami na temat działalności I Dumy dzielił się na łamach warszawskiego „Słowa”. Po rozwiązaniu I Dumy (lipiec 1906) P. powrócił do pracy społecznej. W tych latach, w okresie rządów P. Stołypina, samorządy terytorialne tzw. ziemstwa, które miały stać się narzędziem rusyfikacji na ziemiach wschodnich, dzięki przewadze Polaków w ich władzach przyczyniły się do znacznego rozwoju tych terenów. P. działał w ziemstwie powiatowym i gubernialnym, gdzie pełnił funkcje przewodniczącego komisji komunikacyjnej i finansowej, pracował też w kilku innych komisjach. Dzięki jego inicjatywie rozwijała się na Wołyniu budowa dróg, rozszerzona została sieć telefoniczna, rozpoczęto opracowanie szczegółowej mapy Wołynia oraz powstała w r. 1915 spółka «Kamień» d/s eksploatacji złóż mineralnych Wołynia, której osiągnięcia wykorzystano już w l. dwudziestych. Był w tym okresie członkiem Rejonowego Komitetu Południowo-Zachodnich Kolei Żelaznych i Komisji dla Naprawy Ustroju Rolnego, należał do Tow. dla Popierania Polskiej Nauki Rolnictwa, brał udział w organizacji spółdzielni spożywców w Cepcewiczach, ofiarowując na ten cel plac i dom, w którym później urządzono szkołę. Szczególne znaczenie miało uzyskanie przez P-ego w l. 1913–14 100 ha gruntów państwowych pod Sarnami i inicjatywa założenia na torfowisku Czemerne stacji doświadczalnej łąkowo-błotnej, będącej początkowo filią Instytutu Błotnego w Mińsku. Prace jej obejmowały ważne dla Polesia zagadnienia melioracyjne oraz ekologiczne i meteorologiczne.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej w l. 1914–17 P. był pełnomocnikiem Wszechrosyjskiego Związku Ziemstw d/s aprowizacji armii na terenie kilku guberni, a w r. 1915 głównym pełnomocnikiem d/s opieki nad uchodźcami przy froncie południowo-zachodnim. W r. 1917 nieoficjalnie prowadził rozmowy w sprawie polskiej z przewodniczącym Dumy M. Rodzianko w Petersburgu i uczestniczył w naradzie z A. Kiereńskim w Moskwie. W t. r. został sędzią pokoju w Maniewiczach, a następnie we Włodzimierzu. W r. 1918 powrócił do Cepcewicz. W r. 1919 przybył do Warszawy, gdzie na zamówienie polskiej delegacji udającej się na konferencję paryską napisał referaty o bogactwach mineralnych i gorzelnictwie na Wołyniu. W marcu 1919 powrócił do Włodzimierza. Objął prezesurę Tow. Pomocy Ofiarom Wojny i przez rok kierował akcją pomocy żywnościowej dla ludności. W r. 1920 został sędzią w Sądzie Okręgowym w Łucku i zajął się organizacją sądownictwa polskiego na Wołyniu. W l. 1922–32 był rejentem w Sarnach. Ok. r. 1922 założył Tow. Rolnicze w Sarnach i został jego prezesem. Przystąpił też do reaktywowania stacji łąkowo-błotnej, której działalność została przerwana przez wojnę. W r. 1924 uruchomiono ją jako samodzielny Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk pod Sarnami, pod kierownictwem krewnego P-ego Bronisława Chamca. P. aż do r. 1936 był członkiem zarządu Zakładu, który rozwinął się w największą w Polsce placówkę badania uprawy i melioracji torfowisk, łąk i pastwisk. Na temat działalności Zakładu i melioracji Polesia pisał artykuły w „Gazecie Rolniczej”, m. in. Polesie, przyszła polska Holandia (R. 66: 1926), W sprawie osuszenia Polesia (R. 68: 1928).
P. pracował również społecznie w Kole Porad Sąsiedzkich, komisji szacunkowej dla spraw podatkowych, był radnym sejmiku powiatowego w Sarnach, kuratorem fundacji im. Marii Czyżewiczowej dla oficerów-inwalidów w majątku Bereżki w pow. sarneńskim (do r. 1936), a sam ofiarował 100 ha ziemi dla osadników – byłych żołnierzy Wojska Polskiego. W r. 1932 osiadł na stałe w Cepcewiczach. Napisany przez niego w tym czasie pamiętnik – zaginął. Poza pracą interesował się, zwłaszcza w młodości, malarstwem. Zmarł 31 V 1936 w Cepcewiczach, pochowany został na cmentarzu parafialnym w Bereźnicy. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Niepodległości.
W małżeństwie (od r. 1894) z Marią z Sokołowskich P. miał córkę Zofię (1895–1910) i syna Józefa (ur. 1897), ekonomistę, rolnika, publicystę i polityka, po wojnie zamieszkałego w Anglii (gdzie w r. 1981 został odznaczony doktoratem honorowym Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie).
Fot. w: „Życie i Sztuka” [dod. do „Kraju”] 1902 s. 542; PSB, (Grocholski Włodzimierz, Kulikowski Wilhelm, Michałowski Tomasz); Słown. Geogr., XV 294; – Duzmin-Karavaev V. D., Iz epochi osvoboditel’nogo dviženija, Pet. 1907 I s. 145; Nasi posłowie do Izby Państwowej z Wołynia, „Dzien. Kijowski” R. 1: 1906 nr 63, 80; Poniatowski J., Szczęsny Poniatowski (1857–1936), w: Pamiętnik Kijowski, (Londyn) 1963 II 98–104 (tamże nadto o P-em na s. 81–2); S. B., Inż. Bronisław Chamiec, „Roczn. Łąkowy i Torfowy” T. 3: 1947 s. 12; Szczęsny Poniatowski (1857–1936), „Łąka i Torfowisko” R. 3: 1936 nr 8/9 s. 257–63 (fot.); – Gosudarstvennaja Duma. Pervyj sozyv. Stenografičeskie otčety, Pet. 1906 I 128, 981; Około rolnictwa. Ankieta „Kraju”. U p. Szczęsnego Poniatowskiego, „Kraj” 1902 nr 51 s. 11–12; Sprawozdanie z działalności Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk pod Sarnami za rok 1927; toż za l. 1928–36; – „Inżynieria Rolna” R. 3: 1928 s. 451, 476; „Kraj” 1905 nr 37, 1906 nr 17 s. 14; „Kur. Warsz.” 1936 nr 150 (wyd. wieczorne) s. 11; „Słowo” 1906 nr 180, 190; – Życiorys P-ego (napisany w czerwcu 1936 przez syna Józefa) nadesłany przez Józefa Śleszyńskiego w Materiałach Red. PSB; – Dokumenty w posiadaniu syna Józefa z Londynu i jego informacje.
Ligia Hayto