Starzewski Szczęsny h. Ostoja (ok. 1787–1857), aktor, reżyser, dyrektor teatru, tłumacz.
Ur. najprawdopodobniej we Lwowie, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Młodszy brat S-ego, Jan, był w l. 1814–27 aktorem teatru we Lwowie.
S. już jako kilkunastoletni gimnazjalista brał udział w amatorskich przedstawieniach, urządzanych w l. 1800–3 przez Jana Nepomucena Kamińskiego we Lwowie w pałacu Stanisława Wronowskiego, radcy prawnego i opiekuna sztuki. W r. 1803, po wyjeździe Kamińskiego, organizował w tym pałacu polskie przedstawienia razem z amatorem Klugerem, nauczycielem szkół elementarnych; od r. 1807 kontynuowali obaj swą działalność w budynku lwowskiego teatru miejskiego, wynajmowanym od dyrektora teatru niemieckiego H. Bulli. Po wyjeździe Klugera (ok. r. 1808) S. sam zarządzał teatrem polskim do maja r.n., kiedy do Lwowa wrócił Kamiński. S. grał odtąd w lwowskim teatrze polskim pod dyrekcją Kamińskiego i z zespołem tego teatru wyjeżdżał na występy gościnne do Krakowa (1820, 1824, 1829) oraz do miast Galicji (Kołomyi, Stanisławowa, Tarnowa). W l. 1831–42 należał do komitetu współzarządzającego teatrem polskim we Lwowie. Od r. 1842 grał tamże w otwartym wtedy teatrze zwanym Skarbkowskim (do r. 1849 pod dyrekcją Stanisława Skarbka, następnie Juliusza Pfeiffera); od r. 1851 pełnił tam funkcję reżysera. Po wyjeździe Pfeiffera w poł. stycznia 1854 objął tymczasową dyrekcję teatru Skarbkowskiego i sprawował ją do początku kwietnia t.r.
S. był, obok antreprenera Kamińskiego, najstarszym i najdłużej pracującym aktorem teatru polskiego we Lwowie. W ciągu ponad pół wieku zagrał ok. 100 ról. Nie należał do pierwszorzędnych artystów lwowskiej sceny, ale sytuował się zaraz za najwybitniejszymi aktorami Kamińskiego, «starał się tworzyć postacie charakterystyczne» (B. Lasocka), «był zawsze pilny, skromny i pracowity» (K. Estreicher). Grywał głównie role komiczne: «trzpiotów, waletów, szambelanów, dworaków, naiwnych głuptasiów» (Estreicher). Do jego popisowych ról należała postać Terefere w obu częściach opery krotochwilnej „Syrena z Dniestru” J. F. Kauera (muzyka) i K. F. Henslera (libretto), kasowego przeboju teatru Kamińskiego. Podobał się też jako Pedrillo w „Don Juanie” Moliera, Szarmancki w „Powrocie posła” Juliana Ursyna Niemcewicza, Kurdesz w „Kochankach extrapocztą” L. C. Caignieza; w roli Józia Wesołowskiego („Płaksa i Wesołowski” Ludwika Adama Dmuszewskiego) «ubawił publiczność serdecznie» (Estreicher). Grywał również kochanków, np. Romea („Romeo i Julia” W. Shakespeare’a), czy Urbanowicza („Jan Grudczyński starosta rawski” Dmuszewskiego), do których jednak «zbyt mało posiadał siły» (Pepłowski). W roli Andrzeja w „Glińskim” Franciszka Wężyka «pięknej grze towarzyszyła stosowna deklamacja, a jego poważne postępowanie odpowiadało temu szlachetnemu charakterowi» (Lasocka). S., razem z Witalisem Smochowskim i Janem Nepomucenem Nowakowskim, należał do pierwszych odtwórców ról w komediach Aleksandra Fredry. W debiucie scenicznym pisarza „Intryga na prędce” (10 III 1817) grał Michała, w innych prapremierach wcielił się w postacie: Alfreda („Mąż i żona”, 29 IV 1822), Astolfa („Cudzoziemczyzna”, 29 II 1824), Edwina („Odludki i poeta”, 10 XI 1826), Wiktora („Pan Jowialski”, 22 VI 1832), Papkina („Zemsta”, 17 II 1834), Szambelana Kawalerskiego („Ciotunia”, 16 VI 1834), Filipa („Dożywocie”, 12 VI 1835). W marcu 1855 odbył się benefis S-ego; lwowskie „Nowiny” dementowały informację «jakoby sam dla starości i fizycznej niemocy usunął się» i donosiły, że «pracowałby chętnie». Mimo to w kwietniu t.r. Tomasz Andrzej Chełchowski, dyrektor teatru lwowskiego od r. 1854, nie odnowił z nim kontraktu. Ostatni raz S. wystąpił 17 IV r.n. w czwartym akcie „Zemsty”, wraz z innymi aktorami usuniętymi przez dyrektora, w przedstawieniu dobroczynnym, zorganizowanym przez księżnę Jadwigę Sapieżynę.
S. był obok Kamińskiego jednym z bardziej wykształconych aktorów teatru lwowskiego. Na potrzeby tej sceny przełożył ponad 70 dramatów, granych także w innych teatrach polskich. Z niemieckiego tłumaczył wiele sztuk A. Kotzebuego („Bal maskowy”, „Krzyżacy, czyli Zakonnice zamurowane”, „Oswobodzenie Szwecji, czyli Gustaw Waza”, „Polacy w Pirenejach”, „Zbójcy w Wenecji”), utwory F. Schillera („Fiesco”, „Oblubienica z Messyny”), J. G. E. Lessinga („Emilia Galotti”) i F. W. Zieglera („Hrabiowie Guiscardi”, „Król w podróży”), a także dramaty Shakespeare’a z ich niemieckich adaptacji (np. „Trapiące duchy” H. Becka, wg „Wiele hałasu o nic”). Z francuskiego przełożył utwory R. C. Guilberta de Pixérécourta („Kaplica w lesie, czyli Ukryty świadek”, „Tajemnica zamku Orsino”), A. Bourgeois’go i A. P. Dennery’ego („Siedem grzechów śmiertelnych”), E. Scribe’a („Pierwsze dni po ślubie”), E. Deligny’ego („Rigobert, czyli Śmieszku baw mnie”). W ostatnich latach życia pracował jako tłumacz w „Gazecie Lwowskiej”, gdyż ani on, ani jego żona nie otrzymywali emerytury (zaczęto ją wypłacać polskim aktorom w r. 1856). W r. 1857 mieszkał przez dwa miesiące w Dreźnie, u córki, Wandy Dawisonowej. S. był jednym z bohaterów prologu pt. „Rozbitki”, napisanego dla sceny polskiej we Lwowie przez Kornela Ujejskiego, a przypominającego m.in. pierwszą kreację Papkina (odegrany na otwarcie tego teatru pod nową dyrekcją Nowakowskiego i Smochowskiego 2 X t.r.). S. zmarł 10 X 1857 we Lwowie, został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.
S. był żonaty od r. 1821 z aktorką Anielą z Rutkowskich, z którą miał troje dzieci: córkę Wandę (zm. 1859 w Dreźnie), aktorkę, od r. 1848 żonę aktora scen polskich i niemieckich Bogumiła Dawisona (zob.), przez wiele lat wspierającego materialnie rodzinę Starzewskich, oraz dwóch synów: Władysława i Mieczysława.
Żona S-ego, Aniela (ok. 1798–1856), córka aktorów Andrzeja i Karoliny Rutkowskich, siostra aktorek Józefy Rutkowskiej i Polixeny Rutkowskiej, Katarzyny Aszperger i Zofii Lasockiej, ukończyła Szkołę Dramatyczną Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie i w r. 1814 debiutowała w Teatrze Narodowym. Od r.n. występowała w teatrze polskim we Lwowie. Do jej ważniejszych ról należały tam: Emilia („Emilia Galotti” Lessinga, 1816), Julia („Romeo i Julia” Shakespeare’a, 1819), Leonora („Fiesco” Schillera, 1821), Ryxa („Ludgarda” Ludwika Kropińskiego, 1824), Maria („Dymitr i Maria” Józefa Korzeniowskiego, 1831). Zagrała również wiele ról w prapremierach komedii Fredry: Anielę w „Damach i huzarach” (18 XI 1825), Helenę w „Panu Jowialskim” (1832), Klarę w „Ślubach panieńskich” (15 II 1833). Występowała do r. 1845.
Słown. Teatru Pol. (bibliogr., fot.); – Bernacki L., Jan Nepomucen Kamiński 1777–1855. Materiały do biografii Kamińskiego i dziejów teatru polskiego we Lwowie, Lw. 1911; tenże, Szekspira „Wiele hałasu o nic” w Polsce, „Tyg. Słowa Pol.” 1902 nr 3, 4; Dąbrowski S., Górski R., Fredro na scenie, W. 1963; Estreicher K., Teatra w Polsce, W. 1953 III; Hahn W., Przyczynki do twórczości Jana Nepomucena Kamińskiego, Dominika Jakubowicza i Szczęsnego Starzewskiego, „Pam. Liter.” 1911 z. 2/3; Lasocka B., Aktorzy w teatrze Jana Nepomucena Kamińskiego, „Pam. Teatr.” 1967 z. 1; taż, Teatr Stanisława hrabiego Skarbka (1842–1848), tamże, 1968 z. 2; taż, Teatr we Lwowie w latach 1815–1830. Antrepryza Jana Nepomucena Kamińskiego, w: Teatr polski od schyłku XVIII wieku do roku 1863. Lata 1773–1830, Red. J. Lipiński, W. 1993; Maresz B., Dramat obcy w lwowskich zbiorach teatralnych, w: Dramat obcy w Polsce w XIX i XX wieku, Red. W. Kaczmarek, J. Michalczuk, L. 2004; – Maresz B., Spis lwowskich egzemplarzy teatralnych z lat 1800–1848, „Pam. Teatr.” 1986 z. 4; – Pepłowski S., Teatr polski we Lwowie 1780–1881, Lw. 1889 s. 70; Terlecki T., Listy Bogumiła Dawisona, „Scena Pol.” 1937 nr z grudnia; Ujejski K., Rozbitki. Prolog napisany dla sceny polskiej we Lwowie przy jej nowym otwarciu, Lw. 1857; – Nekrologi z r. 1857: „Dzien. Liter.” nr 121, „Lemberger Allgemeiner Anzeiger” nr 109; – B. Jag.: Oddz. Dok. Życia Społ., sygn. 224666 V (afisze teatr.); B. Ossol.: Autografy tłumaczeń sztuk wykonanych przez S-ego; B. Śląska w Kat.: Autografy tłumaczeń sztuk wykonanych przez S-ego; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: Oddz. Sztuki, afisze teatr.
Barbara Maresz