Syreński (Syreniusz, Sirenius, Sirrenius, Sirennius) Sacranus (z Oświęcimia) Szymon (ok. 1540 – 1611), botanik, lekarz, profesor Uniwersytetu Krakowskiego.
Ur. w Oświęcimiu, w rodzinie mieszczańskiej. Był synem Mikołaja.
W semestrze letnim 1560 r. wpisał się S. na Wydz. Filozoficzny Uniw. Krak.; w l.n. podjął ponadto studia lekarskie, zapewne pod kierunkiem prof. medycyny Stanisława Zawadzkiego. W r. 1569 uzyskał stopień magistra sztuk wyzwolonych i doktora filozofii, po czym rozpoczął bezpłatne wykłady na Wydz. Filozoficznym jako docent extraneus. Prawdopodobnie pod koniec t.r. jako pedagog Wojciecha Herburta z Fulsztyna i Jerzego Kormanickiego wyruszył w podróż zagraniczną do państw niemieckich. Dn. 8 III 1570, wspólnie ze swymi podopiecznymi, zapisał się na uniw. w Ingolstadt. Wykorzystując peregrynację dla pogłębienia znajomości flory (zwłaszcza roślin o właściwościach leczniczych), zwiedzał po drodze ogrody botaniczne, m.in. słynny «ogród falcgrafowy» (palatyna Renu) w Heidelbergu oraz «herbarium» Fuggerów w Augsburgu; w r. 1573 przebywał w Moguncji i Frankfurcie nad Menem, a ponadto prawdopodobnie w Szwajcarii. Po powrocie do Krakowa, zapewne już t.r., wznowił bezpłatne wykłady na uniwersytecie. Ok. r. 1574 wyjechał do Padwy, gdzie pod kierunkiem H. Mercurialisa, F. Bonafidesa, M. Guilandinusa i P. Alpiniego studiował na Wydz. Medycznym tamtejszego uniwersytetu, uzyskując 13 II 1577 stopień doktora medycyny. T.r. wrócił do Krakowa i podjął wykłady na uniwersytecie jako bezpłatny docent. Prawdopodobnie jeszcze t.r. przeniósł się do Lwowa; rozpoczął tam praktykę lekarską, a równocześnie w okolicach miasta badał tamtejszą roślinność i w podobnym celu odbywał wyprawy badawcze na Podole (m.in. w rejon Kamieńca), Pokucie, w Bieszczady, Beskidy (m.in. w pasmo Babiej Góry) i Tatry oraz na Węgry.
Zapewne w r. 1589 przeniósł się S. do Krakowa. T.r. wstąpił do Arcybractwa Miłosierdzia, w którym przyjął godność brata «primariusa» i działał jako starszy Banku Pobożnego. Z nadania Kolegium Większego został t.r. mianowany lekarzem dla ubogich Krakowa i przedmieść; ze względu na nieformalność wyboru (zgodnie ze statutem fundacji, lekarz ubogich musiał wchodzić w skład uniwersytetu) przeciw nominacji zaprotestował 30 VI dziekan Wydz. Lekarskiego Jan Latosz. Gdy rektor Piotr Gorczyński zażądał spełnienia warunków fundacji, S. podporządkował się nakazowi. Przedłożył drukowaną dysertację nostryfikacyjną pt. Questio pro incorporatione sui inter professores medicae facultatis... (Cracoviae 1590), zadedykowaną Marcinowi z Pilzna, 5 VII 1590 odbył dysputę inkorporacyjną, po czym wszedł w skład Wydz. Medycznego jako profesor medycyny praktycznej. Obrany wówczas ponownie lekarzem dla ubogich, pełnił tę funkcję do r. 1607. Dzięki zajmowanemu stanowisku co najmniej do t.r. mieszkał w kamienicy uniwersyteckiej przy ul. Wiślnej. W r. 1600 jako jedyny wówczas profesor medycyny został dziekanem Wydz. Lekarskiego. T.r. dokonał oceny przygotowanych do dyskusji nostryfikacyjnej tez „De peste”, wydanych przez swego przyjaciela, botanika i lekarza Gabriela Joannicego. W wykładach uniwersyteckich objaśniał w r. 1606 znaczenie roślin z punktu widzenia ich właściwości farmaceutycznych i poradnictwa lekarskiego. Ok. r. 1607 został lekarzem jezuitów i przeniósł się do mieszkania w rezydencji zakonnej przy kościele św. Barbary. Jednocześnie kontynuował wyjazdy badawcze w okolice Krakowa i Karpaty oraz pracował nad przygotowaniem pracy, którą zatytułował Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią. To jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków i mocy ziół, wszelakich drzew, krzewin i korzenia ich, kwiatu, owoców, soków, miąsu, żywic i korzenia do potraw zaprawiania... W ostatnich latach życia zadłużył się, prawdopodobnie na pokrycie kosztów druku Zielnika, na sumę 300 złp. W r. 1610 złożył Zielnik w krakowskiej drukarni Mikołaja Loba. Zmarł 29 III 1611 w Krakowie, w pomieszczeniach klasztornych jezuitów przy kościele św. Barbary.
S. zgromadził bogaty księgozbiór, który niemal w całości sprzedano w r. 1611 na aukcji; niektóre druki z tej kolekcji kupił Jan Brożek i dzięki niemu z czasem trafiły one do biblioteki Kolegium Większego. Joannicy jako egzekutor testamentu (wspólnie z prof. Wojciechem Borowiuszem) przekazał do biblioteki uniwersyteckiej należący do S-ego psałterz, wydrukowany w r. 1516 przez Mikołaja Justyniana Paulego w Wenecji.
Po wydrukowaniu części Zielnika i śmierci S-ego Lob w r. 1611 przerwał publikację i prawdopodobnie wbrew umowie zaczął domagać się dodatkowych wypłat (tekst umowy zaginął – podobno w czasie pogrzebu S-ego widziano Loba wynoszącego papiery z pomieszczenia, w którym znajdowały się dokumenty zmarłego). Pilnujący druku Zielnika Joannicy toczył od 3 VIII do 18 XII t.r. spór sądowy z Lobem, żądając wypłacenia wadium w wysokości 400 zł, płatnego w razie niedopełnienia przez drukarza warunków umowy, zdołał jednak uzyskać jedynie zwrot wydrukowanych już egzemplarzy, które okazały się niekompletne. W tej sytuacji Joannicy po raz kolejny zażądał odszkodowania przed sądem rektorskim. Ostatecznie sprawa pozostała nierozstrzygnięta; Lob otrzymał naganę od rektora za odmowę przedstawienia tekstu umowy, a Joannicy, uzyskawszy środki na druk od królewny Anny Wazówny, zrezygnował z dalszych pretensji. Zapewne na początku r. 1612 powierzył dokończenie dzieła Bazylemu Skalskiemu, który zakończył druk tekstu Zielnika prawdopodobnie 3 IX t.r., a całość pracy, łącznie z dedykacją, w marcu 1613. Kłopoty wydawnicze spowodowały niejednolitość druku, część Zielnika ukazała się w bogatszej wersji typograficznej, z ozdobnymi ramkami i glosami marginalnymi; różnice występują też w czcionkach cyfrowych i żywej paginie. Wg Renaty Żurkowej, z 1540 numerowanych i 44 nienumerowanych stron dzieła tylko ok. 400 zostało wydrukowanych w oficynie Skalskiego: 156 stron «ksiąg trzecich», 20 stron «ksiąg czwartych», 165 stron i cały dodatek do «ksiąg piątych», a także karta tytułowa, dedykacja dla Anny Wazówny, spis lekarstw (autorstwa Joannicego) i O Żydziech rzecz krótka.
Zielnik, stanowiący efekt ok. trzydziestoletniej pracy S-ego, zawiera opis 765 roślin użytkowych (głównie leczniczych) oraz informacje na temat ich właściwości, miejsca występowania, czasu zbiorów, działania leczniczego i sposobu użytkowania. Większość opisów uzupełniają drzeworyty (ogółem 650), przedstawiające kwitnącą roślinę wraz z korzeniem, a niekiedy z owocami i nasionami. Zamieszczone w dziele informacje czerpał S. z literatury (z prac ok. 50 autorów starożytnych, średniowiecznych i renesansowych), z poczynionych w różnych regionach Polski i krajach obcych obserwacji roślin uprawnych i dziko żyjących oraz z rozmów z zielarzami. Spośród zapowiadanych w tytule ośmiu ksiąg ukazało się jedynie pięć; Joannicy planował wydanie pozostawionych w rękopisie rozdziałów, poświęconych zwierzętom i minerałom, lecz uniemożliwiła to jego śmierć 30 IV 1613. Rękopisy niewydanych części dzieła zaginęły. Do Zielnika Skalski dołączył niezwiązaną z nim tematycznie rozprawkę pt. O Żydziech rzecz krótka, o srogim okrucieństwie niewiernych Żydów..., w której S. przytoczył zebrane ze starszych autorów opisy rzekomych mordów rytualnych, wzbogacone przez wydawcę kilkoma przykładami.
Zielnik S-ego jest uważany za pierwszą w Polsce syntezę wiedzy o roślinach i ich użytkowaniu. Wprowadzone przez autora polskie nazwy roślin, zaczerpnięte z języka potocznego oraz od zielarzy, ale częściowo przez niego samego utworzone, zostały przejęte przez późniejszych botaników i w znacznej części przetrwały do dzisiaj (m.in. barszcz, dziewięćsił, goryczka, oset). Jeszcze w r. 1791 Stanisław Jundziłł uznał Zielnik za dzieło «godne i teraz naszego poważania, jako zawierające w sobie wszystkie znajome podówczas około roślin lekarskich obserwacje». O popularności Zielnika świadczą pojawiające się od l. trzydziestych XVII w. informacje o jego występowaniu w księgozbiorach, głównie lekarzy i aptekarzy krakowskich; z zapisek proweniencyjnych na zachowanych egzemplarzach (w Polsce i krajach sąsiednich przetrwało ich co najmniej 119) wynika, że znajdował się on również w bibliotekach: Branickich, Czapskich, Czartoryskich, Potockich, Raczyńskich, Radziwiłłów, Rzewuskich i Sanguszków. Znaczną popularnością cieszył się w Rosji; w petersburskiej Bibliotece Narodowej odnaleziono trzy rękopisy z XVII i XVIII w., zawierające tłumaczenia jego fragmentów. Dzieło S-ego nie doczekało się jednak kolejnych wydań; informacje o edycjach z l. 1632 i 1706 nie znalazły potwierdzenia.
S. był żonaty, miał trzy córki: Eufemię, żonę Jakuba Wiązownickiego, Elżbietę, żonę Jana Molendy, mieszczanina w Oświęcimiu, i najmłodszą Jadwigę, w momencie śmierci ojca małoletnią, pozostającą na wychowaniu siostry Elżbiety i pod opieką Joannicego. Ze względu na zadłużenie S-ego, po kilku rozprawach, instygator duchowny nałożył w styczniu 1613 areszt na pozostałe po nim książki i inne ruchomości; jego szaty profesorskie sprzedano na licytacji za 150 zł. Areszt zdjęto dopiero w styczniu 1615, za zgodą wierzyciela, rektora Jakuba Janidły, który otrzymał trzy sztuki złota wartości 150 zł i 14 zł 27 gr gotówką. Spory wybuchły również między spadkobiercami S-ego: w maju 1617 Molenda zaskarżył przed krakowskim sądem wójtowskim swego szwagra Wiązownickiego o włamanie do należącej do Uniw. Krak. kamienicy przy ul. Wiślnej i zabranie 370 egzemplarzy Zielnika, mających przypaść jemu, żonie i jej siostrze Jadwidze; straty szacował na 2 tys. zł.
Andrzej Loaechius napisał ku czci S-ego anagramat, zamieszczony w zbiorze „Decas anagrammatum quibus cebrantur...” (Cracoviae 1607).
Wizerunek (imaginacyjny) przez Jana Nepomucena Pisańskiego, litogr. z r. 1839, w: Starożytności hist. pol., I tabl. 1; Kopia z fresku (niezachowanego) Michała Stachowicza przez Halinę Kostecką z r. 1961 na ścianie Auli Jagiellońskiej Collegium Maius UJ w Muz. UJ; Imaginacyjny wizerunek na berle, wykonany w r. 1947 dla nowo powstałego Wydz. Farmaceutycznego UJ; – Chmielińska M., Polska bibliografia zielarstwa za okres od początku XVI wieku do roku 1940, W. 1954 s. 83–6; Enc. Org.; Estreicher, XXX; Hist. Nauki Pol., VI; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Nowy Korbut III; PSB (Joannicy Gabriel); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Słown. biologów; – Bartoszewicz K., Antysemityzm w literaturze polskiej XV–XVII w., W. 1914 s. 123–5; Barycz, Historia UJ; Barycz H., Barok, w: Hist. Nauki Pol., II; tenże, Rozwój nauki polskiej w dobie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce, W. 1956 II; Bednarski A., Okulistyka ziołopisów polskich w XVI i na początku XVII w., Lw. 1917 s. 18 i n.; Briuchin W., Zemanek A., Rękopisy rosyjskich przekładów Zielnika (1613) Syreniusza w Petersburgu, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1996 nr 3–4 s. 189–95; Brożek J., Wybór pism, Oprac. H. Barycz, W. 1956 I; Fuchs M., Szymon Syreński – Simon Syrennius Sacranus, „Czas. Stomatologiczne” 1955 nr 4 s. 133–7; Index lectionum in Universitate Literarum Jagiellonica a 1 X 1838 usque ad medium VII 1839 instituenda, Cracoviae [1838] s. 6; Kołodziejczyk J., Szymon Syreniusz i jego „Zielnik”, „Ziemia” 1927 nr 8 s. 123–7; Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie..., Kr. 1884 s. 64, 86; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich XVII wieku, P. 1929; tenże, Lekarz szkolny przy Uniwersytecie Jagiellońskim, „Przegl. Lek.” 1903 nr 51–52, odb. Kr. 1903 s. 14; Neuburg K., Gabriel Joanicy – przeworszczanin mało znany, „Roczn. Przemyski” R. 27: 1990 s. 432–3; Ochmański W., Staropolskie herbarze i zielniki jako źródło do dziejów roślin uprawnych, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.”, S. B, 1967 z. 13 s. 5, 8–15, 20–3, 27; Perenc A., Historia lecznictwa zwierząt w Polsce, Tor. 1936 s. 71–3; Rembieliński R., Kuźnicka B., Historia farmacji, W. 1987; Rostański K., Szymon Syreniusz i jego dzieło, „Wiad. Botaniczne” 1997 nr 2 s. 7–12; Rostański K., Zemanek A., „Habent sua fata libelli” czyli uwagi o egzemplarzach Zielnika (1613) Syreniusza zachowanych w Polsce, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1996 nr 3–4 s. 159–88; Sawicka M., Szymon Syreński i jego dzieło, „Wszechświat” 1958 nr 2 s. 43–7; Skulimowski M., Dzieje Fakultetu Medycznego Uniwersytetu Krakowskiego do reform Kołłątaja (1364–1779), w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II; Szafer W., Zarys historii botaniki na tle sześciu wieków w UJ, Kr. 1964; Szopowicz H. E., Vita Simonis Syrennii Sacrani atque therapeutico-bibliographica illius medico-botanici operis disquisitio, Cracoviae 1841; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, Kr. 2000 I; Wachholz L., Wydział lekarski Uniwersytetu Krakowskiego i jego grono nauczycielskie od r. 1364–1918, Kr. 1935 s. 44; Zemanek A., Leksykon botaników polskich, „Wiad. Botaniczne” T. 41: 1997 nr 2 s. 75–6; Żurkowa R., Wokół Zielnika Szymona Syreniusza, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 30: 1985; – Album stud. Univ. Crac., III 35; Cod. Univ. Crac., V; Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolsztadzie, P. 1914 s. 23, 101; Nowolecki A., Wykaz ulic [...] Krakowa..., Kr. 1878 s. 106; Skarbniczka naszej archeologii, Wyd. A. Grabowski, Lipsk 1854 s. 199; Starożytności hist. pol., I 404–13; Statuta nec non liber promotionum; Wielewicki, Dziennik, III 42; Windakiewicz S., Materiały do historii Polaków w Padwie, w: Arch. do Dziej. Liter., VII 162; – „Mrówka Pozn.” 1821 t. 2 s. 78–81; – Arch. UJ: Kartoteka L. Hajdukiewicza, rkp. 18 s. 125–36, 415–17, 420–2, 432–4; B. Jag.: rkp. 220, 5359 t. 13 k. 130–4, rkp. 5360 t. 6, rkp. 3365.
Mieczysław Barcik