Szczawiński (Szubski) Szymon z Ozorkowa h. Prawdzic (ok. 1514–1590), kasztelan inowłodzki.
Należał do gałęzi Szczawińskich pochodzącej ze Szczawina Borowego (Szczawina Małego) w ziemi gostynińskiej (wówczas gostyńskiej). Był wnukiem podkomorzego gostynińskiego Piotra, oraz Małgorzaty, która już jako wdowa w r. 1487 wraz z synami Mikołajem, Janem i Wojciechem, nabyła od Mikołaja z Bronna dobra w Bronnie, Wyczółkowie i Karłowie (pow. łęczycki) za 900 fl. i cztery łany folwarczne we wsi Lipieńskie w ziemi gostynińskiej. Rodzicami S-ego byli Jan (zm. 1534 lub 1535), występujący z nazwiskiem Broński lub Szubski, od r. 1512 podstoli gostyniński, i Katarzyna z Szubska. S. miał braci: Krzysztofa, poległego w r. 1538 w bitwie z Mołdawianami nad Seretem, Piotra, plebana w Giecznie i Bierzwiennej, który zapewne porzucił karierę duchowną i w r. 1550 występował jako dziedzic ze Szczawina Borowego, oraz Stanisława, właściciela dóbr w Szubsku. Siostrami S-ego były: Anna, żona sędziego grodzkiego łęczyckiego Macieja Wysockiego, Małgorzata, wydana za Jana Zieleniewskiego, Katarzyna, zamężna za Janem Biernackim z Wroczyn, Barbara, która poślubiła kolejno Hieronima Wolskiego z Woli Kałkowej i Sebastiana Mniszewskiego z Głowna, oraz Zofia.
S. i Stanisław, występujący jako bracia niedzielni, zeznali 22 XI 1538, że w razie bezpotomnej śmierci jednego z nich wszystkie posiadłości przejdą w dożywotnie posiadanie drugiego; jednocześnie S. wydzierżawił Stanisławowi swe dobra za roczny czynsz 10 grzywien. Po śmierci rodziców i brata Krzysztofa S. i jego brat Stanisław prowadzili spory majątkowe z bratem Piotrem oraz siostrami Anną i Małgorzatą, zakończone w r. 1540 na mocy wyroku sądu polubownego, w którym w roli superarbitra wystąpił star. łęczycki Florian Komorowski. W wyniku podziału dóbr, przeprowadzonego 5 V t.r. w Szubsku, S. otrzymał Bronno, Wyczółków, Ozorków i dom w Łęczycy, a wspólnie ze Stanisławem zastaw w Krośniewicach. W r. 1544 był zobowiązany do wypłacenia siostrze Katarzynie 250 fl. posagu, z których 25 XI t.r. przekazał jej 150 fl. W r. 1552 zamierzał zamienić Ozorków na należącą do arcybp. gnieźnieńskiego Mikołaja Dzierzgowskiego Łękę koło Bronna, ale ostatecznie transakcja nie została sfinalizowana. W l. 1555–6 zajmował się spławem zboża do Gdańska przez komorę we Włocławku.
S. był związany ze star. łęczyckim Janem Lutomierskim, m.in. pełniąc przy nim od 28 VI 1558 do 3 I 1561 funkcję podstarościego łęczyckiego i uczestnicząc dość regularnie w l. 1559–60 w posiedzeniach sądu grodzkiego. W l. 1559–65 występował z tytułem sędziego ziemskiego łęczyckiego. Posłował z ziemi łęczyckiej na sejm w Piotrkowie 1562/3 r. W czasie następnego sejmu piotrkowskiego 1565 r. był jednym z przywódców grupy posłów, opowiadających się za katolicyzmem i kwestionujących potrzebę dyskusji na temat wiary. Dn. 26 I t.r. wszedł w skład deputacji do zbadania dokumentów unii polsko-litewskiej, a 5 i 6 II brał udział w dyskusji na temat dziesięcin, odwołując się m.in. do ugody króla Kazimierza Wielkiego z bp. krakowskim Bodzętą. Uczestniczył 31 III w naradzie z biskupami, a następnie tego dnia wystąpił w izbie poselskiej w obronie jurysdykcji kościelnej. W czasie obrad dał się poznać jako człowiek «w sprawach pospolitych biegły i dobry», toteż przypuszczalnie wkrótce po ich zakończeniu król Zygmunt August mianował go kaszt. inowłodzkim; po raz pierwszy został odnotowany na tym urzędzie 13 VII 1565. Na sejmie lubelskim 1566 r. zobowiązał się do złożenia dobrowolnej składki w wysokości 40 grzywien na opłacenie służących na Litwie żołnierzy zaciężnych. Dn. 18 IX 1568 został wyznaczony do komisji pod przewodnictwem bp. włocławskiego Stanisława Karnkowskiego, powołanej dla rozstrzygnięcia sporu między elbląską Radą Miejską i pospólstwem oraz zatargu Gdańska z kaprami królewskimi. Dn. 12 X t.r. członkowie komisj przybyli do Elbląga i szybko rozpatrzyli spór. Następnie udali się do Gdańska, jednak władze miasta zakwestionowały uprawnienia komisji i 29 X odmówiły wpuszczenia jej przedstawicieli (konstytucje Ziem Pruskich z r. 1538 zezwalały na komisje królewskie jedynie w sprawach działów majątkowych, dóbr królewskich i sporów granicznych). Dn. 2 XI Karnkowski i S. przekradli się do Gdańska, tu jednak zostali rozpoznani; rajcowie, ostrzegając przed możliwością zamieszek ze strony pospólstwa, zmusili ich do wyjazdu, a S-ego, jak sam stwierdził, dwaj sekretarze Rady Miejskiej wyśmiewali «w języku niemieckim, którego on nie rozumiał». S. był obecny na sejmie lubelskim 1569 r.; 11 II t.r. uczestniczył w wotach senatorskich, a 28 V brał udział w sądzie nad gdańszczanami. Dn. 27 VII wszedł w skład wyznaczonej przez Zygmunta Augusta nowej komisji pod kierunkiem Karnkowskiego, tym razem reprezentującej nie tylko króla, ale i sejm. Jesienią wspólnie z pozostałymi członkami komisji przybył do Prus i podpisał list komisarzy do Rady Miejskiej Gdańska, wysłany 5 X z Subkowów; prawdopodobnie wkrótce potem opuścił Prusy; pismo z 10 X nie zawierało już jego podpisu, a dalsze rokowania toczyły się bez jego udziału. W wierszu Piotra Roizjusza (pełniącego funkcję sekretarza komisji), przedstawiającym przebieg konfliktu z Gdańskiem, został ukazany jako «miły Muz ulubieniec, któremu Herkules oddał maczugę, Apollo zaś lirę» („Carmen gadalophaei poetae de Prussica quinque optimatum legatione...”). Dn. 18 V 1571 przebywał w Warszawie, świadcząc na dokumencie króla dla mieszczan kazimierskich.
Po śmierci Zygmunta Augusta uczestniczył S. w zjeździe senatorów wielkopolskich w Łowiczu (16–23 VII 1572), na którym wszedł w skład komisji do korekty praw. Na zjeździe prowincjonalnym w Kole 15 X 1572 został wyznaczony do sądu kapturowego woj. łęczyckiego. W dn. 25 X – 2 XI t.r. brał udział w ogólnopolskim zjeździe senatorów w Kaskach pod Łowiczem, na którym wybrano go do komisji, powołanej w celu przejrzenia starych i przygotowania nowych projektów praw. Zapewne na sejmiku łęczyckim 13 XII obiecał przedstawicielowi kapit. krakowskiej Ściborowi Krzykowskiemu, że zadba o sprawy ważne dla duchowieństwa i doradził pozyskanie innych członków komisji. Był obecny na sejmie konwokacyjnym w Warszawie w styczniu 1573 (wszedł wówczas w skład komisji do korektury praw), a następnie w dn. 9–11 III t.r. wziął udział w sejmiku woj. łęczyckiego. Podczas sejmu elekcyjnego pod Kamieniem opowiedział się za kandydaturą Henryka Walezego i 16 V podpisał obwieszczenie o elekcji nowego króla. Jesienią został powołany na superarbitra sądu polubownego w sporze granicznym między Sworawą, należącą do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a wsiami szlacheckimi Golice i Małe; wziął udział w wizji lokalnej i 2 X podpisał przy kopcach granicznych dokument, określający granice posiadłości.
Po wyjeździe Henryka Walezego do Francji S. uczestniczył w zjeździe konwokacyjnym w Warszawie; na posiedzeniu senatorów 27 VIII 1574 został wyznaczony do komisji, mającej zapobiegać wzrostowi cen w Warszawie, a 3 IX t.r. uzasadniał legalność konwokacji. Na sejmie elekcyjnym 22 XI 1575 pod Wolą opowiadał się za «Piastem» lub (w przypadku braku odpowiedniej kandydatury) za księciem Ferrary, Alfonsem d’Este. Ostatecznie 26 XI, podobnie jak prawie cała szlachta łęczycka, poparł «Piasta»; wg oświadczenia S-ego z 4 V 1576 cesarz Maksymilian II obiecywał mu 3 tys. fl. i dożywotnią pensję w wysokości 400 fl. za przejście na jego stronę, on jednak «przeniósł piękną wolność ojczyzny nad podłe zyski». Na sejmiku łęczyckim 20 II 1576, mimo pełnienia urzędu senatorskiego, został obrany posłem na sejm koronacyjny Stefana Batorego i oczekiwał na przyjazd elekta w Krakowie, w otoczeniu dworu Anny Jagiellonki. Dn. 4 III t.r. dowodził, że zgodnie z prawem można przełożyć termin koronacji, a 9 III radził, by obrządek zaślubin odbył się dwukrotnie, po przekroczeniu granicy przez elekta oraz w Krakowie. Brał udział w powitaniu Batorego, przybyłego 23 IV z Mogiły do Krakowa. Dn. 25 IV wypowiadał się w sprawie nieobecnego arcybp. gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego, podkreślając, że ustawa zjazdu zwolenników Batorego (18 I – 4 II w Jędrzejowie) nakazywała prymasowi stawienie się na koronację. Tego dnia został wyznaczony do grona deputatów, mających rozpatrzyć i ewentualnie poprawić artykuły przyjęte przez zjazd jędrzejowski („Confirmatio electionis”). Dn. 4 V był jednym ze świadków potwierdzenia przez króla praw i przywilejów wszystkich stanów oraz zobowiązania do dotrzymania postanowień artykułów henrykowskich; jako jeden z deputatów izby poselskiej uczestniczył 5 i 7 V w obradach senatu. Dn. 17 V poświadczył potwierdzenie przez króla przywilejów mieszczan krakowskich.
Po zakończeniu sejmu koronacyjnego S. przebywał przy Stefanie Batorym jako deputat do jesiennego sejmu w Toruniu, za co otrzymał ze skarbu królewskiego 500 fl. strawnego. Podczas sejmu toruńskiego świadczył 30 XI 1576 na przywileju króla na rzecz dominikanów płockich. Jako komisarz królewski był obecny na synodzie piotrkowskim 1577 r. Razem z bp. Karnkowskim został wysłany przez monarchę do Prus Królewskich, po czym na zjeździe w Nowym Mieście 20 I 1579 złożył protest przeciw projektowi utworzenia osobnego trybunału pruskiego. Na sejmie warszawskim 1585 r. wypowiedział się przeciw zmianom w procedurze sądowej w sprawach toczonych przez szlachtę z udziałem kmieci. Dn. 23 II t.r. świadczył na dokumencie królewskim dla mieszczan kazimierskich, a 26 II na zawartym z Gdańskiem traktacie o palowym. Po śmierci Stefana Batorego uczestniczył w sejmie konwokacyjnym 1587 r.; jako jeden z nielicznych senatorów zjawił się 3 II t.r. na pierwszym posiedzeniu senatu na zamku warszawskim. Dn. 7 III wszedł w skład komisji do korektury praw i poprawy funkcjonowania Tryb. Kor. oraz komisji do odbierania kwarty z Rawy. Uczestniczył w próbach zawarcia ugody między kanclerzem kor. Janem Zamoyskim a Zborowskimi; był wówczas marszałkiem pośredniczącego w negocjacjach prymasa Karnkowskiego i z jego ramienia oddał Zamoyskiemu ułożone przez Zborowskich warunki ugody (kanclerz ich jednak nie przyjął). Brał udział w sejmie elekcyjnym na Woli, ponownie obrany 31 VII deputatem senatu do korektury praw. Na warszawski sejm pacyfikacyjny 1589 r. przybył po wotach senatorskich; został wówczas także deputatem do korektury prawa ziemskiego i opracowania statutu. Zapewne wkrótce po sejmie zrzekł się kasztelanii; jego następca na urzędzie kaszt. inowłodzkiego, Stanisław Tarnowski, został odnotowany 28 XII 1589.
S. miał w ziemi gostynińskiej dobra we wsiach Szczawin Borowy i Zabłocie, uzyskane zapewne po śmierci brata Piotra, jednak większość jego posiadłości znajdowała się w ziemi łęczyckiej. Odziedziczone majątki (Ozorków, Bronno, Wyczółków, dom w Łęczycy) powiększył o poł. Chrząstówka, zakupioną za 700 fl. od Błażeja Pieskowskiego, Koserz i dział w Domanikowie Dużym. Od r. 1571 posiadał część Chodowa z folwarkiem zwanym Korczyn, nabytym od Stanisława Chodowskiego, które w r. 1573 sprzedał woj. łęczyckiemu Janowi Sierakowskiemu za 10 tys. fl., przy czym sam musiał wypłacić Chodowskiemu 4450 fl. i 18 gr. Nadal zajmował się sprzedażą zboża, które wysyłał do Gdańska przez komorę we Włocławku (zachowane dane z l. 1574–6). W r. 1576 otrzymał w zarząd «do wiernych rąk» star. gostynińskie. Data śmierci S-ego budzi wątpliwości; wg tablicy nagrobnej zmarł 14 IX 1590, jednak już w zapisie z 25 VI t.r. był wzmiankowany jako zmarły, a jego zobowiązania posagowe (1 tys. fl.) w stosunku do Mikołaja Krzykowskiego i spłatę długu (3 tys. fl.) na rzecz M. Szczawińskiego regulował już jego syn Jakub. S. został pochowany w kościele paraf. w Gostyninie, gdzie Jakub po r. 1620 ufundował rodzicom marmurowy nagrobek. Komemorację S-ego i jego żony Anny odnotował nekrolog strzeleński pod 1 XII.
Po raz pierwszy S. ożenił się z Katarzyną, córką Stanisława Puczka z Pęcławic, której w r. 1543 oprawił 1 tys. fl. na poł. wszystkich swych dóbr w Ozorkowie, Bronnie i Wyczółkowie; wg Bartosza Paprockiego miał z nią potomstwo, «wszakoż pomarło». Drugą żoną S-ego była nieznana z imienia Borucka, z którą miał syna i córkę. Po raz trzeci ożenił się z Anną (zm. 20 VII 1591), córką woj. płockiego Arnolfa Uchańskiego, która otrzymała posag i wyprawę wartości 10600 fl. Dn. 3 III 1569 zapisał S. żonie 21200 fl. oprawy na poł. swych dóbr w Ozorkowie, Bronnie, Wyczółkowie i Chrząstówku. W trzecim małżeństwie miał syna Jakuba (zob.) oraz córki: Helenę, zakonnicę w klasztorze norbertanek w Strzelnie (zm. 14 IX 1603), Małgorzatę, żonę kaszt. brzezińskiego Pawła Bełdowskiego, i Dorotę, wydaną za Mikołaja Krzykowskiego. Bratankiem S-ego był Mikołaj Szczawiński (zob.).
Chłapowski K., Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565–1696 (materiały źródłowe), W. 2007; Niesiecki, VIII; Paprocki; Urzędnicy, II/2; Żychliński, XVI 194, XIX 125; – Glemma T., Piotr Kostka. Lata młodzieńcze i działalność polityczna 1532–1595, Tor. 1959; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), W. 1969; Kieniewicz L., Senat za Stefana Batorego, W. 2000; Libiszowska Z., Ziemie sieradzka i łęczycka wobec pierwszego bezkrólewia, „Roczn. Łódz.” T. 4: 1961 s. 98, 103; Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku, W. 2009 (z błędami); Pirożyński J., Na drodze do gdańskiej deprekacji. Sprawa Gdańska na sejmie 1570 r., „Roczn. Gdań.” T. 31: 1971 z. 1 s. 14–16; Płaza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kr. 1969 s. 61–2, 71; Polak W., O dobro wspólne i egzekucję praw. Sejm 1565 roku w Piotrkowie, Tor. 2004; [Rec.: Zasłużeni ludzie Pomorza XVI wieku], „Zap. Hist.” T. 49: 1984 z. 4 s. 159 (W. Szczuczko); Seredyka J., Rozprawy z dziejów XVI i XVII w., P. 2003 s. 174, 213; Simson P., Westpreussens und Danzigs Kampf gegen die polnischen Unionsbestrebungen in den letzten Jahren des Königs Sigismund August (1568–1572), „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsvereins” H. 37: 1897; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wr. 1974; Zawirowski J., Stosunki gdańsko-polskie w latach 1568–1570 i ich oświetlenie w poezjach łacińskich Hiszpana Piotra Royziusa, „Roczn. Gdań.” T. 4–5: 1930–1 s. 108; – Acta Hist., XI; Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 1; Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, Wyd. I. Kaniewska, Wr. 1980 (S. pomylony z kaszt. inowrocławskim); Diariusz sejmu piotrkowskiego R. P. 1565, Wyd. W. Chomętowski, W. Krasiński, W. 1868 s. 76, 81, 107, 113, 259; Dnevnik lublinskago sejma 1569 goda, Izd. V. Kojalovič, Pet. 1869; Elementa ad fontium editiones, XXVI; Geschichte der Stadt Danzig, Hrsg. P. Simson, Danzig 1918 IV 229; Heidenstein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 37, II 215; Materiały do dziejów ziemi płockiej, Oprac. M. M. Grzybowski, Płock 2000 XI; Matricularum summ., V 930, 5628, 10564–7; Mon. Pol. Hist., V; Pamiętniki do życia i sprawy Samuela i Krzysztofa Zborowskich, Oprac. Ż. Pauli, Lw. 1846 s. XXXIV, 207, 212; Petri Royzii Maurei Alcagnicensis carmina, Ed. B. Kruczkiewicz, Cracoviae 1900 I; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I; Przywileje miasta Poznania XIII–XVIII wieku, Wyd. M. Maisel, P. 1994; Regestra thelonei Vlad.; Script. Rer. Pol., XI (diariusz sejmu 1587), XVIII (diariusze sejmu 1585); Uchańsciana, IV, V; Vol. leg., II 914, 1059, 1063, 1271; Zbiór dok. m. Płocka, II; Źródła Dziej., IV s. XVIII, XXII, 9, 30, 131–4, 167–8, 171, IX, XIII, XVI; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., oddz. I sygn. 49 k. 490, Księgi grodzkie łęczyckie, Inskrypcje, ks. 7 k. 356v–7, ks. 23 k. 384v–5v, ks. 25 k. 264–4v, ks. 27 k. 69v–70, ks. 42 k. 679, ks. 45 k. 39–41, 68, ks. 47 k. 1106v–7, ks. 53 k. 370v–4v, ks. 57 k. 686–7v, 691–3v, 698–8v, 1483; – Informacje Andrzeja Haratyma z W.
Tadeusz Nowak