Szechter Szymon (1920–1983), historyk, prozaik, tłumacz, wydawca.
Ur. 5 IV we Lwowie, był synem Jerzego Aleksandra, urzędnika, i jego dalekiej krewnej, Marii z Szechterów. Miał siostry Lunę i Henrykę (Lesię). Był powinowatym Ozjasza Szechtera (zob.).
W r. 1931 ukończył S. we Lwowie szkołę powszechną, a w r. 1937 I Gimnazjum Męskie im. Mikołaja Kopernika. T.r. rozpoczął naukę w Państw. Szkole Budownictwa w Jarosławiu. Działał w Młodzieżowym Klubie Demokratycznym, w którym skupili się m.in. członkowie, rozwiązanego w r. 1938 przez «Komintern», Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. Po wybuchu drugiej wojny światowej służył we wrześniu 1939 w Straży Porządkowej we Lwowie. Pod okupacją sowiecką podjął t.r. studia ekonomiczne w Ukraińskim Państw. Inst. Handlu Radzieckiego (przedwojennej Akad. Handlu Zagranicznego). W r. 1940 wstąpił do Komsomołu i działał jako propagandysta-mówca wiecowy. Po inwazji niemieckiej na ZSRR zaciągnął się w czerwcu 1941 do Armii Czerwonej; jako urodzony w Polsce, został wcielony do pomocniczego batalionu roboczego, budującego drogi i mosty na zapleczu frontu południowo-zachodniego. Następnie zataił swój lwowski rodowód i dzięki temu został przyjęty w październiku t.r. do szkoły oficerów piechoty w Machaczkale (Dagestan); w r. 1942 ukończył ją w stopniu porucznika. Wyszkolony na dowódcę baterii moździerzy, otrzymał przydział frontowy na stanowisko dowódcy kompanii w batalionie saperskim. Dn. 22 X 1943, w wyniku wybuchu detonatora, został ciężko ranny i stracił wzrok. Bezskutecznie leczony w wojskowych szpitalach w Groznym, Baku i Taszkiencie, został w marcu 1944 zwolniony z armii. W listopadzie t.r. wrócił do Lwowa, gdzie otrzymał wiadomość, że jego rodzice i siostry zginęli w r. 1942 lub 1943 w lwowskim getcie albo w obozie zagłady w Bełżcu.
S. pracował od listopada 1944 jako prelegent i lektor Obwodowego Komitetu Komsomołu we Lwowie. Równocześnie studiował eksternistycznie historię na uniw. im. I. Franki. Od r. 1945 był przez rok kandydatem, a od r.n. członkiem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR); w maju 1947 został prelegentem komitetu miejskiego Komunistycznej Partii Ukrainy we Lwowie; przedmiotem jego wykładów były stosunki międzynarodowe. W lipcu 1948 ukończył studia, a w r. 1949 rozpoczął czteroletnią aspiranturę (studia doktoranckie). Do kwerend archiwalnych zatrudniał lektorów; alfabetu Braille’a nigdy się nie nauczył. W wymiarze pół etatu wykładał od r. 1950 materializm historyczny w Katedrze Filozofii Wieczorowego Uniw. Marksizmu-Leninizmu. Na podstawie rozprawy Chłopski ruch rewolucyjny w Polsce w roku 1936 (niewyd.) uzyskał w r. 1954 stopień kandydata nauk historycznych (doktorat, zatwierdzony przez Min. Szkolnictwa Wyższego ZSRR w r. 1955). Od marca 1954 do września 1955 wykładał marksizm-leninizm w Ukraińskim Inst. Poligrafii im. I. Fiedorowa we Lwowie.
Dn. 14 II 1957 repatriował się S. do Polski i zamieszkał w Warszawie przy ul. Nowotki 27/21 (obecnie ul. Andersa). T.r. wstąpił do PZPR; został też członkiem Polskiego Związku Niewidomych i Związku Ociemniałych Żołnierzy PRL. Podjął współpracę z „Kwartalnikiem Historycznym”, w którym opublikował artykuł Walki mas chłopskich w Małopolsce w maju-lipcu 1936 (R. 64: 1957 nr 1). Wspólnie ze Stanisławą Leblang ogłosił w „Trybunie Ludu” (1957 nr 226) artykuł Strajk chłopski 1937 r. Na zamówienie wydawnictwa «Książka i Wiedza» napisał rozprawę Geneza strajku chłopskiego (niewyd.). W r. 1960 wystąpił z PZPR. Uczestniczył w opracowaniu zbioru dokumentów „Strajk chłopski w 1937 roku”, opublikowanego pod redakcją Wilhelminy Matuszewskiej w «Książce i Wiedzy» (W. 1960 I), jednak jego nazwisko usunięto w ostatniej chwili ze stopki redakcyjnej. W czasopiśmie „Wieś Współczesna” (R. 4: 1960 nr 8) opublikował recenzję tego tomu pt. Sierpniowy strajk chłopski, a także artykuły: Próby faszystowskiego przewrotu (październik 1937) (R. 4: 1960 nr 10) i Ruch ludowy wobec wyborów 1935 roku (R. 6: 1962 nr 7). Kilka recenzji ogłosił w „Polityce” (Witos W., ...O sanacji, 1960 nr 44, Z Archiwum Paderewskiego, 1961 nr 15), okazjonalnie publikował w miesięczniku „Mówią wieki” (Chłopi i sanacja, 1962 nr 4). Dla kwerend archiwalnych zatrudnił jesienią 1960 studentkę polonistyki Uniw. Warsz. Ninę Karsov, która wybrane przez S-a dokumenty nagrywała na magnetofon, a S. na podstawie nagranego materiału wielokrotnie poprawiał zapis, używając maszyny do pisania. W r. 1962 prowadził przez trzy semestry wykład monograficzny dla studentów historii w Inst. Historycznym Uniw. Warsz.
W r. 1963 zadebiutował S. jako prozaik, publikując opowiadania Fatima i Ludmiła („Świat” nr 1) oraz Łyżka („Tyg. Kult.” nr 20). Przyjęte w r. 1965 przez Juliana Stryjkowskiego opowiadania: Most, Dym, Uciekłem I, Uciekłem II, Kibel, Drożdże, Schody i Wyjazd, przewidziane do druku w „Twórczości”, zostały skonfiskowane przez cenzurę. W r. 1964 opublikował S. we „Wsi Współczesnej” (R. 8: 1964 nr 10) kolejny artykuł historyczny Naczelne władze Stronnictwa Ludowego wobec niebezpieczeństwa faszyzmu w Polsce. Po aresztowaniu w r. 1965 Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego rozpoczął gromadzenie z Karsov informacji o sytuacji w środowiskach inteligenckich i PZPR. Od poł. t.r. pisał dziennik, zawierający m.in. rozważania o istocie komunizmu. Od marca 1966 oboje byli poddani ścisłej inwigilacji, a w mieszkaniu S-a zamontowano podsłuch.
Dn. 11 VIII 1966, podczas pobytu S-a, jego żony i Karsov w Nowym Targu, Służba Bezpieczeństwa (SB) przeprowadziła w ich wakacyjnym mieszkaniu rewizję, odnajdując walizkę z dziennikiem i innymi materiałami. Karsov wcześniej zaopatrzyła walizkę w oświadczenie, że zawartość jest jej własnością, a dziennik wyłącznie jej autorstwa, dlatego sam S. nie został aresztowany, a prowadzone przeciw niemu śledztwo umorzono. Chcąc ratować uwięzioną Karsov, rozwiódł się S. fikcyjnie 7 IV 1967 z żoną, która wkrótce potem wyjechała z młodszym synem do Izraela. Dn. 2 II 1968 wziął S. w więzieniu ślub z Karsov. W sprawie jej uwolnienia kontaktował się z korespondentami zachodniej prasy; jego list otwarty do Bertranda Russella opublikował „The Guardian” (1968 nr z 22 III) i ogłosiło Radio Wolna Europa. Po wyjściu Karsov na wolność 5 IX t.r. wyjechał z nią 15 XI na Zachód i osiadł w Londynie. W r. 1969 dołączyła do nich żona S-a z młodszym synem.
W l. 1969–71 pracował S. jako visiting research fellow w London School of Economics & Political Science. Otrzymał w tym czasie dwuletnie stypendium Society for the Protection of Science and Learning, organizacji pomagającej naukowcom-emigrantom politycznym; z zaproszenia na następne dwa lata nie skorzystał, koncentrując się na pracy literackiej. W r. 1969 opublikował w Tel Avivie swój pierwszy tom opowiadań pt. Uciekłem (wyd. 2, Londyn 1972), osnuty na kanwie doświadczeń wojennych. W londyńskich „Wiadomościach” w r. 1969 (nr 28, 30, 33, 39, 48) ogłosił obszerne fragmenty Dziennika Niny Karsov; ponadto drukował tam artykuły (m.in. Destalinizacja, 1970 nr 49, Partia Lenina i aparat Stalina, 1971 nr 3, Czytając Simone Weil, 1973 nr 39), a także utwory prozą. Razem z Karsov prowadził w „Wiadomościach” rubrykę „Okno na Rosję”. Orzeczeniem High Court of Justice uzyskał 20 III 1970 unieważnienie małżeństwa z Karsov i 23 IV t.r. ponownie poślubił pierwszą żonę.
W r. 1970 założył S. w Londynie wydawnictwo «Kontra», publikujące literaturę w języku polskim (najczęściej utwory Józefa Mackiewicza), oraz wydawnictwo «Nina Karsov», publikujące literaturę w językach rosyjskim i angielskim. Wspólnie z Karsov wydał książkę autobiograficzną Nie kocha się pomników (Londyn 1970, wyd. 2 poprawione, Londyn 1983, przekłady: angielski 1970, 1971, duński 1970, rosyjski 1992), zawierającą zrekonstruowane fragmenty skonfiskowanego przez SB dziennika z r. 1965. W r. 1972 ogłosił powieść Czas zatrzymany do wyjaśnienia (Londyn, wyd. rozszerzone, Londyn 1983, przekłady: angielski 1983, 1985, rosyjski 1988), o pisarzu zmagającym się z możliwymi wariantami własnego życiorysu. Autobiografią wyobraźni można nazwać prozę poetycką pt. Szechterezada (Londyn 1975, wyd. 2, Londyn 1983, przekł. angielski 1977), «łączącą rzeczy odległe, osoby, zdarzenia i miejsca w jeden kolorowy skrót» („Dzien. Pol.” 1976 nr z 7 IV). Pisarstwo S-a, wyrafinowane formalnie, łączyło pierwiastki epickie z żywiołem lirycznej wyobraźni, operującej tajemniczymi i zaskakującymi skojarzeniami oraz zmysłową obrazowością. Wspólnie z Karsov tłumaczył też S. i opracował polskie wydanie książkowe dwudziestu siedmiu numerów rosyjskiego pisma samizdatowego „Kronika bieżących wydarzeń” (Londyn 1972–5 I–III); jego tom pierwszy opatrzyli oboje wprowadzeniem Samizdat (1971), a drugi wstępem pt. Terror na raty (1973). Również z Karsov przetłumaczył z języka rosyjskiego opowieść W. Jerofiejewa „Moskwa-Pietuszki” (Londyn 1976, wyd. 2, Londyn 1986) oraz L. Szestowa „Apoteozę nieoczywistości” (Londyn 1983). Dn. 4 VIII 1978 ponownie rozwiódł się z żoną i 15 IV 1980 wziął ślub z Karsov. W r. 1983 opublikował ostatni zbiór opowiadań W sobotę u Minki i inne bajki (Londyn 1983). S. zmarł 1 VI 1983 w Londynie.
Z zawartego 24 X 1946 małżeństwa z Rosjanką Lidią Iwanowną Benke, 1.v. Krajewianową (1920–2008), doktorem nauk technicznych Politechn. Warsz. (1960), wykładowcą wytrzymałości materiałów na Wydz. Mechanicznym Wieczorowej Szkoły Inżynierskiej w Warszawie oraz Institute of Technology w Haifie, miał S. dwóch synów: Jerzego (ur. 1945), producenta wyrobów metalowych, zamieszkałego w Tel Avivie, oraz Władysława (ur. 1950), grafika, osiadłego w Londynie. Małżeństwo z Niną Karsov (ur. 1940), magistrem filologii polskiej i wydawcą, było bezdzietne.
Fot. w: Nie kocha się pomników, Czas zatrzymany do wyjaśnienia, Szechterezada, W sobotę u Minki i inne bajki (wszystkie: Londyn 1983); – Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, L. 2000 I; Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89, W. 2006 III; Słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939–1980, W. 1992; Zieliński J., Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, L. 1990; – Czachowska J., Dorosz B., Literatura i krytyka poza cenzurą 1977–1989, Wr. 1991; Danilewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Wr. 1999; Eisler J., Polski rok 1968, W. 2006; Friszke A., Anatomia buntu, Kr. 2011; Hejfec M., Zamietki na poliach, „Dvadcat’ dva” 1989 nr 3–4; Karsov N., Szymon Szechter, „Kontakt” 1983 nr 10 (18); Kozarynowa Z., Szechterezada, „Wiadomości” (Londyn) 1976 nr 12 (1564); Kuznecov A., Vmesto recenzii, „Novyj žurnal” 1976 nr 125; Levine M. G., „A Stolen Biography”, „Slavic Review” Vol. 44: 1985 nr 3; Mackiewicz J., Toporska B., Droga Pani..., Londyn 1984; Mellors J., Moons and shrubberies, „The Listener” 1977 nr z 9 VI; Mikes G., Stopping the clock, „The Times Literary Supplement” 1983 nr z 27 V; Nye R., Strange marriage outside time, „The Guardian” 1977 nr z 14 VII; Pálfavi L., Önéletrajzi regények, emlékiratok a lengyel emigráns irodalomban, „Kultúra és közösség” 1991 nr 3; Ricks Ch., The secret of the short story, „The Sunday Times” 1977 nr z 5 V; Rokicki K., SB wobec inteligencji od października 56 do marca 68, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2006 nr 2 (10) (błędna interpretacja donosów «TWC Piotr»); Stanford D., Polish epiphanies, „The Scotsman” 1977 nr z 28 V; Šturman D., Vremia, kotoroje dlitsia, „Novoje russkoje slovo” 1989 nr z 20 I; Toporska B., Czas zatrzymany do wyjaśnienia, „Wiadomości” (Londyn) 1972 nr 51/52 (1394/1395); Zieliński J., „Czy ja w ogóle muszę kimś być?”, „Tyg. Powsz.”1986 nr 41; – Rakowski M. F., Dzienniki polityczne 1967–1968, W. 1999; – „The Times” 1983 nr z 14 VII; – IPN w W.: Akta MSW, sygn. 0204/292 t.1–17; – Mater. w posiadaniu Niny Karsov z Londynu (również informacje tejże) oraz autora (fotokopie dok. S-a: świadectwo lekarskie z r. 1944, koresp. z «Książką i Wiedzą», Stryjkowskim oraz skany skonfiskowanych opowiadań).
Wacław Lewandowski