Ogiński Tadeusz Franciszek h. własnego (1712–1783), kasztelan, potem wojewoda trocki. Ur. 26 VIII, był synem Marcjana Michała (zob.) i Teresy z Brzostowskich, młodszym bratem Ignacego (zob.) i Stanisława (zob.). Pisał się, jak cała rodzina, «z Kozielska». Wykształcenie zdobywał częściowo w szkole (przez dwa i pół roku), a częściowo pod kierunkiem domowego nauczyciela. Debiutował politycznie jako poseł witebski na sejm 1732 r. w szeregach opozycji; na sejm nadzwycz. 1733 r., już jako starosta przewalski, posłował z Brasławia, daremnie przeciwstawiając się elekcji marszałka. T. r. uzyskał poselstwo na sejm konwokacyjny i wszedł do rady przy prymasie. Będąc wyborcą z woj. witebskim Stanisława Leszczyńskiego, O. bronił jego praw do korony w szeregach konfederacji dzikowskiej, której marszałkiem na Litwie był jego ojciec. Walczył pod dowództwem regimentarza Antoniego Pocieja, początkowo na czele dywizji skierowanej na Białoruś, potem w chorągwi wraz z bratem Stanisławem. Po klęsce dzikowian wycofał się do Prus i pozostawał blisko pół roku przy królu Stanisławie. Po abdykacji Leszczyńskiego w imieniu konfederatów litewskich posłował w początkach 1736 r. do Warszawy z deklaracją uznania Augusta III i prośbą o pieniądze na spłacenie zaciągniętych przez dzikowian długów; żądane sumy wyasygnował wówczas H. K. Kayserling. Formalnie O. uznał Augusta III na sejmie pacyfikacyjnym t. r., na który miał mandat z Witebska. Wszedł wówczas w skład specjalnego sądu sejmowego do rozstrzygania przestępstw przeciw Majestatowi. Był też prawdopodobnie członkiem komisji grodzieńskiej, która w l. 1736–8 próbowała ustalić ewentualne dochody na rzecz aukcji wojska. Dn. 8 VII 1737 O. uzyskał pisarstwo w. litewskie. W początkach r. n. odmówił hetmanowi lit. Michałowi Radziwiłłowi starań o deputację i laskę Trybunału Lit., z charakterystycznym wyjaśnieniem, że «ad hoc munus nigdy przez wiek mój ochoty nie miałem i nie mam, spodziewam się, że mię Opatrzność Boska na zawsze od tego uchroni». Jesienią 1738 O. posłował z Brasławia na sejm, po nim zaś, w listopadzie lub grudniu t. r., otrzymał szefostwo chorągwi petyhorskiej królewicza. We wrześniu 1739 przywiózł ze Wschowy dyplom na starostwo oszmiańskie; wjechał na nie uroczyście 16 II 1740. Odtąd stale czuwał nad przebiegiem sejmików oszmiańskich; w lecie 1740 uzyskał stamtąd poselstwo. Od 24 IV t.r. aż do śmierci hetmana w. lit. Michała Wiśniowieckiego (wrzesień 1744) O. piastował funkcję regimentarza partii białoruskiej wojsk W. Ks. Lit.
Latem 1741 O. podążył do Saksonii dla zdobycia Orderu Orła Białego i zamówienia sobie laski następnego sejmu, który miał obradować w Grodnie. Wrócił bez orderu, za to z nadziejami na marszałkostwo sejmu. Na wieść o możliwości przeniesienia konfederackich zamysłów Potockich na Litwę O. wydał swej dywizji białoruskiej rozkaz gotowości bojowej; do ruszenia wojska nie doszło, gdyż plany rokoszowe republikantów upadły. Obecny we Wschowie, gdy odbywała się tam w maju 1742 rada senatu, O. dopilnował obietnicy przyznania sobie Orderu Orła Białego, który 3 VIII t. r. istotnie otrzymał. Jesienią przeprowadził elekcje na urzędy ziemskie oszmiańskie, ugruntowując tym swe wpływy w powiecie. W grudniu t. r. miał już u kanclerza w. lit. Jana Fryderyka Sapiehy zamówione poselstwo inflanckie, jako kandydat litewskich rywali «familii» Czartoryskich do laski sejmu grodzieńskiego 1744 r. Przygotowawszy ów sejm najstaranniej ze wszystkich sejmów w czasach Augusta III i żywiąc wielką wiarę w szanse jego sukcesu, «familia» chciała powierzyć kierowanie izbą poselską działaczom o wyraźniejszej od O-ego indywidualności politycznej. Wziąwszy udział w popisie wojska litewskiego w lecie 1744 O., mimo przeciwdziałania Czartoryskich, uzyskał laskę sejmową. Jako kierownik izby poselskiej owego pamiętnego sejmu grodzieńskiego niczym się nie wyróżnił. Zastanawia jednak fakt, że w regestrzyku Franciszka Wilczewskiego znalazł się poseł witebski Kazimierz Hurko, wówczas jeszcze wręcz domownik Ogińskich; niewinność jego historycy przyjęli tylko hipotetycznie.
Po zakończeniu sejmu O-ego nagrodzono kasztelanią trocką (23 XI), o którą od r. 1741 zabiegał. Uchyliwszy się od regimentarstwa partii żmudzkiej, które piastował przejściowo od grudnia 1744 do marca 1745, O. zachowywał wobec hetmana w. lit. Michała Radziwiłła dystans znacznie większy niż jego brat Ignacy. Bywał z reguły na fundacjach Trybunału i stale dozorował sejmików oszmiańskich. Obecny był też na sejmach 1746, 1748, 1750 i 1752 r., zajmując stanowisko neutralne. W chwili próby, w październiku 1754, należał do senatorów, którzy przesłali królowi ułożoną przez Jerzego Mniszcha petycję o ustanowienie administracji ordynacji ostrogskiej. Taka postawa chwilowo (1754–5) zbliżyła go do Nieświeża, zwłaszcza że Radziwiłłowi zależało na wpływach O-ego na sejmikach oszmiańskich. Po sejmie 1758 r. opowiedział się O. na radzie senatu za przyznaniem królewiczowi Karolowi lenna kurlandzkiego i podpisał conclusum, potępione przez «familię». Lojalności wobec dworu dowodziło też pozostawienie przy nim syna Andrzeja. Równocześnie jednak O. stanowczo odmówił Henrykowi Brühlowi podjęcia się marszałkostwa Trybunału Lit. 1759 r. Obecny na sejmie 1760 r., przed sejmem 1762 r. O. zjechał do Warszawy już w czerwcu, dla wyjednania wakansów. Na posejmowej radzie senatu t.r. wypowiadał się o sytuacji kraju krytycznie, podobnie jak wszyscy ubolewał nad użyciem broni w izbie, ale daleki był od potępienia koterii dworskiej, jak to uczynili senatorowie spod znaku «familii». Podpis syna Andrzeja na manifeście broniącym polskiego indygenatu Brühlów dowodzi, że żądny wakansów O. nie myślał o zrywaniu z dworem. Ten miał doń zaufanie, zlecając mu w kwietniu 1763 dopilnowanie spokojnego charakteru fundacji Trybunału Lit. 1763 r.
Śmierć Augusta III zmusiła O-ego do porzucenia postawy neutralnej. Przystąpiwszy w czasie bezkrólewia do konfederacji Czartoryskich, podczas sejmu konwokacyjnego O. został wyznaczony do rady przy prymasie, do konferencji z ministrami dworu berlińskiego, do komisji, która miała zbadać stan ekonomii grodzieńskiej i brzeskiej oraz do nowo utworzonej Komisji Skarbu W. Ks. Lit. Sejm elekcyjny delegował go w skład zespołu, który miał opracować pakta konwenta. Oddawszy z woj. trockiego głos na Stanisława Poniatowskiego, O. obecny był przy uroczystych przysięgach króla na sejmach elekcyjnym i koronacyjnym. Jako członek Komisji Skarbu Lit. był jedynym senatorem obecnym na jej pierwszym posiedzeniu 2 I 1765, toteż prezydował obradom. Brał w nich udział także podczas następnych sesji Komisji, w międzyczasie, 8 V 1765, nagrodzony Orderem Św. Stanisława. Sejm 1766 r. przyznał O-emu, podobnie jak innym członkom Komisji Skarbu, kwitację za dwuletni okres działalności. Zarówno w konfederacji radomskiej, jak i następującym po niej sejmie nie wziął udziału. W październiku 1769 z niezadowoleniem powitał petersburską misję syna Andrzeja, narażającą posła zarówno konfederatom barskim, jak Rosji, z którą zadrażnienia O. przez całe życie się wystrzegał. Kto wie, czy udział w konfederacji młodszego syna O-ego, Franciszka Ksawerego, nie był próbą asekurowania się na dwie strony. Mimo jego dwuznacznej postawy król, po śmierci Aleksandra Pocieja, dał O-emu woj. trockie (26 III 1770). W maju t. r. O. wywdzięczał się poparciem na fundacji Trybunału Lit. protegowanego przez króla do laski Dominika Aleksandrowicza; we wrześniu odbył upamiętniony licznymi panegirykami wjazd na województwo. Od udziału w sejmie rozbiorowym O. wymawiał się królowi w kwietniu 1773; czy przybył nań później, nie wiadomo, w każdym razie wyznaczono go w poczet komisji jurysdykcji marszałkowskiej. Podczas sejmu 1776 r., któremu marszałkował jego syn Andrzej, O. z radością witał wieść, «że Komisja Boni Ordinis [jako nieznośna] jest skasowana … ponieważ barzo by ciężko było … gdyby się … zapędziła do wymiaru gruntów i liczenia głów». Jedyną troską O-ego było w tym czasie, by sejm nie narzucił nowych podatków. Wybrany przez owo skonfederowane zgromadzenie do Rady Nieustającej na l. 1776–8, O. miał też zasiadać, z decyzji sejmów 1780 i 1782 r., w sądach sejmowych w lutym 1781 i w r. 1783.
O. interesował się literaturą polityczną i skłonił Jerzego z Warezub Lubowskiego, aby przełożył dzieło łacińskie Ambrożego Markoniego „Theatrum politicum” (Gd. 1745), częściowo finansując druk. Dzieło to ukazało się jako „Plac polityki albo Szkoła obyczajności …” (Wil. 1771). Pozostawił O. także pamiętnik pisany od 7 VIII 1738 do 5 VIII 1741, częściowo opublikowany przez Kazimierza Bartoszewicza („Przegl. Hist.” 1914 nr 18). Rękopis znajdował się w Bibliotece Przeździeckich. O. miał bogatą bibliotekę (włączoną w r. 1919 do Państwowej Centralnej Biblioteki w Kownie). O. zmarł 25 XI 1783 w Mołodecznie (w pow. oszmiańskim), gdzie najchętniej mieszkał, rozbudowawszy stary pałac książąt Zbaraskich. Pogrzeb odbył się w Wilnie 26 IV r. n.; ciało złożono w katedrze wileńskiej, w kaplicy Bożego Ciała, ufundowanej przez O-ego.
Żonaty od r. 1737 z krajczanką lit. Izabellą Radziwiłłówną (zmarłą 7 XI 1761), córką Michała, na cześć żony nazwał Izabellinem zorganizowany w Oszmiańskiem duży kompleks dóbr. W lutym 1763 O. ożenił się powtórnie z Jadwigą z Załuskich (zmarłą po r. 1793), wdową po staroście retowskim Krzysztofie Tyszkiewiczu, która wniosła w posagu Retów i była znaną z ufundowania wileńskiego szpitala Dzieciątka Jezus dla sierot i podrzutków (1766). Z pierwszego małżeństwa miał synów: Andrzeja (zob.) i Franciszka Ksawerego.
Franciszek Ksawery (1742–1814), po ojcu pułkownik chorągwi petyhorskiej królewicza i starosta przewalski, niedoszły poseł oszmiański w r. 1756 i poseł od wojska na sejm 1760 r., w r. 1769, będąc strażnikiem polnym litewskim, brał udział w konfederacji barskiej u boku krewnego, hetmana w. lit. Michała Kazimierza Ogińskiego (zob.). Po klęsce stołowickiej usprawiedliwiony przed królem przez ojca, dostał w r. 1770 Order Św. Stanisława, w r. 1775 kuchmistrzostwo litewskie (zrezygnował zeń w r. 1780), a w r. 1790 Order Orła Białego. Zmarł 3 V 1814 w Mołodecznie, bezżennie, pozostawiwszy majątek bratankowi Michałowi Kleofasowi (zob.).
Portret O-ego malowany na miedzi był nad drzwiami kaplicy Bożego Ciała w katedrze wileńskiej; – Estreicher; Elektorowie; Elektorów poczet; Słown. Geogr., (Mołodeczno, Oborek, Oszmiana, Przewałka, Retów, Wymno, Zalesie); Uruski; Żychliński, V; Łoza, Kawalerowie; – Bartoszewicz K., Tadeusz Ogiński i jego pamiętnik, „Przegl. Hist.” R. 18: 1914 s. 51–83; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896–7 I 29, 64, 158, II 12, 119–25, 129, 142, 144–7, 192–3, 266; Konopczyński W., Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1971 II; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk W. Ks. Lit. w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 2 s. 49, 54, 60 oraz 50, 61 (Franciszek Ksawery Ogiński); Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958 (s. 317–18 poza indeksem, błędnie w nim przypisane Ignacemu Ogińskiemu); Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1912–13 I–II (w indeksie mylony z bratem Ignacym); Truchim S., Konfederacja dzikowska, P. 1921 s. 54–5, 58, 60–2, 130; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XIII; Diariusze sejmowe z w. XVIII, I–III; Jakubowski W., Listy do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 52; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Wr. 1967; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I, III (poza indeksem: III 163); Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I; Teka Podoskiego, IV 106, 108, 111, 120, 124, 128, 156, 158, 162, 166, 170, 182, 187, 191–2, 313, 316, 320–1, 469, 498, 707, 717, 783; Vol. leg., VI 283, 293, 297, 316, VII 16, 53, 60, 72, 75, 85, 90, 102–3, 106, 113, 135, 137, 231, VIII 87, 419, 448, 536, 583, IX 2, X; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 2578, 2599, 2689, Dz. IV a (kopie) ks. 4–19, Dz. V nr 10702 (r. 1758), 10725 (listy O-ego), 10735 (listy Izabelli Ogińskiej), 13831 (l. 1741–4), Arch. Roskie XV/4, Zbiór Muz. Narod. rkp. 595; B. Czart.: rkp. 595, 675, 678, 680, 791, 812, 857, 942, 1170, 3842, 3849; B. Jag.: rkp. 6147/9, 6651/20; B. Narod.: rkp. 8633; B. Ossol.: rkp. 2649; B. PAN w Kr.: rkp. 3597, 3602, 4015, 4027, 5701, 5704, 5745, 6190, 7229; Dawna B. Ossol. we Lw.: rkp. 329, 716.
Zofia Zielińska