Szczurkiewicz Tadeusz Józef, pseud. i krypt.: Myszkowski, Sigma, este (1895–1984), socjolog, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytetu Adama Mickiewicza i Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu.
Ur. 20 XI w Pilźnie, był synem Władysława, inżyniera budowy dróg i mostów, pracownika Rady Powiatowej w Gorlicach, oraz Marii z Grohmannów.
Po ukończeniu w r. 1906 szkoły powszechnej w Pilźnie uczył się S. w IV Gimnazjum Klasycznym w Krakowie, a następnie w Gimnazjum Klasycznym w Gorlicach, gdzie 15 VI 1914 zdał maturę z odznaczeniem. Dn. 15 III 1915 został wcielony do wojska austro-węgierskiego (służył jako szeregowiec, potem kapral). Dn. 5 XI 1918 wstąpił do WP, z którego został zwolniony w stopniu sierżanta 15 III 1919 w celu podjęcia studiów. Od kwietnia 1919 studiował na UJ filozofię pod kierunkiem Witolda Rubczyńskiego i Władysława Heinricha oraz dodatkowo polonistykę pod kierunkiem Stanisława Windakiewicza, Ignacego Chrzanowskiego i Jana Łosia. W okresie 1 V – 30 IX t.r. należał do Sekcji Akademickiej Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej. Dn. 1 XI przeniósł się na Wydz. Filozoficzny Uniw. Pozn., gdzie kontynuował studia filozoficzne i polonistyczne oraz podjął studia etnograficzne, m.in. u Tadeusza Grabowskiego, Stanisława Dobrzyckiego, Stanisława Wędkiewicza i Jana Stanisława Bystronia. W r. akad. 1919/20 pracował jako bibliotekarz (zastępca asystenta) w Seminarium Historii Literatury Polskiej u Grabowskiego.
Pod wpływem przybyłego w kwietniu 1920 do Poznania Floriana Znanieckiego S. zainteresował się socjologią. Dn. 1 I 1921 został asystentem Znanieckiego w Katedrze Socjologii i Filozofii Kultury oraz bibliotekarzem w Seminarium Socjologicznym, gdzie organizował zakładową bibliotekę. Od tego czasu studiował socjologię jako przedmiot główny. Razem z Fryderykiem Merkertem utworzył Koło Socjologów Uniw. Pozn. i objął jego prezesurę. Prowadził badania warunków życiowych robotników fabrycznych w Poznaniu oraz Łodzi i w r. 1922 został przez Znanieckiego powołany w skład jury konkursu na życiorys własny polskiego robotnika; pełnił w tym gremium funkcję sekretarza. Równocześnie od listopada 1921 był starszym asystentem i sekretarzem utworzonego przez Znanieckiego, niezależnego od uniwersytetu, Inst. Socjologicznego (od r. 1927 Polski Inst. Socjologiczny). W związku z tym zatrudnieniem zakończył 31 VIII 1928 pracę na uniwersytecie.
Od r. 1924, w miesięcznikach „Przegląd Współczesny” oraz „Przewodnik Społeczny”, a także dodatkach literacko-naukowych krakowskiego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” oraz „Dziennika Poznańskiego” i „Kuriera Poznańskiego” publikował S. popularnonaukowe prace z zakresu socjologii, psychologii społecznej i etnologii (do r. 1939 ukazało się 41 jego artykułów, także pod krypt. Sigma i este). W l. 1925–31 był członkiem komitetu redakcyjnego kwartalnika „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, po czym został jednym z kierowników jego działu socjologicznego. Dn. 31 VIII 1928 przestał pełnić funkcję starszego asystenta i sekretarza Polskiego Inst. Socjologicznego, natomiast od r. 1929 do 30 VI 1936 był sekretarzem jego Rady Naukowej. W l. 1929–32 był również kierownikiem wydawnictw instytutowych oraz sekretarzem redakcji założonego przez Znanieckiego kwartalnika „Przegląd Socjologiczny”. Dn. 1 X 1929 został równocześnie zatrudniony jako profesor socjologii i psychologii w Katolickiej Szkole Społecznej (przemianowanej w r. 1932 na Wyższe Katolickie Studium Społeczne).
Dn. 27 X 1931 na Uniw. Pozn. uzyskał S. (summa cum laude) stopień doktora filozofii z zakresu socjologii na podstawie pracy Sugestia społeczna, napisanej pod kierunkiem Znanieckiego. Od 1 XI t.r. prowadził wykłady i ćwiczenia z socjologii (z prawem egzaminowania) na Wydz. Prawno-Ekonomicznym Uniw. Pozn. Opublikował skrypty Historia socjologii. Część I (P. 1932), a także Psychologia ogólna. Psychologia wrażeń i przedstawień (P. 1934) oraz artykuły, m.in. W sprawie niektórych przesłanek kierunku rasowo-antropologicznego i geograficznego („Przegl. Socjol.” T. 2: 1934), Zasadnicze stanowiska socjologów w ujmowaniu rzeczywistości grupy społecznej („Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” R. 15: 1935 II półr.) i Moda na socjologię (tamże R. 17: 1937 II półr.). W pracach tych zwrócił uwagę na metody zbierania materiałów empirycznych i budowania teorii socjologicznych oraz stawiania i weryfikowania hipotez roboczych. Poddał też analizie i krytyce kierunki badań socjologicznych: rasowo-antropologiczny, biologiczny i geograficzny. W r. 1937 objął funkcję wicedyrektora Zarządu Głównego Polskiego Inst. Socjologicznego. W r. 1938 opublikował pracę Rasa, środowisko, rodzina. Szkice socjologiczne (P.), na podstawie której habilitował się w czerwcu 1939 na Wydz. Humanistycznym Uniw. Pozn.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S., zagrożony aresztowaniem, wyjechał 7 XI 1939 z Poznania do Warszawy, gdzie od 15 III 1940 pracował w Ubezpieczalni Społecznej, a od 30 IV 1942 w Zakł. Ubezpieczeń Społecznych. Równocześnie od 1 X 1940 brał udział w tajnym nauczaniu, pod pseud. Myszkowski, jako kierownik Sekcji Socjologicznej tajnego Uniw. Ziem Zachodnich. Od 1 X 1942 prowadził także wykłady na tajnych: kursach Uniw. Warsz. oraz od 1 I 1943 kompletach Wolnej Wszechnicy Polskiej. Dodatkowo od 1 XI 1943 był kierownikiem Naukowego Inst. Propagandy Polskiej, m.in. uczestniczył w redagowaniu raportów o zbrodniach hitlerowskich oraz współpracował z Inst. Dziennikarskim. Po upadku powstania warszawskiego został wywieziony 3 X 1944 do obozu w Pruszkowie, a następnie przebywał w kilku innych, m.in. w Lamsdorf (Łambinowice) i Erfurcie. Dn. 15 XI 1944 przydzielono go do pracy w fabryce sztucznych sznurów w Christianstadt (Krzystkowice nad Bobrem); tam doczekał oswobodzenia 15 II 1945 przez Armię Czerwoną.
W maju 1945 wrócił S. do Poznania i objął na tamtejszym uniwersytecie Katedrę Socjologii. Równocześnie od 1 VI 1945 był dyrektorem Polskiego Inst. Socjologicznego – Oddział w Poznaniu (do jego likwidacji 31 III 1949). Od 1 VIII 1945 był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Jako profesor nadzwycz. objął 1 XI t.r. Katedrę Socjologii na Wydz. Prawno-Ekonomicznym UMK w Toruniu, pozostając również profesorem kontraktowym na swojej katedrze w Poznaniu. Katedrą w Toruniu kierował od 1 XI 1947 jako profesor kontraktowy (do likwidacji Wydz. Prawno-Ekonomicznego 31 XII 1950), a katedrą Uniw. Pozn. (od r. 1955 UAM) jako profesor nadzwycz. W l. 1947–9 prowadził również wykłady w Akad. Handlowej w Poznaniu. Dn. 30 X 1947 wystąpił ze Stronnictwa Demokratycznego i 1 XI t.r., jako pierwszy profesor Uniw. Pozn., został członkiem Polskiej Partii Robotniczej; był jej delegatem na Kongres Zjednoczeniowy w Warszawie (15 XII 1948), odtąd należał do PZPR. Na Uniw. Pozn. został 1 II 1949 kierownikiem międzyuczelnianego Studium Nauki o Polsce i Świecie Współczesnym; 1 IX t.r. objął kierownictwo identycznego Studium przy UMK; obie placówki zorganizował i prowadził do 30 IX 1950. W okresie 1 II 1950 – 30 IV 1951 był pełnomocnikiem ministra szkół wyższych i nauki Adama Rapackiego do tworzenia w ośrodku poznańskim instytutów i zespołów katedr. Dn. 1 X 1956 został ponownie profesorem kontraktowym UMK, przejmując tym razem Katedrę Historii Filozofii. W r. 1957 zrezygnował z pracy na UAM i został na UMK profesorem nadzwycz., kierując od 1 IX t.r. Katedrą, przemianowaną na Katedrę Historii Filozofii i Myśli Społecznej. Dodatkowo pełnił funkcję kuratora katedr: Filozofii, Logiki i Psychologii. Również t.r., jako profesor kontraktowy, zorganizował w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu Katedrę Socjologii i objął jej kierownictwo. Po powstaniu t.r. Komisji Nauki KC PZPR działał w zespole socjologicznym jej Sekcji Filozoficzno-Socjologicznej. Dn. 27 IV 1963 otrzymał tytuł profesora zwycz. W r. 1966 przeszedł na emeryturę i zaprzestał pracy w Komisji Nauki KC PZPR. Był w dalszym ciągu czynny naukowo i jeszcze przez kilka lat prowadził zajęcia zlecone na UMK, UAM oraz poznańskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej.
W badaniach powojennych analizował S. wpływ darwinizmu na teorie socjologiczne (Wpływ teorii ewolucji K. Darwina na nauki społeczne, „Kosmos” T. 9: 1960 nr 2), podjął problematykę znaczenia teorii socjologicznych dla praktyki (Socjologia przemysłu, P. 1966), zwrócił uwagę na konieczność stosowania jednoznacznych pojęć w socjologii oraz świadomego przyjmowania założeń metodologicznych (Niektóre uwagi krytyczne o ankietach, „Zesz. Nauk. UMK. Nauki Human.-Społ.” 1968 z. 30), a także zajął się wpływem industrializacji na rzeczywistość społeczną (Przemiany świadomości społecznej Wielkopolan, „Nurt” 1975 nr 3, dod.). Opublikował dalsze skrypty i podręczniki, m.in. Zagadnienia filozofii. Ontologia i teoria poznania (Tor. 1967), Podstawowe zagadnienia socjologii ogólnej (Tor. 1967), Socjologia, cz. 1 (P. 1967), Zagadnienia marksistowskiej filozofii i teorii dynamiki rozwoju społecznego (P. 1968) i Problemowa historia filozofii (P. 1977–8). Swoje poglądy naukowe podsumował w zbiorze prac zróżnicowanych tematycznie, ale tworzących uporządkowany system twierdzeń pt. Studia socjologiczne (W. 1969, wyd. 2, W. 1970). Usystematyzował tu i poddał krytyce teoretyczno-metodologicznej zasadnicze kierunki myśli socjologicznej. Uznając socjologię za naukę odrębną, dokonał analizy jej filozoficznych podstaw, zwłaszcza założeń ontologicznych i zasad metodologicznych. Przeciwstawiając się przekonaniu, że socjologia może rozwijać się jako nauka empiryczna bez uprzedniego wyjaśnienia, czym jest badana przez nią rzeczywistość, rozwinął zagadnienia społecznej ontologii uznając rzeczywistość grupy społecznej i środowiska społecznego, a przede wszystkim współżycia społecznego, za fakty pierwotne. Dokonał też analizy relacji między psychologią a socjologią. Ogółem opublikował ok. 70 książek, skryptów, rozpraw naukowych i recenzji. Był promotorem ponad 160 prac magisterskich i 20 doktoratów oraz opiekunem czterech habilitacji. Jego uczniami byli m.in. późniejsi profesorowie Tadeusz Alek-Kowalski, Stanisław Kozyr-Kowalski, Franciszek Krzykała, Józef Pawlak, Janusz Sztumski i Janusz Ziółkowski.
S. działał w wielu gremiach naukowych, m.in. współpracował od r. 1945 z Komisją Socjologiczną PAU (do likwidacji Akademii w r. 1952), potem w PAN był członkiem: od r. 1954 Komitetu Nauk Filozoficznych (od r. 1960 Nauk Filozoficznych i Socjologicznych), od r. 1960 Komitetu Badań nad Zagadnieniami Polski Ludowej, Komitetu Badań Rejonów Uprzemysłowionych (w l. 1962–5 przewodniczył jego Sekcji Badań Rejonu Konińskiego) oraz Komitetu Badań nad Kulturą Współczesną (działał w Komisji Badań nad Stosunkami Ludzkimi w Przemyśle). W Poznaniu należał od r. 1946 do Komisji Nauk Społecznych (później Komisji Socjologicznej) Tow. Przyjaciół Nauk, a w l. 1945–65 do miejscowego Oddziału Polskiego Tow. Filozoficznego. Działał w Polskim Tow. Socjologicznym, w r. 1959 zorganizował jego Oddział Poznański i do r. 1961 był jego prezesem, a w r. 1964 Oddział Toruński, w którym również został prezesem; przez kilka lat był też członkiem Zarządu Głównego Towarzystwa. Wchodził w skład rad naukowych Polskiego Inst. Prasoznawczego, Inst. Filozofii Uniw. Warsz. i Min. Ziem Zachodnich, a także był wiceprezesem Sekcji Kultury Inst. Bałtyckiego. Był członkiem komitetów redakcyjnych czasopism „Myśl Filozoficzna” (1954–9), etnograficznego „Lud” (1957–60), religioznawczego „Euhemer” (powstałego w r. 1957), kwartalnika „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” (wznowionego w r. 1958) i kwartalnika „Studia Socjologiczne” (1960–8). Z okazji 85. urodzin i 60-lecia pracy naukowo-dydaktycznej S-a, jego uczniowie i współpracownicy opublikowali w r. 1983 poświęconą mu księgę „Rozprawy z filozofii i socjologii” (Tor.). S. zmarł 6 XII 1984 w Poznaniu, został pochowany 13 XII w alei zasłużonych na cmentarzu Junikowskim. Był odznaczony m.in. Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1975), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem 10-lecia Polski Ludowej oraz Medalem KEN.
S. był dwukrotnie żonaty; od 24 IV 1924 z Bronisławą Cieślak, a od 29 VII 1944 z Aleksandrą Boccard; prawdopodobnie oba małżeństwa były bezdzietne.
W piątą rocznicę śmierci S-a pracownicy Zakł. Socjologii Inst. Polityki Społecznej Akad. Ekon. w Poznaniu opublikowali poświęcony mu zbiór prac „Wybrane zagadnienia socjologii Tadeusza Szczurkiewicza” (P. 1990, Red. F. Krzykała). W r. 2008 ukazał się wybór prac S-a pt. Socjologia naukowa a socjologia popularna (P.) ze wstępem i doborem tekstów Andrzeja Przestalskiego i Jana Włodarka.
Byli wśród nas. Wspomnienia i biogramy, Red. Z. Knakiewicz, P. 2006 s. 240–3 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, Red. A. Pihan-Kijasowa, P. 2008; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–2004. Materiały do biografii, Tor. 2006; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 2002 Supl. II; Toruński słownik biograficzny, Tor. 2000 II (fot.); Wesołowski A., Bibliografia prac Tadeusza Szczurkiewicza, w: Wybrane zagadnienia socjologii Tadeusza Szczurkiewicza, P. 1990 s. 128–32; Wpol. Słown. Biogr.; – Akademia Ekonomiczna w Poznaniu 1926–1976, P. 1976 (fot.); Alek-Kowalski T., Nauka. Wielkopolska. Uczni. Szkice socjologiczne, P. 2003; Chałasiński J., Trzydzieści lat socjologii polskiej 1918–1947, „Przegl. Socjol.” T. 10: 1948 [1949] vol. 1–4 s. 11, 14, 21, 47, 52; Czabajski J., Metodologiczne zagadnienia „Studiów socjologicznych” Tadeusza Szczurkiewicza, „Studia Socjol.” 1985 nr 3–4 s. 33–46; Czamański R., Tadeusz Szczurkiewicz – współtwórca polskiej socjologii (1895–1984), „Kron. M. Poznania” R. 54: 1986 nr 4 s. 19–26 (fot.); Filozofia na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (1945–1995), Red. J. Pawlak, Tor. 1995 s. 71–81; Kowalenko W., Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich. Uniwersytet Poznański 1940–1945, P. 1961 s. 31, 37, 44, 219; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata akademickie 1945–1954/55, P. 1958; Krzykała F., Tadeusz Szczurkiewicz o psychologizmie w socjologii, „Studia Socjol.” 1985 nr 3–4 s. 19–31; tenże, Tadeusz Szczurkiewicz – życie i dzieło, w: Wybrane zagadnienia socjologii Tadeusza Szczurkiewicza, P. 1990 s. 7–12 (bibliogr. prac S-a, fot.); Litewka P., Poglądy Tadeusza Szczurkiewicza na industrializację i urbanizację, „Kron. M. Poznania” R. 54: 1986 nr 4 s. 27–32; Nauka w Wielkopolsce, Red. G. Labuda, P. 1973; Pawlak J., Tadeusz Szczurkiewicz – rys biograficzny, w: Rozprawy z filozofii i socjologii, Red. tenże, Tor. 1983 s. 3–18 (bibliogr. prac S-a, fot.); 50 lat działalności Katedry Socjologii i Filozofii w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, P. 2007 s. 7–11, 103–10 (częściowa bibliogr. prac S-a); 70-ta rocznica urodzin prof. dr Tadeusza Szczurkiewicza, „Gaz. Tor.” 1965 nr 276 s. 1–2 (fot.); Szczepański J., Poglądy teoretyczno-metodologiczne Tadeusza Szczurkiewicza, w: 60 lat socjologii poznańskiej, Red. A. Kwilecki, P. 1981 (fot.); Wesołowski A.. Działalność organizacyjno-naukowa i dydaktyczna Tadeusza Szczurkiewicza, „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” R. 38: 1976 z. 1 s. 29–40 (bibliogr. prac S-a); tenże, Tadeusz Szczurkiewicz: działalność organizacyjno-naukowa i dydaktyczna (w 85-lecie urodzin), w: 60 lat socjologii poznańskiej, Red. A. Kwilecki, P. 1981 (fot.); – Opinie i wspomnienia o profesorze Tadeuszu Szczurkiewiczu, „Studia Socjol.” 1985 nr 3–4 s. 9–16; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Acta Univ. N. Copernici” 1986 z. 166, Socjol. Wych. [Nr] 6 s. 181–6 (G. Zabłocki), „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” R. 47: 1985 z. 3 s. 401–3 (A. Kwilecki, fot.), „Studia Socjol.” 1985 nr 3–4 s. 7 (fot.), „Trybuna Ludu” 1984 nr 295.
Stanisław Tadeusz Sroka