Rzewuski Tadeusz Kazimierz Wacław Bronisław, pseud.: Włodzimierz Dołęga, Bazyli Dołęga, Bronisław Kreuza (nazwisko używane od ok. r. 1947), Cyryl Wodziński, Mateusz Dłuski, Jan Winnicki, Jan (Jean) Lett, Piotr Lasocki, Maria Rzewuska, krypt.: R. T., S. M. R. (1893–1971), ksiądz, pisarz religijny. Ur. 4 IX w Oknicy (Besarabia), był synem Kazimierza (1845–1906), powstańca styczniowego, a potem inżyniera kolei rosyjskich, i Stefanii z Lasockich, siostrzeńcem Józefa i Zygmunta Lasockich (zob.).
Dzieciństwo R. spędził na Łotwie i w Warszawie. Jego wychowaniem religijnym kierował wówczas ks. Władysław Szczęśniak, późniejszy sufragan warszawski. W r. 1907, po śmierci ojca, wraz z matką i rodzeństwem wyjechał do Szwajcarii. Uczył się w Collège Saint-Michel we Fryburgu, a maturę zdał w Dijon. Studia historyczno-filozoficzne odbył na uniwersytecie katolickim we Fryburgu; opanował doskonale język francuski, znał także włoski i angielski. W r. 1912 zadebiutował jako felietonista na łamach prasy szwajcarskiej, a w r. n. w kraju w „Świecie Słowiańskim”. We Fryburgu R. zetknął się z o. Jackiem Woronieckim i ks. Władysławem Korniłowiczem, zaś w r. 1913 w Brukseli poznał kard. Désiré Merciera; wywarli oni duży wpływ na rozwój jego osobowości. W tym czasie postanowił zostać księdzem. Studia teologiczne rozpoczęte we Fryburgu przerwała podróż do Polski w r. 1919, gdzie wstąpił do szkoły podchorążych i zaangażował się w pracach Czołówki Oświatowej WP, zorganizowanej przez ks. Korniłowicza w czasie wojny polsko-rosyjskiej. R. poznał wówczas nuncjusza papieskiego Achillesa Rattiego. W r. 1920 otrzymał niższe święcenia kapłańskie w obrządku łacińskim. W t. r. współtworzył Bibliotekę Wiedzy Religijnej w pałacyku Ireny Tyszkiewicz przy ul. Litewskiej w Warszawie, dla której po książki jeździł do Francji. Prawdopodobnie R-emu należy przypisać propozycję podjęcia przez Polskę starań w Watykanie w sprawie ogłoszenia dogmatu o wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, jako wyrazu wdzięczności za «cud nad Wisłą». Memoriał w tej kwestii, przygotowany wiosną 1921 – jak można domniemywać – przez R-ego, zaaprobowany przez warszawską kurię metropolitalną i poparty przez sekretarza generalnego MSZ Karola Bertoniego, dotarł do rąk Józefa Piłsudskiego (druk w: „Pro Christo” 1926 nr 9 s. 551–60). Nadal podtrzymywał kontakt z kręgiem ks. Korniłowicza: był ojcem chrzestnym znanego historyka literatury i publicysty Rafała Blütha (16 VII 1921 w warszawskim kościele Zbawiciela). Dn. 21 IX t. r. otrzymał święcenia subdiakonatu w rycie ormiańskim z rąk arcybpa Józefa Teodorowicza. Stało się to powodem komplikacji natury prawno-kanonicznych, gdyż na zmianę obrządku R. nie otrzymał zgody papieskiej.
W r. 1922 R. wyjechał do Rzymu, gdzie uzyskał abolicję papieską w sprawie święceń. W l. 1922–4 odbył dłuższą kurację w sanatoriach szwajcarskich. Zbierając nadal materiały do dziejów kultu maryjnego w Polsce, R. sporo publikował w prasie religijnej we Francji, Belgii i Niemczech (m. in. w „L’Assomption”, „Nouvelles Religieuses”). Do Polski powrócił w r. 1925 – jak sam twierdził – na polecenie papieża Piusa XI. Zamieszkał w Warszawie, związał się z Akcją Katolicką i na łamach „Pro Christo”, „Przeglądu Katolickiego”, „Bez Przyłbicy”, „Głosu Kapłańskiego”, „Komunikatów KAP” (Katolickiej Agencji Prasowej), „Kalendarza Ligi Katolickiej”, „Głosu Niedzielnego” i „Niedzieli” zamieszczał tłumaczenia z francuskojęzycznej literatury religijnej oraz sporo własnych artykułów poświęconych głównie średniowiecznej duchowości zachodnioeuropejskiej i mariologii. Krótko, w r. 1928, był zastępcą profesora języka polskiego w jednym z gimnazjów warszawskich. Bywał w Wilnie, gdzie współpracował z „Przeglądem Wileńskim” i „Słowem”. Coraz silniejsze zainteresowanie Wschodem katolickim zbliżyło R-ego ok. r. 1928 do greckokatolickiego metropolity lwowskiego Andrzeja Szeptyckiego. W r. 1930, bez odbycia regularnych studiów seminaryjnych, po złożeniu egzaminów przed rektorem Greckokatolickiej Akademii Duchownej, Josyfem Slipyjem, R. został wyświęcony przez Szeptyckiego na kapłana w tym obrządku. W t. r. towarzyszył Szeptyckiemu na I Krajowy Kongres Eucharystyczny w Poznaniu. Następnie, na jego zlecenie prowadził poufne rozmowy polityczne z woj. wołyńskim Henrykiem Józewskim, na którym zrobił «ujmujące wrażenie swą aparycją, kulturą, inteligencją» („Zesz. Hist.” T. 60: 1982 s. 69). Nawiązał też kontakt z grupą neokonserwatystów z „Buntu Młodych”. Na przełomie l. 1932 i 1933 prowadził pod Warszawą schronisko dla studentów polskich i ukraińskich; zostało ono zamknięte na polecenie kurii warszawskiej. Jeszcze w r. 1930 podjął R. popartą przez nuncjusza F. Marmaggiego próbę założenia wschodniej gałęzi zakonu dominikańskiego, którego przełożonym miał zostać sam metropolita. Na rezydencję obrano Słowitę koło Lwowa. Starania te zakończyły się jednak niepowodzeniem. Być może z tą inicjatywą łączyła się podjęta przez R-ego – i także nieudana – próba przejęcia pobenedyktyńskiego opactwa Św. Krzyża na Łysej Górze. W tym okresie R. pisywał w języku ukraińskim w czasopismach „Niva” i „Dzvoni”. Bardzo aktywnie propagował tzw. neobizantynizm (ruch odnowy obrządku greckokatolickiego, nawiązujący do bizantyjskich form liturgii, sztuki kościelnej i duchowości) na III i IV konferencji kapłańskiej w sprawie unii kościelnej w Pińsku (1932, 1933) oraz w prasie polskiej („Roczniki Katol.”, „Misje Katol.”). Ukraińskie środowiska kościelne traktowały jednak R-ego niechętnie. W związku ze sprawą neobizantynizmu zaatakował go w „Novej Zorii” ihumen bazylianów lwowskich, o. Konon Poliszko. Miano mu też za złe wzmacnianie u Szeptyckiego skłonności ku mistycyzmowi. W kręgach bazyliańskich nazywano go nawet «Rasputinem». W takich okolicznościach doszło do oziębienia stosunków R-ego z metropolitą. W r. 1934 ukazał się w religijnym dodatku do „Wiadomości Literackich” obszerny wywiad z R-m, w którym poddał on ostrej krytyce «etnizm i klasową wyłączność» katolicyzmu polskiego, opowiadał się za uniwersalizmem katolickim i określał jako «katolik transcendentalny, który swego życia katolickiego w Polsce zmieścić nie może». Ok. r. 1936 zaczął R. chorować. Mieszkał wówczas w hotelu «Bristol» w Warszawie pod opieką matki. Za pośrednictwem bpa Józefa Gawliny, udało mu się nawiązać ponowny kontakt z Szeptyckim, który wspomógł go materialnie.
Przed wybuchem drugiej wojny światowej R. umieszczony został w szpitalu psychiatrycznym we Lwowie. W obawie przed represjami ze strony władz radzieckich, na polecenie Szeptyckiego został wywieziony ze szpitala przez ks. Josyfa Kładocznego do majątku Romana Żurowskiego w Leszczkowie, w niemieckiej strefie okupacyjnej. Amelia Łączyńska, która go tam poznała, wspomina: «trudno było powiedzieć, że to człowiek umysłowo chory. Był cichy i skromny w zachowaniu, mówił dużo i chętnie dzielił się swą wiedzą […]. Jego arystokratyczna twarz o prostym nosie i krótkiej kasztanowatej brodzie, jego ruchy oszczędne i hieratyczne, postawa przy ołtarzu, mogły natchnąć artystę» (B. Kórn.: rkp. 11265). Po r. 1941 powrócił R. do Lwowa, zamieszkał w pałacu Szeptyckiego i był obecny podczas jego choroby i pogrzebu. Przed 28 III 1945 opuścił Lwów i, przez Polskę, dotarł do Rzymu z wieściami o losach Kościoła greckokatolickiego w ZSRR. Przebywając w polskim obozie wojskowym we Włoszech, R. napisał wspomnienia (nie publikowane) o Szeptyckim (Divers éléments de souvenirs sur Mgr André Szeptycky, w posiadaniu B. Kazymyry w Regina, Kanada) oraz – z inspiracji bpa Gawliny – pracę Obecność Wniebowzięcia w Polsce, która dopiero po ogłoszeniu dogmatu o wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny ukazała się w r. 1951 w londyńskim wydawnictwie «Veritas».
Ok. r. 1947 osiadł R. w Wielkiej Brytanii, coraz częściej występując pod nazwiskiem Bronisław Kreuza, w nawiązaniu do postaci XVII-wiecznego, unickiego arcybpa smoleńskiego Leona Kreuzy-Rzewuskiego. Podjął obowiązki kapelana polskiej wspólnoty przy kościele Św. Michała w Birmingham, lecz nie uzyskał mianowania tam na stałe. Z czasem nawiązał kontakt z wieloma środowiskami katolickimi w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Belgii i Francji, dokąd w n. l. często wyjeżdżał. Współpracował z kartuzami w Brighton, dominikanami w Oxfordzie, redakcją „The Tablet”. Nieregularnie duszpasterzował w Liverpool i Manchester. Uważany był za znakomitego rekolekcjonistę i spowiednika; niezwykłą popularnością cieszyły się jego porady duchowe w szpitalach (m. in. w Brighton i w polskim Penley Hospital koło Wrexham). Był kapelanem 57. Kręgu Starszoharcerskiego «Szarotka» im. św. Piusa X w Londynie. Dysponując pomocą finansową od znajomych zza oceanu, żył jednak w ubóstwie, spore sumy przeznaczał zaś na zakup książek. Publicystyka R-ego z tych czasów, w większości poświęcona zagadnieniom religijno-historycznym, ukazywała się w „Życiu”, „Marianum w Służbie”, „Idziemy” oraz w paryskiej „Kulturze”. W bliskich kontaktach pozostawał z wybitnymi przedstawicielami emigracyjnego życia literackiego: Stanisławem Vincenzem, Marią i Witem Tarnawskimi, Janem Tokarskim i Józefem Wittlinem.
Na emigracji R. powrócił do spraw wschodnich: pod koniec r. 1951 na I Międzynarodowym Kongresie Patrystycznym w Oxfordzie wygłosił komunikat o zasługach Szeptyckiego dla patrystyki; w r. 1952 brał udział w redagowaniu części numeru „Eastern Churches Quarterly” poświęconego metropolicie. Powrócił też do pomysłu utworzenia wspólnoty dominikańskiej III zakonu w obrządku wschodnim. Reguła, opracowana przez R-ego w l. 1945–6 odwoływała się zarówno do wschodniej, jak i zachodniej tradycji zakonnej oraz zawierała zasadę uniwersalizmu kulturowego i obrządkowego. Celem wspólnoty miał być rozwój duchowo-intelektualny, kontemplacja i apostolstwo wśród tych, «którzy są, po ludzku mówiąc, zdyskwalifikowani» (Reguła). Przy poparciu kard. E. Tisseranta, sekretarza Kongregacji dla Kościoła Wschodniego, R. zgromadził w posiadłości Ty-Mair w Llandulas (Północna Walia) kilku nowicjuszy różnych narodowości. Wspólnota została podporządkowana bp Iwanowi Buczce, wizytatorowi apostolskiemu dla Ukraińców obrządku bizantyjskiego w Europie Zachodniej. Z jego nominacji R. otrzymał godność archimandryty honorowego i przybrał imię Piotr. Dn. 14 X 1954 został mianowany przez Buczkę postulatorem sprawy beatyfikacyjnej Szeptyckiego i zredagował pierwszy numer oficjalnego organu postulatury „Visti pro Velikogo Mitropolita Andreja Šeptickogo” (1955). Ten fakt wywołał w niektórych kręgach emigracji polskiej ataki na R-ego. Rychło też doszło do poważnego konfliktu z wicepostulatorem ks. Michelem de Lattre. We wspólnocie wybuchły na tym tle nieporozumienia personalne, których R. nie potrafił opanować. Efektem tego był jej rozpad. Dn. 25 VII 1956 bp Buczko pozbawił R-ego funkcji postulatora. R. próbował przeciwstawić się temu, co uważał za intrygę nieprzychylnego mu biskupa. Interweniował u egzarchy dla katolików obrządku bizantyjskiego w Anglii i Walii arcybpa Williama Godfreya, podejmował liczne podróże do Rzymu (październik – listopad 1956, marzec – maj 1957, luty i maj – lipiec 1958), licząc na poparcie ze strony kard. Tisseranta i ewentualne przeniesienie wspólnoty do Rzymu. W odpowiedzi na swą obszerną obronę R. otrzymał ze strony Kongregacji wskazówkę, aby pisał «non molto ma vero». W r. 1957 opublikował w Paryżu broszurę A la mémoire de Kyr André Szeptyckyj. W październiku 1958 władze kościelne sprzedały Ty-Mair, a R. zaczął tułać się z miejsca na miejsce. Podlegając na razie bezpośrednio jurysdykcji Kongregacji dla Kościoła Wschodniego, starał się znaleźć sobie nowego biskupa. Jednak zabiegi w tym kierunku czynione u arcybpa Godfreya, bpa Bolesława Sloskansa i arcybpa Maxima Hermaniuka nie powiodły się; jak sam odnotował: «biskupi boją się mnie brać».
Przez pewien czas R. pozostawał pod jurysdykcją wizytatora-delegata dla Białorusinów na emigracji Czesława Sipowicza. Ok. r. 1960 popadł w głęboką depresję i został umieszczony w szpitalu psychiatrycznym w Mabledon (hrabstwo Kent). Po jego opuszczeniu osiadł we Włoszech, skąd wyjeżdżał często do Francji i Maroka. Był wspomagany materialnie przez bpa Władysława Rubina. Dość zimno przyjął R-ego zwolniony z ZSRR w r. 1963 metropolita J. Slipyj. Wreszcie R. zamieszkał we wspólnocie księży przy Scuola Beato Angelico w Mediolanie.
R. używał wielu pseudonimów pisarskich, co utrudnia dziś pełną identyfikację jego bogatej twórczości, rozproszonej i wielojęzycznej. Spora jej część nie ukazała się nigdy drukiem, wiele z niej zaginęło. Pod koniec życia R. pisał teksty bardzo krytyczne wobec społeczno-politycznej instrumentalizacji religii przez Kościół. Był członkiem Zakonu Rycerskiego Najświętszej Marii Panny Betlejemskiej. Zmarł 9 IV 1971 w Mediolanie i został pochowany, jako Bronisław Kreuza, 16 IV t. r. w grobowcu Papieskiego Kolegium Greckiego św. Atanazego na rzymskim cmentarzu Campo Verano.
R. pozostawił po sobie silny ślad w pamięci osób, które się z nim zetknęły: «był to człowiek wielkiej dobroci, pokory i poczucia humoru» (B. Ruszczyc), «był postacią bardzo bogatą, ale już chyba z pogranicza albo mistycyzmu, albo braku balansu» (ks. T. Sporny TJ), «to co sam chciał zrobić rozlatywało mu się w rękach», «to była postać tragiczna, ale […] o znamionach genialnych» (M. Tarnawska). Rozmówców uderzało jego «ogromne oczytanie, zdumiewająco rozległa wiedza teologiczna i historyczna» (A. Vincenz).

Šematizm greko-katolickogo duchovenstva lvivskoï archieparchii na rik 1932/33, L’viv 1932 s. 25; toż na rik 1935/36, L’viv 1935 s. 212; Pamiętnik III Konferencji Kapłańskiej w sprawie unii kościelnej w Pińsku, Pińsk 1933 s. 108, 141–2 (fot.); Pamiętnik IV Pińskiej Konferencji Kapłańskiej…, Pińsk 1934 s. 79–86; – Korolevskij C., Métropolite André Szeptyckyj, Rome 1964 s. 381–3; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, [Red.] T. Terlecki, Londyn 1964 I; Migal T., Strach pered pravdoju, L’viv 1978 s. 25–6; Morality and Reality: The Life and Times of Andrei Sheptyts’kyi, [Red.] P. R. Magocsi, Edmonton 1989; Pro velikogo mitropolita Andreja, Yorkton 1961 s. 92–4; Prus E., Władyka świętojurski, W. 1985 s. 86–7; Svitil’nik istini, [Red.] P. Senicja, Toronto–Chicago 1983 III 302–3, 306; – „Cross Currents Yearbook” (Ann Arbor) T. 7: 1988 s. 229–49; „Dzvoni” 1977 nr 3/4 s. 24; „Kultura” (Paryż) 1952 nr 6 s. 119–22; „My i Svit” 1953 nr 11 s. 8–11; „Niva” 1934 s. 317–20; „Nova Zorja” (Lw.) 1934 nr 55; „Nova Zorja” (Chicago) 1971 nr 19; „Odra” 1988 nr 12 s. 78; „Pro Christo” 1928 nr 10 s. 779–86; „W Imię Boże” 1941 nr 12; „Wiad. Liter.” 1934 nr 27 s. 7–8 (fot.); „Znak” 1985 nr 4 s. 74–81; „Życie” 1959 nr 11 s. 16–17; – AGAD: Arch. Rzewuskich; Arch. Jasnej Góry w Częstochowie: rkp. 1889 k. 421, rkp. 1895 k. 1–2; Centralnij Deržavnij Istoričeskij Archiv Ukraïny we Lw.: fond 358, spravka 167 k. 145, spravka 333, 335 fond 408 spravka 304; B. Kórn.: sygn. 11265 t. III cz. 5 k. 2–4; B. KUL: Zbiór ks. Ussasa, rkp. 913 k. 57; Haughton Library, Harvard University w Cambridge, Mass. (USA): 76 M–79 BMS Slavic 7, sygn. 169; – Korespondencja i papiery R-ego ze zbiorów M. i W. Tarnawskich oraz I. i S. Vincenzów w posiadaniu autora życiorysu; – Informacje Marii Tarnawskiej w Monmouth i Andrzeja Vincenza z Heidelbergu oraz: ks. S. Bełcha z Krosna, I. Berezy-Meduchy z Filadelfii, ks, R. Cholija z Londynu, ks. I. Chomy z Rzymu, B. Czaplickiej-Ruszczyc z Toronto, W. Dłużewskiego z Londynu, J. Giedroycia z Maisons-Laffitte, arcybpa M. Hrynchyshyna z Paryża, o. L. Huzara z Marino, B. Kazymyry z Reginy, arcybpa M. Marusyna z Watykanu, ks. I. Muzyczki z Rzymu, O. Petryckiego z Londynu, Z. A. Siemaszki z Londynu, ks. T. Spornego z Londynu, S. Stępnia z Przemyśla, J. K. Szeptyckiego z W., J. i A. Tokarskich z Londynu, bpa S. Wesołego z Rzymu, E. Wittlin-Lipton z Nowego Jorku, ks. S. Wiwczaruka z Gloucester.
Andrzej A. Zięba