Pruszkowski Tadeusz (1888–1942), malarz, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Ur. 5 IV w majątku Borucice koło Łęczycy, był najmłodszym z czterech synów Gustawa, głuchoniemego właściciela majątku, absolwenta Instytutu Głuchoniemych w Warszawie, i Marii z Cygańskich.
Po sprzedaniu Borucic ok. 1897 r. rodzina przeniosła się do Warszawy. Muzycznie uzdolniona matka wpajała synom zamiłowanie do muzyki. P. pobierał lekcje śpiewu i gry na skrzypcach. Zdradzał również zamiłowanie do rysunków. W r. 1897 rozpoczął naukę w szkole przy ul. Wilczej, a następnie w V Gimnazjum rządowym, gdzie jego pierwszym nauczycielem rysunków był malarz Feliks Cichocki. Jako młody chłopiec P. był niesforny i uczyć się nie chciał, II klasę gimnazjum powtarzał i wkrótce został ze szkoły usunięty. W ten sposób ukończył formalnie tylko dwie klasy gimnazjum. W r. 1904 wstąpił do Szkoły Sztuk Pięknych (SSP) do klasy Konrada Krzyżanowskiego. W r. 1908 matka P-ego, która po śmierci męża otworzyła w Częstochowie sklep galanteryjny, uzyskała pewną niezależność finansową; umożliwiło to P-emu wyjazd na dalsze studia malarskie do Paryża, skąd wyjeżdżał do Bretanii, oraz do Algieru i Anglii.
W czasie pobytu w Paryżu P. wystawiał swe prace na Salonach Jesiennych w l. 1909 i 1910 oraz na Salonie Niezależnych w r. 1910. Przebywająca we Francji koleżanka z klasy K. Krzyżanowskiego Zofia Katarzyńska, zwana Zuzią, stała się wkrótce nieodłączną towarzyszką i od r. 1914 żoną P-ego. W Paryżu często spędzał P. wieczory w Polskim Klubie Artystycznym, nieraz deklamując wiersze, śpiewając lub grając na skrzypcach. W r. 1911 powrócił do Warszawy i związał się z pracownią swego dawnego profesora K. Krzyżanowskiego. Był jednym z inicjatorów założonego t. r. tow. artystycznego «Młoda Sztuka» i pierwszym prezesem tego stowarzyszenia. Niedługo potem debiutował w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) na Salonie 1912/13; wystawiał tam następnie wraz z «Młodą Sztuką» w marcu 1914 oraz na Salonie Wiosennym Artystów Warszawskich w r. 1915 i 1917. Po zajęciu Warszawy przez Niemców walne zebranie tow. «Młoda Sztuka» uchwaliło wstąpienie wszystkich członków do Legionów i obrócenie funduszy towarzystwa na zakup ekwipunku żołnierskiego. P. wstąpił do 1 p. ułanów Władysława Beliny Prażmowskiego; jak sam podaje, służył od 1 X 1916 do 30 IX 1917. W t. r. uczestniczył w Salonie Dorocznym oraz w Wystawie Legionów Polskich. W końcu r. 1918 został asystentem K. Krzyżanowskiego w szkole malarskiej, założonej przez niego w październiku t. r. w Warszawie przy ul. Poznańskiej. W r. 1922, po śmierci Krzyżanowskiego, objął P. prowadzenie szkoły. Od r. 1923 kierował jedną z trzech pracowni malarstwa SSP na Wybrzeżu Kościuszkowskim. W późniejszych latach był dyrektorem, następnie rektorem (przed samą wojną 1939 r. prorektorem) warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP). Był P. zamiłowanym pedagogiem, wychowawcą wielu wybitnych artystów warszawskich. Uczniami P-ego byli m. in.: Eugeniusz Aret, Leokadia Bielska-Tworkowska, Michał Bylina, Bolesław Cybis, Jan Gotard, Henryk Jaworski, Jeremi Kubicki, Antoni Łyżwański, Antoni Michalak, Janusz Podoski, Teresa Roszkowska, Efraim i Menasze Seidenbeutlowie, Czesław Wdowiszewski, Jan Wydra, Jan Zamoyski. Był też inicjatorem stowarzyszeń artystycznych, składających się z jego uczniów, jak Bractwo św. Łukasza (1928), Szkoła Warszawska (1930), Loża Wolnomularska (1932) i Grupa Czwarta (1936). Nie tylko inicjował powstanie każdej z tych grup, ale także zwyczajowo do każdej z nich należał i uczestniczył w ich wystawach. Był opanowany ideą stworzenia polskiej szkoły malarskiej i ideę tę realizował w swej działalności pedagogicznej. Na ukształtowanie się jego wizji artystycznej miało w pewnym okresie wpływ malarstwo niderlandzkie i niemieckie XV–XVII w. Podziwiając doskonałość techniczną dawnych twórców, uczył niezwykle gruntownie rzemiosła malarskiego. Jednocześnie cenił oryginalność poszukiwań i pomysłów. Jedna z jego głównych dewiz brzmiała, że każdy obraz, malowany z zainteresowaniem i pasją, będzie dobry.
Wykształcony na tradycji modernizmu, przeszedł P. drogę artystyczną, której początek znaczą wielkie historyczno-symboliczne kompozycje wielofigurowe. Jego Legenda o śpiących rycerzach otrzymała w r. 1916 II nagrodę w konkursie TZSP pt. «Polska». W r. 1917 powstała kompozycja Piastuny, związana z legendą wczesnopiastowskiej Polski. Na Dorocznym Salonie 1919 r. wystawił nowe kompozycje o tematyce historycznej, a mianowicie Legendę o Szczerbcu i Ścięcie Samuela Zborowskiego. Ale już w tym czasie zwracały uwagę jego portrety: malowany pod wpływem Krzyżanowskiego Portret matki oraz jeden z najlepszych portretów P-ego Różowy kapelusz, który zyskał odznaczenie na Salonie 1919 r. i został zakupiony do zbiorów państwowych. P. chyba najpełniej wypowiadał się w portrecie. Pozostawił wiele pełnych wdzięku portretów kobiecych, w których z wielkim mistrzostwem potrafił wydobyć kruchość, finezję i sentymentalizm postaci. Ulubionym jego modelem była żona, której oryginalną urodę uwiecznił m. in. w obrazach Madonna i Melancholia, a także w obrazie Kaktusy, zaliczanym do najlepszych prac P-ego, malowanym szerokimi pociągnięciami pędzla i nasyconym głęboką czerwienią. Malował też P. autoportrety oraz portrety męskie, ujawniające wnikliwą obserwację psychologiczną. Był też autorem portretów osobistości oficjalnych (m. in. Józefa Piłsudskiego oraz prezydentów Gabriela Narutowicza i Stanisława Wojciechowskiego). Malował również krajobrazy z okolic Kazimierza, rzadziej martwe natury (Ryby, Cebule). Malował z wielką łatwością. Stosował bardzo wyszukaną i czystą gamę barwną, pozostawiał lśniącą i błyszczącą powierzchnię. Używał kolorów efektownych: fioletów, różów, żółci i zieleni. Pasjonował się techniką malarską i w pewnym okresie życia chętnie w tej dziedzinie eksperymentował. Malował głównie techniką olejną, chociaż również był autorem studiów wykonanych węglem i kombinacją proszków barwnych, co dawało szczególne efekty kolorystyczne.
Należał P. do animatorów i organizatorów polskiego życia artystycznego w dwudziestoleciu międzywojennym. W r. 1924 z ramienia Stow. Artystów Plastyków «Rytm» uczestniczył w bojkocie TZSP. W t. r. przy jego współudziale, została utworzona Spółka Akcyjna «Dom Sztuki», gdzie artyści mogli sprzedawać swe prace na zasadzie komisowej. Spółka ta wydawała własne pismo „Sztuka i Artysta”, poświęcone zagadnieniom plastyki. Był też P. czynnym członkiem Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków (ZZPAP), kilkakrotnie wybieranym w skład zarządu (w r. 1932 wszedł w skład Wielkiej Rady ZZPAP, powołanej na zjeździe w Krakowie). W r. 1927 zainicjował utworzenie nowego Tow. Artystów Plastyków «Rewia». Był czynnym członkiem Polskiego Tow. Artystycznego i prezesem mieszczącego się w hotelu «Polonia» Klubu Artystycznego, w którego wystawach od r. 1918 stale uczestniczył. Posiadając talent towarzyski i wiele osobistego wdzięku, był duszą licznych imprez towarzyskich organizowanych przez ten Klub. Działał również jako wystawca i organizator wielu wystaw otwieranych pod auspicjami Komitetu Wystaw Okrężnych przy Polskim Tow. Artystycznym. W r. 1926 wszedł w skład Tow. Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych (TOSSPO) powołanego pod patronatem Min. Spraw Zagranicznych i Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Był komisarzem licznych, organizowanych przez TOSSPO, wystaw zagranicznych i sam też bardzo często na nich wystawiał. Uczestniczył P. w Dorocznych Salonach TZSP w l. 1921, 1922, 1923 i 1924, pokazując na ogół portrety. W r. 1922 miała miejsce w TZSP pierwsza indywidualna wystawa P-ego, która była jego dużym sukcesem artystycznym. W r. 1926 uczestniczył w wystawie «Rytmu» w Salonie Garlińskiego. W r. 1927 odbyła się druga i ostatnia wystawa indywidualna P-ego. Zainaugurowała ona salon wystawowy ZZPAP przy ul. Nowy Świat 19, miała charakter retrospektywny i obejmowała kilkadziesiąt prac. P. był organizatorem i dyrektorem Działu Sztuki na Powszechnej Wystawie Krajowej (PWK) w Poznaniu w r. 1929. Wystawił wówczas wraz z «Rytmem» dziewięć obrazów i jeden obraz z Bractwem św. Łukasza.
W r. 1930 P. wszedł do Rady nowo powstałego Instytutu Propagandy Sztuki (IPS); uczestniczył też w wystawach IPS: w Salonie Listopadowym w r. 1930, w Salonie Wiosennym w r. 1931, w corocznych Salonach Zimowych w l. 1930–5, w r. 1936 w Salonie «Bloku» oraz w wystawie Grupy Czwartej, w r. 1939 w wystawie Stowarzyszenia Plastyków «Szkoła Warszawska». W czerwcu 1934 P. wszedł w skład Rady Bloku Zawodowego Artystów Plastyków. Od r. 1934 związany był z redakcją „Gazety Polskiej”, w której zamieszczał recenzje z warszawskich wystaw sztuki współczesnej, organizowanych przez TZSP, IPS i Muzeum Narodowe w Warszawie. Recenzje te odznaczały się swobodą i oryginalnością wypowiedzi, barwnym, swoistym stylem. Były to właściwie rozważania plastyczne o wielkich walorach dydaktycznych. Niektóre z tych wypowiedzi dowodzą też pasji publicystycznej autora, który wołał o podniesienie estetyki życia codziennego, poruszał problemy wartości wychowawczej dzieła sztuki, sprawę odpowiedniego przygotowania kadry nauczycieli wychowania plastycznego itd.
W początku lat dwudziestych P. odkrył urodę i malowniczość pejzażu nadwiślańskiego, wyjeżdżając z gromadą swych uczniów na plenery do Sandomierza, a od r. 1923 do Kazimierza nad Wisłą. Wkrótce też spopularyzował Kazimierz wśród wszystkich niemal artystów warszawskich. Życie towarzyskie i artystyczne koncentrowało się wówczas najpierw w małym domku P-ego przy ul. Nadbrzeżnej 11, a z czasem w jego dużej kamiennej willi, zbudowanej przez Lecha Niemojewskiego na Górze Zamkowej w Kazimierzu. Niezależność materialna, do której walnie przyczynił się spadek odziedziczony po poległym w r. 1920 bracie Stanisławie, właścicielu majątku Drwalew, ułatwiała P-emu kontynuowanie swoich hobbies. Był P. zapalonym automobilistą i brał udział w rajdach samochodowych. Z czasem ogarnęła go nowa pasja, sport lotniczy. Ok. r. 1930 postanowił zostać pilotem, zdobył odpowiednie uprawnienia, kupił samolot Motha, założył w Kazimierzu lotnisko i stał się prawdziwym miłośnikiem pilotażu. Brał udział w licznych zawodach i pokazach samolotowych. W piśmie „Skrzydlata Polska” zamieszczał artykuły propagujące lotnictwo, zabiegał o środki w celu jego upowszechniania. Został mianowany honorowym prezesem Aeroklubu Warszawskiego. Próbował też P. sztuki filmowej kręcąc film Wesoły wisielec, czyli California w Polsce. Scenariusz i zdjęcia były dziełem P-ego, aktorami uczniowie i przyjaciele, tło akcji stanowiły zaułki i okolice Kazimierza. Film ten wyświetlano, choć krótko, w jednym z większych kin warszawskich.
Klęskę wrześniową przypłacił P. ciężkim załamaniem, przybiciem i apatią, z której długo nie mógł się otrząsnąć. Później próbował stopniowo wznowić działalność malarską i pedagogiczną (z tego okresu pochodzi kilka portretów zachowanych w zbiorach prywatnych). P. udzielał pomocy malarzom Żydom, wedle Ireny Lorentowicz, ukrywał ich u siebie w domu i to stało się prawdopodobnie przyczyną jego śmierci. W nocy z 30 VI na 1 VII 1942 został wyciągnięty ze swego mieszkania przy ul. Lwowskiej 11 wraz z kilkoma osobami z tego domu, wywieziony na teren getta i zastrzelony. Ciała jego nie odnaleziono.
Z małżeństwa z Zofią z Katarzyńskich (1887–1957) P. potomstwa nie zostawił.
W 30 rocznicę śmierci P-ego w r. 1973 urządzono wystawy jego malarstwa w Lublinie i w Kazimierzu Dolnym. Obrazy P-ego znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Teatralnego w Warszawie, Tow. im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Muzeum Okręgowego w Białymstoku, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Żeromskiego w Nałęczowie, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku oraz w posiadaniu rodziny i w zbiorach prywatnych.
Autoportret z fajką w Muz. Narod. w W.; Fot. (ok. 1930) w Zbiorach Red. PSB; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słownik Artystów Polskich, III (Katarzyńska-Pruszkowska Zofia); Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler, XXVII; X Wystawa Związku Polskich Artystów Plastyków Rytm. TPSP we Lwowie, Lw. 1930; IX Wystawa Tow. Artystów Polskich Rytm. Salon Cz. Garlińskiego, W. listopad–grudzień 1929; Foreign Section… Exhibition of paintings, Baltimore 1932; Historyczna wystawa Legionów Polskich w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kr. sierpień 1934; Katalog XIV Wystawy IPS-u. Salon Zimowy IPS, W.–L. 1933; Katalog Działu Sztuki PWK, P. 1929; Katalog pierwszej wystawy Bractwa św. Łukasza… Miejska Galeria Sztuki, Ł. 1929; Katalog Salonu Wiosennego im. Józefa Piłsudskiego … IPS, W. 1931; Katalog VII Wystawy Stow. Artystów Polskich Rytm, Salon Sztuki Cz. Garlińskiego, W. kwiecień 1926; Katalog 67. Wystawy Tow. Artystów Polskich „Sztuka” TZSP, W. maj–czerwiec 1921; Katalog wystawy Kazimierz Dolny w malarstwie, IPS, W. 1939; Katalog wystawy Legiony w sztuce, TSSP, Lw. marzec–kwiecień 1934; Katalog wystawy Salon Warszawski (tzw. Listopadowy 1930–1931) IPS, TPSP, Kr. 1931; Katalog wystawy zrzeszenia Bractwo św. Łukasza… TPSP, Kr. 12 I – 6 II 1930; Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego. Bractwo św. Łukasza, Szkoła Warszawska, Loża Wolnomalarska, Grupa Czwarta, Muz. Narodowe w Warszawie wrzesień–październik 1978; Muzeum Kazimierza Dolnego. Wystawa malarstwa Tadeusza Pruszkowskiego 1888–1942, Kazimierz czerwiec–październik 1973; Muzeum Okręgowe w Lublinie. Tadeusz Pruszkowski, malarstwo. Wystawa ogólnopolska w 30 rocznicę śmierci. L. 1973; Salon „Bloku” IPS, W. 1936; Salon Doroczny 1923, TZSP, W.; Salon 1917, 1919, 1921 (marzec-kwiecień), 1921/2; Salon Wiosenny, TZSP, W. maj-czerwiec 1919; Salon Wiosenny Artystów Warszawskich TZSP, W. maj–czerwiec 1915; toż, W. maj–czerwiec 1917; Tow. Artystów Polskich Rytm. VIII Wystawa. Salon Cz. Garlińskiego, W. maj 1927; TPSP we Lwowie, Katalog Salonu Jesiennego Lw. wrzesień–październik 1922; III Salon Zimowy IPS, W. 1932; V Salon. W. luty 1935; Wystawa Dzieł Sztuki p. n. Salon Listopadowy, IPS, W. 1930; Wystawa Dzieł Sztuki p.n. Salon Zimowy, IPS, W. grudzień 1931 – luty 1932; Wystawa IPS „Grupa czwarta”, W. 1936; Wystawa Legionów Polskich, Wyd. 2, TZSP, W. 1917; Wystawa malarstwa w kręgu Tadeusza Pruszkowskiego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Kazimierza Dolnego czerwiec–październik 1973; Wystawa retrospektywna malarstwa polskiego XIX w., Wystawa Warszawskiego Tow. Artystycznego…, Miejska Galeria Sztuki, Ł. 1924; Wystawa Stowarzyszenia Plastyków „Szkoła Warszawska” IPS, W. styczeń 1939; Wystawa wiosenna, TPSP we Lwowie, Lw. maj–lipiec 1931; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Bartoszewicz W., Buda na Powiślu, W. 1966 s. 8, 13, 187–91, 244; Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, Wyd. 2., W. 1970; Glinka K., Paryż mojej młodości, Bejrut 1950 s. 16, 58; Kamiński Z., Dzieje życia w pogoni za sztuką, W. 1975; Kuncewiczowa M., Tadeusz Pruszkowski, „Nowa Polska” (Londyn) t. 1: 1942 z. 6; Lorentowicz J., Oczarowania, W. 1975; Piwocki, Hist. Akad. Sztuk Pięknych w W.; Pollakówna J., Nowoczesne malarstwo polskie, W. 1982; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; Rychter W., Skrzydlate wspomnienia, W. 1980; Topolski F., Tadeusz Pruszkowski, w: Straty kultury pol., II; Wiercińska, Tow. Zachęty; – B. IŚ PAN: nr inw. 70–82/II, 179, 1316; Inst. Hist. Sztuki Uniw. Warsz.: Bartnicka H., Szczepińska J., Katalog prac artystów polskich wystawiających w Paryżu na Salon des Indépendants, Salon d’Automne, Salon de Tuileries, W. 1960 (mszp.), Michalska A., Tadeusz Pruszkowski […], (mszp. pracy magisterskiej); IS PAN: Materiały Pracowni Słownika Artystów Polskich oraz Pracowni Sztuki Współczesnej; Muz. Narod. w W., Dział Malarstwa Współczesnego: Teczka z wycinkami z „Gaz. Pol.” i in. pism 1934–8 (teksty P-ego).
Maria Zakrzewska