Rittner Tadeusz, pseud. i krypt.: a-b-c-, Alfa, T. R., r., tr, Tomasz Czaszka (1873–1921), pisarz. Ur. 31 V we Lwowie, był synem Edwarda (zob.), i Heleny z Tarnawskich.
W dzieciństwie R. często przebywał u dziadków w miasteczku Bursztyn koło Halicza. W r. 1884 rozpoczął naukę w Wiedniu w Theresianum, elitarnym gimnazjum z internatem (w r. n. przenieśli się do Wiednia jego rodzice, w związku z pracą ojca w Min. Oświaty). W r. 1892 R. zdał maturę i rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie wiedeńskim. W r. 1894 zadebiutował jako pisarz opowiadaniem Lulu, nagrodzonym na konkursie literackim ogłoszonym przez krakowski dziennik „Czas”. Na następnym konkursie „Czasu”, w r. 1895, zostało wyróżnione opowiadanie R-a Dora, nadesłane pod pseud. Tomasza Czaszki. W styczniu 1897 R. rozpoczął pracę urzędniczą w Namiestnictwie Dolnej Austrii, w grudniu t. r. uzyskał stopień doktora praw, w styczniu 1898 został przeniesiony do Min. Oświaty, gdzie pracował do końca 1918 r. W l. 1897–8 zamieszczał w krakowskim „Życiu” pod pseud. Tomasz Czaszka korespondencje zatytułowane Z Wiednia, a w lipcu t. r. rozpoczął współpracę, m. in. jako stały recenzent teatralny, z wiedeńskim dziennikiem „Fremdenblatt”. Dn. 18 X 1898 R. ożenił się w Abbacji nad Adriatykiem z początkującą malarką Zofią Szwejkowską, a następnie odbył z nią podróż do Włoch; po Włoszech podróżował zresztą wielokrotnie, szczególnie umiłował Wenecję, natomiast letnie wakacje często spędzał w kraju, najczęściej w Zakopanem lub Bukowinie. W r. 1900 rozpoczął stałą współpracę z „Czasem” (m. in. korespondencje Z Wiednia w l. 1900–7), w r. 1901 – z lwowskim dziennikiem „Słowo” (m. in. Listy z Wiednia w l. 1901–2 i Z Wiednia w l. 1903–4), a w r. 1902 z „Gazetą Lwowską” (m. in. Z Wiednia w l. 1902–7). W r. 1900 ukazała się w Berlinie pierwsza książka R-a, tom opowiadań w języku niemieckim Drei Frühlingstage und andere Novellen.
Dn. 16 V 1902 odbyła się we Lwowie, w obecności R-a, jego pierwsza premiera teatralna 1-aktówki Sąsiadka. W lutym 1903 za dramat Maszyna otrzymał I nagrodę na łódzkim konkursie dramatycznym im. H. Sienkiewicza (prapremiera Maszyny we Lwowie 2 VI 1903). Na warszawską premierę Maszyny 15 III 1904 przyjechał po raz pierwszy do Warszawy. W r. 1904 nawiązał stałą współpracę z „Kurierem Warszawskim” i wiedeńskim pismem „Österreichische Rundschau”, a w r. 1906 z warszawskim tygodnikiem „Świat”. Dn. 19 XI 1904 odbyła się w Krakowie w obecności autora prapremiera W małym domku, ze znakomitą Władysławą Ordon-Sosnowską w roli Marii, a 14 XI t. r. doszło do pierwszej premiery R-a w Wiedniu, 1-aktówki Die von Nebenan w Intimes Theater. Na przełomie 1904/5 r. R. napisał niemiecką wersję W małym domku pt. Das kleine Heim, odrzuconą przez wiedeński Burgtheater. Dn. 14 XI 1905 odbyła się we Lwowie prapremiera Czerwonego bukietu. W końcu t. r. ukazał się w Warszawie pierwszy tom opowiadań polskich pt. Przebudzenie, a w r. 1907, również w Warszawie, drugi tom polskiej prozy, Nowele, i tekst dramatu W małym domku. W listopadzie 1906 R. przeprowadził się do eleganckiej kamienicy przy Neulinggasse 26 w III dzielnicy Wiednia, w której mieszkał już do końca życia. W l. 1906–8 pisał w języku polskim dziennik oraz autobiograficzną powieść pt. W obcym mieście (fragmenty ogłosił w prasie oraz w książce W obcym mieście, Lw. 1912), a na przełomie 1906 i 1907 r. dramat Das ewige Feuer – pierwszy dramat pisany najpierw po niemiecku (nie wystawiony, nie drukowany). Od r. 1908 obserwuje się osłabienie stałej współpracy R-a z czasopismami polskimi, ok. 1912 r. ustała ona prawie zupełnie. Równocześnie zacieśniała się współpraca z czasopismami i teatrami wiedeńskimi, a zwłaszcza z wiedeńskim Deutsches Volkstheater, w którym odbyły się premiery Das kleine Heim (23 V 1908), Unterwegs (13 III 1909) i Der dumme Jakob (8 I 1910).
Dn. 15 X i 14 XI 1910 R. był obecny na premierach Głupiego Jakuba w Krakowie i we Lwowie, a 13 IV 1912 odbyła się premiera w Warszawie, ze znakomitym Mieczysławem Frenklem w roli Szambelana. W sierpniu 1912 R. kandydował bez rezultatu na dyrektora Burgtheatru. Dn. 10 X 1912 odegrano pierwszą sztukę R-a w Burgtheater – dramat Sommer, a 12 IX 1913 w wiedeńskiej Residenzbühne dramat Der Mann im Souffleurkasten. Dn. 7 XI t. r. Lato zostało wystawione we Lwowie, a 6 XII t. r. Don Juan (polska wersja Unterwegs) w obecności autora w Krakowie i (tego samego dnia) Człowiek z budki suflera w Warszawie. Równocześnie dramaty R-a zaczęły robić karierę na terenie całego niemieckiego obszaru językowego, np. 6 XII 1912 Sommer został wystawiony w Lessingtheater w Berlinie w reżyserii Otto Brahma, a główna rola w Unterwegs należała do popisowych ról wielkiego niemieckojęzycznego aktora Aleksandra Moissiego.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej R. nawiązał współpracę z wiedeńskim komisariatem Naczelnego Komitetu Narodowego oraz wydawanym od września 1914 „Wiedeńskim Kurierem Polskim”, pracował w utworzonym pod przewodnictwem ministra Leona Bilińskiego komitecie pomocy dla uchodźców z Galicji, otoczył troskliwą opieką, a następnie – od jesieni 1915 – został współkierownikiem polskiego zespołu teatralnego, który w l. 1914–16 dawał w Wiedniu regularne przedstawienia. W teatrze tym R. zadebiutował jako reżyser; pierwszą wyreżyserowaną przez niego sztuką był „Śnieg” S. Przybyszewskiego (17 XII 1915), a największym osiągnięciem „Hamlet”, wystawiony 13 IV 1916 na zakończenie działalności teatru polskiego w Wiedniu. W r. 1915 ukazał się w wydawanej przez „Wiedeński Kurier Polski” serii „Biblioteczka Polska” tomik opowiadań R-a Powrót. Dn. 1 VI 1915 odbyła się druga premiera R-a w Burgtheatrze, Kinder der Erde, a 14 XII 1917 trzecia, Garten der Jugend. Dn. 17 X 1916 w Neue Wiener Bühne nastąpiła premiera Wölfe in der Nacht, a 17 XI t. r. w Warszawie w obecności autora premiera polskiej wersji tej sztuki (Wilki w nocy). W marcu 1917 R. powtórnie kandydował na dyrektora Burgtheatru, a w lipcu 1918 po raz trzeci. W r. 1918 ukazała się w Berlinie powieść Das Zimmer des Wartens, ostatnia wersja powieści autobiograficznej (wersja polska, Drzwi zamknięte, W. 1922). W październiku 1918 R. otrzymał jedną z czterech nagród dla żyjących polskich autorów, których utwory w ciągu ostatniego ćwierćwiecza cieszyły się największym powodzeniem w teatrze krakowskim. W grudniu t. r. został odznaczony Orderem Żelaznej Korony III kl. i przeniesiony na emeryturę w randze rzeczywistego radcy sekcyjnego. Łącznie przepracował jako urzędnik 21 lat. Pracy biurowej nie cierpiał, ale traktował ją, wobec niepewności zarobków literackich, jako konieczne źródło utrzymania. Dn. 6 III 1919 odbyła się czwarta premiera w Burgtheatrze, wystawiono Unterwegs, 13 IX 1919 premiera Ogrodu młodości w Krakowie, a 3 III 1920 piąta premiera w Burgtheatrze – Die Tragödie des Eumenes.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości R. zadeklarował się w wiedeńskim magistracie jako obywatel polski i postanowił powrócić do kraju. Równocześnie w Warszawie zrodził się projekt powierzenia mu dyrekcji byłych (za czasów rosyjskich) Warszawskich Teatrów Rządowych. W związku z tym R. przyjechał z żoną 8 V 1920 na rekonesans do Warszawy. Dn. 12 V został owacyjnie powitany podczas otwarcia Wszechdzielnicowego Zjazdu Literatów Polskich, na którym został utworzony Związek Zawodowy Literatów Polskich. Obejrzał znakomite przedstawienia swoich sztuk: w Teatrze Małym Głupiego Jakuba z Kazimierzem Kamińskim – Szambelanem i ze Stefanem Jaraczem w roli tytułowej oraz w «Reducie» W małym domku w reżyserii Juliusza Osterwy i z Marią Dulębą w roli Marii. W związku z projektami objęcia dyrekcji warszawskich teatrów, a – do czasu ich upaństwowienia – kierowniczego stanowiska w Min. Kultury, pisarz został przyjęty najpierw przez wiceministra tego resortu, znanego architekta Jana Heuricha, a następnie przez dwóch kolejnych premierów: Leopolda Skulskiego i Władysława Grabskiego. Zawarł również korzystne transakcje z warszawskimi wydawcami. Jednak w związku z sytuacją wojskową na wschodnim froncie Rittnerowie 14 VII 1920 wyjechali nagle z Warszawy i powrócili do Wiednia. W październiku 1920 R. przyjechał do Krakowa na polską premierę Tragedii Eumenesa, a w styczniu r. n. wpadł na krótko do Warszawy w związku z filmem Za winy brata, do którego pisał scenariusz. Otrzymał propozycję objęcia dyrekcji teatru we Lwowie. Jednak realizacji wszelkich dalszych planów stanął na przeszkodzie pogarszający się stan zdrowia pisarza.
R. był przede wszystkim dramatopisarzem, ale pisywał również opowiadania, powieści i felietony zamieszczane w kilkudziesięciu czasopismach polskich i niemieckich. Dramaty R-a oscylowały między realizmem W małym domku i Głupiego Jakuba a symbolizmem i modernistyczną nastrojowością zarówno debiutanckiej Sąsiadki, jak i niektórych utworów późniejszych. Interesowała go złożona problematyka psychologiczna (m. in. często poruszał rolę fikcji, samoułudy w życiu jednostki) oraz przemieszanie wzniosłości ze śmiesznością, płaczu ze śmiechem w codziennym życiu zwykłych ludzi. Jego sztuki, pełne ironii, pozbawione jednoznacznej oceny przedstawionych zjawisk, w większości wypadków nazywane jeszcze konwencjonalnie komediami, kończą się zazwyczaj przegraną bohaterów. W sposób charakterystyczny dla dramaturgii okresu Młodej Polski i zgodny z tezami sformułowanymi we własnym programowym artykule Komedia („Kur. Warsz.” 1911 nr 285), R. przełamywał w swej twórczości tradycyjny podział na tragedię i komedię na rzecz gatunku pośredniego, który byłby w stanie ukazać całą pełnię losu ludzkiego, ze wszystkimi jego radościami i smutkami. W utworach pisanych pod koniec życia, przede wszystkim w powieściach Duchy w mieście (W. 1921) oraz Między nocą a brzaskiem (W. 1921) wprowadzał fantastycznie ujętą problematykę społeczną; godząc się z upadkiem starego porządku okazywał sympatię tendencjom socjalistycznym.
W początkowym okresie swej działalności pisarskiej R. ogłaszał utwory w języku polskim, ale już w r. 1898 rozpoczął współpracę najpierw dziennikarską, a później i literacką, z ukazującymi się w Wiedniu pismami niemieckojęzycznymi. Jednak do r. 1905 wszystkie dramaty pisał najpierw po polsku, a dopiero później powstawały ich wersje niemieckie. Ale już w r. 1906 powstał pierwszy dramat R-a napisany najpierw po niemiecku. W wyniku coraz silniejszego wrastania w wiedeńskie życie kulturalne, R. z pisarza polsko-niemieckiego zaczął się przeobrażać w pisarza niemiecko-polskiego. Stopniowo kurczyła się ożywiona dotychczas współpraca z pismami polskimi, język niemieckich wersji jego utworów zaczął górować swą sprawnością nad językiem wersji polskich. Pisarz coraz wyraźniej stawiał na pierwszym planie karierę literacką i teatralną na terenie wiedeńskim. R. opracowywał w tym okresie po dwie autorskie wersje językowe swych utworów, różniące się nazwiskami i imionami bohaterów, nazwami topograficznymi i niektórymi szczegółami obyczajowymi. Różnice te nie miały zresztą większego znaczenia, gdyż akcja i problematyka tych dramatów była na tyle ogólna, że równie dobrze mogła się rozwijać w którymkolwiek z ówczesnych krajów wchodzących w skład monarchii habsburskiej, a nawet szerzej – w którymkolwiek państwie Europy Środkowej. R. był pisarzem, który przez całe życie stał na pograniczu dwóch narodów, dwóch odrębnych kultur. Wspominał o tym wielokrotnie w swojej twórczości, szczególnie przejmująco w napisanym podczas wojny światowej autobiograficznym wyznaniu Mein Leben („Das Literarische Echo” 1916/17, przekład polski pt. Moje życie, „Listy z teatru” 1924 nr 1). Od jedenastego roku życia aż do śmierci R. na stałe mieszkał w Wiedniu, bardzo jednak znamienne, że powieść autobiograficzną zatytułował wymownie W obcym mieście. W maju 1921 R. wyjechał na leczenie do znanego alpejskiego uzdrowiska Bad Gastein, gdzie zmarł 19 VI i tam też został pochowany. Jego grób uznany za «Ehrengrab» znajduje się pod trwałą opieką miejscowych władz.
Z małżeństwa z Zofią ze Szwejkowskich (1877–1945) R. nie pozostawił potomstwa.
Na terenie niemieckiego obszaru językowego literacka i teatralna kariera R-a okazała się dosyć efektownym, ale krótkotrwałym epizodem, natomiast w Polsce jest on pisarzem wciąż żywym i aktualnym. W Polsce od początku największym powodzeniem cieszyły się W małym domku i Głupi Jakub, do dziś zaliczane – wraz z Wilkami w nocy i Latem – do najlepszych dramatów R-a. Natomiast w teatrach wiedeńskich największe sukcesy osiągały sztuki dużo słabsze i całkowicie już dzisiaj przebrzmiałe, napisane w późniejszym okresie jego twórczości pod wpływem nie zawsze fortunnego oddziaływania wiedeńskiej moderny.
Po śmierci R-a podjęto w Warszawie zbiorowe wydanie Dzieł pisarza pod redakcją Zdzisława Dębickiego, ukazały się w l. 1930–1 tylko trzy tomy: II, III, VIII. Z ówczesnych przedstawień zasługuje na przypomnienie przede wszystkim znakomita inscenizacja Głupiego Jakuba w Teatrze Narodowym 23 V 1936 z Kazimierzem Junoszą-Stępowskim w roli Szambelana. W Austrii po ostatniej wojnie nie został wystawiony żaden dramat R-a, ukazało się tylko nowe wydanie powieści Das Zimmer des Wartens (Wien 1969). W Polsce dramaty R-a są stale obecne w repertuarze naszych teatrów; po r. 1945 wznowiono kilka tomów jego prozy beletrystycznej, a Zbigniew Raszewski opracował w serii „Biblioteki Narodowej” pozycje: W małym domku (Wr. 1954), Głupi Jakub i Wilki w nocy (Wr. 1956), zaś w r. 1966 wydanie Dramatów (W. 2 tomy). W l. 1956–9 zostało przewiezione z Wiednia do Instytutu Sztuki PAN w Warszawie archiwum domowe R-a, zawierające m. in. rękopisy nie drukowanych utworów i bogatą korespondencję.
Fot. w zbiorach IS PAN i w B. Ossol.; – Nowy Korbut, XV; Bibliogr. dramatu pol., II; Czachowska J., Maciejewska M. K., Tyszkiewicz T., Literatura polska i teatr w l. II wojny światowej. Bibliografia, Wr. 1984 II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944–5 i n.; Literatura pol. Enc., II; Österr. Biogr. Lexikon (Schmidt-Dengler W.); Polacy w hist. Europy Zach.; Słown. Teatru Pol.; – Eustachiewicz L., Dramaturgia Młodej Polski, W. 1982; Kaszyński S., O „Pamiętnikach” Tadeusza Rittnera, „Życie i Myśl” 1965 nr 11; Nagl J. W., Zeidler J., Deutsch-Österreichische Literaturgeschichte, Wien 1937 IV 1398–9; Raszewski Z., Rittneriana, „Pam. Teatr.” 1956 z. 1; tenże, Sprawa Tadeusza Rittnera, Życie Rittnera, Bibliografia, w: Rittner T., Dramaty, W. 1966 I–II; tenże, Tadeusz Rittner, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., II (fot., biliogr.); tenże, Tadeusz Rittner warszawianin, „Roczn. Warsz.” 1963 IV; tenże, Wstęp do: Rittner T., W małym domku, Wr. 1954; tenże, Wstęp do: Rittner T., Głupi Jakub i Wilki w nocy, Wr. 1956; Schenk J., Thaddée Rittner, „Pologne Littéraire” 1928 nr 23; Starowieyska-Morstinowa Z., Tadeusz Rittner, w: Szukam człowieka, Kr. 1973 s. 60–76; Siedlecki A. Grzymała, Tadeusz Rittner, w: Ludzie i dzieła, Kr. 1967 s. 301–4; Taborski R., Tadeusz Rittner, czyli o niebezpieczeństwie pisarstwa dwujęzycznego, w: Wśród wiedeńskich poloników, Wyd. 2, Kr. 1983 s. 139–49; Tauschinski O. J., Kakanischer Balanceakt. Versuch einer Information über Thaddäus Rittner, „Österreichische Osthefte” 1974 z. 4, wersja polska: Cesarsko-królewski taniec na linie (Rzecz o Tadeuszu Rittnerze), „Przegl. Human.” 1976 nr 2; Terlecki T., Tadeusz Rittner, „Teatr” 1936 nr 9–10; Urbanowicz M., Thaddäus Rittner auf den deutschen und polnischen Bühnen, „Lenau-Forum” 1970 z. 1–2; Weiss T., Tadeusz Rittner a modernizm austriacki, w: Polacy w Austrii, Kr. 1976 s. 55–62 (Zesz. Nauk. UJ nr 455); Wytrzens G., Das Wiener Kunstleben der Jahrhundertwende in den polnischen Feuilletons von Tadeusz Rittner, w: Studia Austro-Polonica, 2, Kr. 1980 s. 195–207 (Zesz. Nauk. UJ nr 582); Zieliński J., Pępek powieści, Wr. 1983; – Kaszyński S., Z korespondencji Tadeusza Rittnera, „Pam. Teatr.” 1969 z. 1–2; Krzywoszewski S., Długie życie. Wspomnienia, W. 1947 I 172–4; Rittner T., Mein Leben, „Das Literarische Echo” 1916/17, przekład polski: Moje życie, „Listy z teatru” 1924 nr 1; tenże, Pamiętnik, „Życie i Myśl” 1965 nr 11; – B. Jag.: rkp. Przyb. 133/70, Bogdański E., Tadeusz Rittner (powstały ok. 1962); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); IS PAN: Arch. domowe Rittnera (m. in. rkp. utworów i koresp.); – Listy R-a w: Arch. PAN, sygn. 31, B. Jag., B. Miejska w Bydgoszczy, B. Narod., B. Ossol., B. PAN w Kr., rkp. 3179, B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw., Institut für Theaterwissenschaft i Stadtbibliothek w Wiedniu (wymienia je przeważnie Nowy Korbut); – Steiner E. J., Thaddäus Rittner. Sein Leben und sein Werk (mszp. pracy doktorskiej, Uniwersytet Wiedeński 1932).
Roman Taborski