Smoleński Tadeusz Samuel, pseud. dr Samuel Socha, krypt. Tad. Smol. (1884–1909), historyk, archeolog, egiptolog. Ur. 16 VIII w Jaworzu koło Bielska, był synem Stanisława, lekarza (zob.) i Heleny z Babireckich, bratankiem Macieja (zob.), Władysława (zob.), siostrzeńcem Jana Babireckiego (zob.) i młodszym bratem Jerzego (zob.). Osierocony w r. 1889, zamieszkał w Krakowie wraz z bratem u Marii i Jana Babireckich. Po śmierci J. Babireckiego (1902) opiekę nad S-m i jego bratem przejęli stryjowie Maciej i Władysław.
W r. 1902 S. ukończył III Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie i rozpoczął studia historyczne na UJ. Uczęszczał na seminaria historyczne Wincentego Zakrzewskiego, Stanisława Krzyżanowskiego, Karola Potkańskiego i Wiktora Czermaka, geograficzne Franciszka Schwarzenberg-Czernego, filozoficzne ks. Stefana Pawlickiego i Maurycego Straszewskiego oraz na lektorat arabskiego ks. Franciszka Gołby. W Tow. Akademickim «Młodość» pełnił funkcję sekretarza, należał do Tow. Szkoły Ludowej oraz przez pewien czas udzielał się w «Eleusis», pozostając krótko pod silnym wpływem Wincentego Lutosławskiego. W r. 1904 zachorował na gruźlicę, co wpłynęło na dalsze jego życie. S. zaliczył r. akad. 1902/3 i pierwsze półr. 1903/4. Interesowała go początkowo geografia historyczna, potem tematyka XVI w. Ogłosił z tej dziedziny artykuły: Skargiana (1564–1570), w pracy zbiorowej „Z wieku Mikołaja Reja” (W. 1905) i Wczesna młodość Stanisława Orzechowskiego („Przegl. Hist.” 1906 i odb. W. 1906); monografia o Orzechowskim miała stanowić jego pracę doktorską. Pod pseud. dr Samuel Socha pisał do „Krytyki”, „Książki” i „Nowej Reformy” recenzje i felietony o tematyce historycznej. Był też autorem życiorysów zamieszczanych w „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej”. Rozwijająca się choroba zmusiła go do przerwania studiów uniwersyteckich. Leczył się w Rabce, a następnie w Zakopanem. Prywatne stypendium, pomoc W. Smoleńskiego oraz kontakt z przyjacielem Lutosławskiego – Mieczysławem Geniuszem umożliwiły S-emu w marcu 1905 wyjazd do Egiptu. Pierwsze trzy miesiące spędził u Geniusza w Rassuah koło Port Saidu; zawiązana wówczas przyjaźń trwała do końca życia S-ego: utrzymywali regularną korespondencję, wyjeżdżali wspólnie, a Geniusz wspomagał go finansowo.
W czerwcu 1905 S. przeniósł się do Kairu, a nawiązane tam stosunki z G. Maspero, dyrektorem Service des Antiquités de l’Egypte zadecydowały o jego naukowej przyszłości. Podjął studia nad pismem hieroglificznym, równocześnie pracując w jednej z kairskich firm handlowych. Postanowił pisać pracę doktorską z historii starożytnego Wschodu. Dzięki poparciu Zakrzewskiego i Bolesława Ulanowskiego jeszcze w r. 1905 S. otrzymał subwencję AU w wysokości 600 koron z obowiązkiem przygotowania referatu o stanie badań egiptologicznych w ostatnim pięcioleciu. W grudniu 1905 wraz z Geniuszem odbył podróż do Górnego Egiptu, zwiedzając m.in. Karnak, Teby i Asuan. Wiosną 1906 wspólnie spędzali Wielkanoc w Jerozolimie.
W maju 1906 S. przyjechał do kraju. Podjął starania o dalsze subwencje, uczestniczył w zorganizowanym przez AU Zjeździe Historyczno-Literackim im. Mikołaja Reja. Wyjechał do Kosowa na kurację w lecznicy dr. Apolinarego Tarnawskiego. Dn. 18 VI t. r. na posiedzeniu Wydz. Historyczno-Filozoficznego AU przedstawił referat O dzisiejszym stanie badań egiptologicznych („Spraw. AU” nr 6 i „Bulletin de l’Académie des Sciences de Cracovie”, 1906 nr z czerwca–lipca). Tej tematyce poświęcił też artykuł Wykopaliska egipskie 1901–1906 („Kwart. Hist.” T. 21: 1907). W październiku 1906 po powrocie do Egiptu przyjął zaoferowane mu za pośrednictwem Maspero kierownictwo ekspedycji finansowanej przez Węgra F. Backa, właściciela firmy Orosdi-Back w Kairze, który chciał zaopatrzyć budapeszteńskie Muz. Narodowe w eksponaty egipskie. Dn. 12 I 1907 wyjechał do Szaruny w Górnym Egipcie. W wyniku badań S-ego odkryto tu grób księcia Chua i jego małżonki z VI w. p.n.e., zawierający pokaźny materiał hieroglificzny. Na pobliskim płaskowyżu Kom-el-Ahmar odkrył S. ruiny domu wzniesionego z wtórnym użyciem kamiennych bloków pokrytych reliefami i hieroglifami, pochodzącymi ze zniszczonej świątyni ufundowanej przez Ptolomeusza Sotera. Materiał epigraficzny przyniósł cenne informacje o sztuce sakralnej w początkach dynastii ptolemejskiej. Od 4 do 26 III 1907 S. działał w El Gamhud na lewym brzegu Nilu, gdzie w nekropolii z epoki ptolemejskiej odkrył m.in. 47 kompletnych sarkofagów z mumiami i liczne inskrypcje hieratyczne, demotyczne i greckie. Pogorszenie stanu zdrowia zmusiło S-ego do opuszczenia Gamhud.
W kwietniu 1907 S. rozpoczął w Kairze opracowywanie wydobytych obiektów. W dn. 8 VI przyjechał do Krakowa, 17 VI przedstawił w AU referat Austro-węgierskie wykopaliska w Górnym Egipcie 1907 („Spraw. AU” 1907 nr 6 oraz „Bulletin de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1907 nr z czerwca–lipca). W lipcu t.r. ponownie przebywał w Kosowie na kuracji, która jednak nie przyniosła poprawy i do Egiptu S. powrócił chory w październiku t.r. Zdecydował się mimo to na objęcie kierownictwa drugiej ekspedycji finansowanej przez Backa. W grudniu 1907 podjął poszukiwania w Mingar, a w styczniu 1908 w Gamhud, gdzie rozpracował nekropolię z czasów Nowego Państwa oraz pobliski klasztor koptyjski Deir-el-Galamun. Z początkiem marca 1908 był w Kairze, a od 10 do 20 IV wraz z Geniuszem zwiedził Syrię i Galileę, oglądając Bejrut, Baalbek, Damaszek, Tyberiadę, Nazaret, Hajfę i Karmel. Szczegółowe wyniki badań w Szarunie, Kom-el-Ahmar i Galamun publikował S. w kairskich „Annales du Service des Antiquités (T. 9: 1908, T. 10: 1909). Warunki w jakich prowadzone były wykopaliska przedstawił w szkicu etnograficznym Lud górnoegipski („Lud” T. 13: 1907). Zajmował się także przekładami: w l. 1904–5 przełożył dialog Platona „Gorgiasz” (tekst zachowany w rękopisie) oraz opowiadania staroegipskie „Zdobycie pancerza” (niedokończony fragment przekładu) i baśń „Na dworze Cheopsa” („Museion” T. 3: 1913 z. 1). Popularne artykuły o tematyce egipskiej i relacje z wykopalisk zamieszczał ponadto w „Głosie Narodu” i „Słowie Polskim”, którego był stałym korespondentem, oraz w egipskich gazetach ,Bosphore” i „Journal de Caire”. Bibliografia prac S-ego, wstępnie zestawiona przez Krystynę Stachowską, obejmuje ok. 260 pozycji. Praca zamierzona jako doktorska (temat zaproponował Maspero) pt.: Północne ludy morskie za Ramzesa II i Minefty ukazała się już po jego śmierci nakładem AU (Kr. 1912). Działalność archeologiczna S-ego dała początek egipskim zbiorom AU. W r. 1907 F. Back przekazał jej trzy sarkofagi pochodzące z kampanii wykopaliskowej S-ego. Z badań w Szarunie S. przesłał AU dwie kamienne płyty z reliefami oraz skrzynię z czaszkami dla badań antropologicznych. Dla Biblioteki AU nabył w Kairze trzy rękopisy (sygn. 1610, 1611, 1612) – dwa arabskie z komentarzem do Koranu i jeden perski z poematem Saadiego „Gulistan”. W r. 1908 S. przyjął zaoferowaną mu przez Maspero posadę sekretarza II Kongresu Archeologicznego odbywającego się od lipca 1908 do czerwca 1909 w Kairze. Do kraju powrócił w czerwcu 1909; przebywał na kuracji w sanatorium Kazimierza Dłuskiego w Zakopanem. Ostatnie tygodnie życia spędził w Krakowie w szpitalu bonifratrów, gdzie zmarł 29 VIII 1909, pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
S. nie założył rodziny.
Fot. w. Pilecki J., Tadeusz Samuel Smoleński, pionnier de l’égyptologie polonaise, „Folia Orientalia” T. 2: 1960 (po s. 232); – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 2; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., W. 1996 IV; Czubek J., Katalog rękopisów Akademii Umiejętności w Krakowie, Kr. 1906; Majewski K., Bittner H., Materiały do bibliografii archeologii śródziemnomorskiej za lata 1800–1950, W.–Wr. 1950 poz. 119, 279, 280, 282, 883, 979, 1067, 1068; – Gąsiorowski J., Badania polskie nad sztuką starożytną. Historia nauki polskiej w monografiach, Nr 21 Kr. 1948 s. 36–7; Maspero G., Tadeusz Smoleński, 16 VIII 1884 – 29 VIII 1909, W. 1909 (podob.); Pilecki J., Działalność naukowo-badawcza Tadeusza Smoleńskiego w dziedzinie archeologii egipskiej „Archeologia” T. 10: 1958 (W.-Wr.) 1960 s. 219–38; tenże, Tadeusz Samuel Smoleński pionier polskiej egiptologii (1884–1909), „Przegl. Human.” R. 5: 1961 s. 147–60 (bibliogr.); Stachowska K., Studia uniwersyteckie Tadeusza Smoleńskiego w świetle jego listów do Władysława Smoleńskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 29: 1984 s. 33–119 (bibliogr.); taż, Wkład Akademii Umiejętności w początki polskich badań wykopaliskowych w Egipcie w latach 1910–1914, tamże R. 18: 1972 s. 93–148; taż, Zu den Anfängen des Interesses an Ägypten in Polen. Tadeusz Smoleński (1884–1909) und seine Nachfolger, w: Zur Geschichte der klassischen Altertumswissenschaft, Jena–Budapest–Kr. 1990 s. 105–43; – Dydówna Z., Preissner A., Z korespondencji Bolesława Ulanowskiego (Wyjazdy zagraniczne i prace uczonych polskich poza krajem na początku XX w.), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 13: 1967 s. 289–93; Stachowska K., Listy Tadeusza Smoleńskiego do Mieczysława Geniusza z roku 1905. Pierwszy rok pobytu w Egipcie, tamże R. 37: 1992 s. 117–79 (bibliogr.); taż, Listy Tadeusza Smoleńskiego… [z l. 1906–9], tamże R. 38–40: 1993–5; taż, Z egipskiego „Dziennika” Tadeusza Smoleńskiego (Dwie kampanie wykopaliskowe), tamże R. 33: 1988 s. 59–147 (bibliogr., podob.); – „Głos Warsz.” 1909 nr 241; „Kur. Warsz.” 1909 nr 243; „Lud” T. 16: 1910 s. 115–16; „Nowa Gaz.” 1909 nr 400; „Nowa Reforma” T. 28: 1909 nr 399; „Przegl. Hist.” T. 9: 1909 z. 2 s. 254–9; – Arch. PAN w Kr.: Spuścizna J. Pileckiego K III–16 nr 15, PAU I–67 nr 165/09, I–62 nr 266/07, I–224; B. Jag.: rkp. 7417; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 17 k. 267, rkp. 2234, rkp. 2402 t. 3 k. 797–114, rkp. 4079 k. 122, rkp. 7097; B. Publ. m. St. Warszawy: rkp. 2511; – Mater. źródłowe w posiadaniu bratanka S-ego, ks. bpa Stanisława Smoleńskiego.
Karolina Grodziska