Sułkowski Tadeusz (1907–1960), poeta.
Ur. 15 X w Skierniewicach, był synem Tomasza, właściciela masarni i kamienicy przy skierniewickim rynku, oraz Florentyny z Konarskich. Miał siostrę Marię.
Od r. 1921 uczył się S. w Państw. Gimnazjum im. Bolesława Prusa w Skierniewicach; współredagował tam periodyk szkolnego koła literackiego „Zabawy Naukowe”. W r. 1929 zdał maturę, po czym ukończył ze stopniem porucznika szkołę podchorążych piechoty przy 26. DP w Skierniewicach. Od r. 1930 dojeżdżał na studia polonistyczne na Uniw. Warsz.; trudnił się wtedy dorywczo udzielaniem korepetycji. Studiował pod kierunkiem m.in. Józefa Ujejskiego i Zofii Szmydtowej; do egzaminu magisterskiego nie przystąpił. Od lat studenckich datowała się jego przyjaźń z Tymonem Terleckim i Kazimierzem Sowińskim oraz kontakty z krytykami: Ludwikiem Frydem i Kazimierzem Wyką. Zbliżył się też S. do personalistów, związanych z redagowanym przez Stefana Kołaczkowskiego „Marchołtem”. Debiutował zbiorem klasycyzujących liryków pt. List do dnia (W. 1933), utrzymanych niekiedy w tonacji katastroficznej i podejmujących kwestię moralnego wzrastania człowieka. Tom został dobrze przyjęty przez krytykę, m.in. przez Stefana Napierskiego i Karola Wiktora Zawodzińskiego.
W mieście rodzinnym został S. sekretarzem „Gazety Skierniewickiej”, na łamach której publikował wiersze (m.in. Starość, 1935 nr 19). Kierując sekcją literacką miejscowego Tow. Artystycznego, zapraszał na spotkania autorskie do Skierniewic znanych pisarzy, m.in. Jana Parandowskiego, a w r. 1937 Marię Dąbrowską, z którą nawiązał przyjaźń. Nowe wiersze publikował w „Drodze” (Elegia. Pamięci Stefana Żeromskiego, 1935 nr 12), „Miesięczniku Literatury i Sztuki” (Pogoda, 1935/6 nr 8–9), „Okolicy Poetów” (1936) i „Pionie” (1938). W r. 1939 przygotował cykl liryków pt. Żal niedoskonały (rkp. w zbiorach rodziny).
W marcu 1939 został S. powołany do wojska; pełnił funkcję adiutanta mjr. Feliksa Kozubowskiego, dowódcy 2. baonu 18. pp 26. DP, stacjonującego w Strobowie koło Skierniewic. W kampanii wrześniowej t.r. walczył w 26. DP w ramach Armii «Pomorze»; uczestniczył w bitwie nad Bzurą. W obronie mostu pontonowego w rejonie Sochaczewa (15–16 IX) odniósł ciężkie rany. Przetransportowany do majątku Gągolin, został następnie pod niemieckim ostrzałem przewieziony do szpitala polowego w pobliskim Chodakowie, a stąd do szpitala im. Stefana Żeromskiego w zajętej przez Niemców Łodzi. Próba ucieczki, zorganizowana przez zatrudnioną w tym szpitalu pielęgniarkę Nataszę Timofiejew, siostrę poety Grzegorza Timofiejewa, nie powiodła się. S. został internowany w obozie jenieckim w Hadamar nad rzeką Lahn (Hesja). Od wiosny 1941 przebywał w Oflagu VII A Murnau (Bawaria), gdzie włączył się w obozowe życie kulturalne. Wygłaszał odczyty o polskiej powieści, krytycznie recenzował spektakle Teatru Obozowego w reżyserii Leona Schillera, a przede wszystkim pisał wiersze (miał swój wieczór poetycki). W okresie od października do grudnia 1944 publikował utwory literackie w gazetce ściennej „T.O.”, wydanej z okazji festiwalu «V-100», czyli setnej imprezy Teatru Obozowego. Wiersze S-ego umieszczono też w albumie ofiarowanym Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi w Genewie. Jesienią t.r. otrzymał S. pierwszą nagrodę w konkursie dla jeńców wojennych, zorganizowanym przez Polską YMCA w Szwajcarii za esej o pisarstwie Marii Dąbrowskiej pt. Doczesność etyczna (niewyd.).
W r. 1945, po wyzwoleniu obozu przez Amerykanów, S. wyjechał do Włoch. Leczył się w szpitalu w Ankonie, po czym odbywał rekonwalescencję w Arco nad jeziorem Garda. T.r. wstąpił do II Korpusu Polskiego; przydzielony do pracy w Wydz. Kultury i Propagandy, pomagał Bolesławowi Kobrzyńskiemu w redagowaniu „Gońca Karpackiego” i publikował tam swoje poezje. Po przeniesieniu do Rzymu, uczestniczył w poł. marca 1946 w wieczorze pisarzy II Korpusu; trzynaście jego wierszy, głównie powstałych w Murnau, zamieścił Jan Bielatowicz w antologii „Przypływ. Poeci 2. Korpusu” (Rzym 1946). Dn. 5 IX t.r. ze współpracownikami z Wydz. Kultury i Propagandy S. odpłynął z Neapolu do Glasgow w Szkocji. Przebywał w obozach Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia: w Poulton Camp koło Chester, Livercroft Mill oraz Stanley Park, w którym objął funkcję oficera kasynowego. T.r. publikował wiersze w „Orle Białym”, w którego redakcji pracował Sowiński (Piosenka II, nr 29, Ze srebra, nr 33, O sole mio, nr 36, Doskonałość, nr 40), ponadto w „Tygodniku Polskim” (Jaskółki, nr 24, Do sumienia, nr 39) i „Ochotniczce” (proza poetycka Treny o matce, nr 4). W lutym 1947 wziął udział w wieczorze autorskim poetów II Korpusu, zorganizowanym w Londynie przez Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie (ZPPnO). W marcu t.r. przeniósł się do obozu Calveley koło Chester, gdzie został bibliotekarzem. T.r. nadal publikował utwory poetyckie w „Orle Białym” (Z promieniem, nr 14, Sielanka pierwsza, nr 22, Piosenka poranna, nr 33, Muzyka, nr 41). Na tych łamach ogłosił też wtedy szkic o twórczości Mariana Czuchnowskiego, Wacława Iwaniuka i Mariana Pankowskiego pt. Trzej poeci (nr 23).
W r. 1948 osiadł S. w Londynie, gdzie w marcu t.r. przyjął posadę administratora i dozorcy w Domu Pisarza Polskiego przy Finchley Road 312 (dzielnica Hampstead). Dorywczo podejmował także inne prace: w drukarni Oficyny Poetów i Malarzy Krystyny i Czesława Bednarczyków, w «Światpolu» i domach prywatnych, gdzie sprzątał; był też sprzedawcą, gońcem i robotnikiem budowlanym. Zarządzany przez niego Dom Polski («Finczlejów») stał się nie tylko schronieniem dla bezdomnych pisarzy, ale i centrum opiniotwórczym, instytucją emigracyjnego życia literackiego (Bielatowicz określał fenomen tego miejsca mianem «szkoły literackiej», czy «grupy Finchley Road»). W Domu Polskim powstały najważniejsze utwory S-ego. Kontynuując współpracę z „Orłem Białym”, publikował S. od r. 1948 także w paryskiej „Kulturze”, a od r. 1949 również w londyńskich „Wiadomościach”. Powstał też w tym czasie najlepszy utwór S-ego, wielogłosowy poemat Tarcza, określony przez Józefa Wittlina jako nowoczesna odmiana osiemnastowiecznego klasycyzmu; zainspirowany opisem tarczy Achillesa w „Iliadzie” Homera, stworzył w nim poeta świat na podobieństwo muzycznego kosmosu. W innych utworach kategorie estetyczne wiązały się z odkrywaniem moralnej miary życia ludzkiego, a poszukiwanie doskonałej formy otwierało perspektywę etyczną. Twórca zwracał się ku światom kultury, wykorzystując motywy muzyczne i malarskie, głosząc pochwałę arkadyjskiego ładu oraz przywołując rzeczy zwykłe, wspomnienia prowincji, i zachwyt naturą. W r. 1950 S. ogłosił esej Maski („Wiadomości” nr 53/54) o poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, stanowiący faktycznie jego credo poetyckie. Wciąż niezadowolony z osiągniętego poziomu artystycznego, wielokrotnie poprawiający swe wiersze, S. publikował jednak niechętnie, nie zabiegał o popularność, a nawet ukrywał swój talent. W poł. l. pięćdziesiątych ukazało się w „Wiadomościach” tylko kilka jego wierszy, głównie parafraz utworów wcześniejszych (m.in. w r. 1956 O dobrą myśl, nr 11, Do burzy, nr 45). Mimo aktywnego udziału w emigracyjnym życiu literackim był S. życiowym outsiderem, żyjącym w nędzy, silnie odczuwającym swą samotność i wyobcowanie. Nie znał języka angielskiego. Towarzyszyła mu opinia «emigracyjnego św. Sebastiana» (T. Nowakowski): męczennika pracy fizycznej, pokutnika i ascety, weredyka, nieudanego dandysa (Bielatowicz). Nie opuszczał Londynu; interesował się teatrem i muzyką, czemu dawał wyraz w listach do Iwaniuka i Sowińskiego.
W r. 1955 otrzymał S. nagrodę Roku Mickiewiczowskiego ustanowioną przez Przyjaciół Kultury Polskiej w Glasgow (uroczystość odbyła się w IPiM Sikorskiego). Dn. 20 X 1956 był jednym z sygnatariuszy uchwały londyńskiego zjazdu ZPPnO o niepublikowaniu w kraju. Utrzymywał jednak kontakt z krajem; w lipcu t.r. spotkał się w Londynie z Dąbrowską, w r. 1959 poznał Zbigniewa Herberta. Od końca l. pięćdziesiątych współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa; uczestniczył w dyskusjach literackich prowadzonych przez Terleckiego, wygłaszał felietony poświęcone literaturze, teatrowi, malarstwu i rzeźbie, brał udział w przygotowywaniu słuchowisk, m.in. o zbiorach bibliotecznych i archiwalnych Józefa Jarzębowskiego, założyciela Kolegium Marianum w Fawley Court. Podejmował także tematykę historyczną; pośmiertnie 5 VIII 1961 emitowano jego audycję Pamięci Traugutta i towarzyszy w rocznicę ich stracenia w Cytadeli Warszawskiej. Równocześnie publikował recenzje z wystaw, m.in. Rzeźby Aliny Ślesińskiej („Kultura” 1959 nr 4), Grafika krajowa („Kontynenty” 1959 nr 10). Pracował nad edycją „Vademecum” Cypriana Norwida. S. zmarł na atak serca w nocy z 26 na 27 VII 1960 w swoim pokoju w Domu Pisarza przy Finchley Road. Pochowany został na cmentarzu Hampstead w Londynie. Za udział w kampanii wrześniowej był odznaczony Krzyżem Walecznych.
S. nie założył rodziny.
Rangę artystyczną S-ego doceniono dopiero po jego śmierci. W r. 1961 w londyńskiej Oficynie Poetów i Malarzy wydano zbiór jego wierszy emigracyjnych pt. Dom złoty oraz poemat Tarcza. W r. 1963 oficyna ta ufundowała Nagrodę Literacko-Poetycką im. S-ego, a w r. 1967 w Londynie opublikowano zbiór wspomnień „O Tadeuszu Sułkowskim” w opracowaniu Terleckiego i Sowińskiego. W kraju utwory S-ego ukazały się dopiero w r. 1980 (Tarcza. Wiersze i poematy, W., w opracowaniu Michała Sprusińskiego). Kolejne wydania poezji S-ego zawierające także liryki przedwojenne, które miały się złożyć w tom Żal niedoskonały, przygotował Krzysztof Ćwikliński (Poezje wybrane, W. 1990, Poezje, Skierniewice 1997). W r. 1983, w rynku skierniewickim na rodzinnej kamienicy S-ego, wmurowano tablicę pamiątkową. W r. 1997 nadano S-emu pośmiertnie honorowe obywatelstwo Skierniewic; zorganizowano tam sesję naukową oraz wydano księgę „Biblioteka w społeczeństwie. Tadeuszowi Sułkowskiemu, wybitnemu poecie, Honorowemu Obywatelowi Skierniewic dla uczczenia 90 rocznicy urodzin” (red. Anna Janus, Skierniewice 1997). Opublikowana także została korespondencja „Tadeusz Sułkowski. Maria Dąbrowska, Listy 1943–1959” (oprac. Ewa Głębicka, Skierniewice).
Wiersze poświęciło S-emu wielu poetów emigracyjnych i krajowych, m.in. Stefan Flukowski, Wojciech Kawiński, Florian Śmieja, K. i C. Bednarczykowie, Ćwikliński i Iwaniuk (wszystkie w: „Na śmierć poety. Wiersze o Tadeuszu Sułkowskim”, red. Ćwikliński, Tor. 1997). W dn. 13–15 X 2007 odbył się w Skierniewicach Festiwal Poezji i Muzyki pt. „Tadeusz Sułkowski, poeta niepożegnany”. Jedna z ulic w tym mieście nosi imię poety.
S. był prototypem Horeszki w nieukończonej powieści Jana Lechonia „Bal u senatora” (W. 1981), powstałej w l. 1936–50.
Portret przez Feliksa Topolskiego, reprod. w: Na śmierć poety. Wiersze o Tadeuszu Sułkowskim, Tor. 1997; Fot. m.in. w: Sułkowski T., Tarcza. Wiersze i poematy, W. 1980, tenże, Poezje wybrane, W. 1990, tenże, Poezje, Skierniewice, 1997; – Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, L. 2000 I; Literatura pol. XX w.; Słown. pisarzy na obczyźnie; Współcz. pol. pisarze, VIII (bibliogr.); – Chłap-Nowakowa J., Sybir Bliski Wschód Monte Cassino. Środowisko poetyckie 2. Korpusu i jego twórczość, Kr. 2004; Cudak R., Emigracja walcząca i jej poezja, w: Literatura emigracyjna 1939–1989, Red. M. Pytasz, Kat. 1993; Ćwikliński K., Idea i rzecz, Londyn 1987; tenże, Lira Orfeusza i tarcza Achillesa, w: Sułkowski T., Poezje wybrane, W. 1990; tenże, Samotnik z Finczlejowa, w: tamże; Głębicka E., „Trudna planeta”. O korespondencji Tadeusza Sułkowskiego z Marią Dabrowską, w: Tadeusz Sułkowski, Maria Dąbrowska, Listy 1943–1959, Oprac. E. Głębicka, Skierniewice 2007; Herbert Z., Poeta niepożegnany, „Twórczość” 1965 nr 5; Juszczak A., A glance at the poetry of Tadeusz Sułkowski, „Antemurale” (Rzym) 1978; Kłosiński K., Żal niedoskonały. Poezja Tadeusza Sułkowskiego, w: tenże, Poezja żalu, Kat. 2000; Kryszak J., Pociechy szukam jak rosy…, w: Sułkowski T., Poezje, Skierniewice 1997; Kuncewicz P., Tadeusz Sułkowski, w: tenże, Agonia i nadzieja, Poezja polska 1939–56, W. 1993 III; Ligęza W., Metafory moralisty – o poezji Tadeusza Sułkowskiego, „Arch. Emigracji” 2000 nr 3; Literatura pol. na obczyźnie, I (m.in. M. Giergielewicz); Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Bolesława Prusa w Skierniewicach, Skierniewice 1938; Wasiak-Taylor R., Był dom, „Pam. Liter.” (Londyn) T. 34: 2007; Zawodziński K. W., [Rec. List do dnia], „Roczn. Liter.” 1933; – Bednarczyk C., W podmostowej arkadzie. Wspomnienia drukarza i wydawcy londyńskiej Oficyny, Londyn 2003; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967–73 I–III; Lechoń J., Grydzewski M., Listy 1923–1956, Oprac. B. Dorosz, W. 2006; Nowakowski T., Housekeeper Sułek, w: tenże, Aleja Dobrych Znajomych, Londyn 1968; Sowiński K., Uparty prowincjusz. Wspomnienia o Tadeuszu Sułkowskim, Londyn 1983; – Arch. Emigracji w Tor.: sygn. AE/WI/LIV (koresp. z Iwaniukiem z l. 1948–51), sygn. AE/AW/CCCIII (koresp. z red. „Wiadomości” z l. 1947–59).
Wojciech Ligęza