Sygietyński Tadeusz, pseud.: Witold Klodella, Szeluto Tadeusz, Teski (1896–1955), kompozytor, dyrygent, pianista, tłumacz, założyciel i dyrektor zespołów pieśni i tańca «Mazowsze» i «Warszawa».
Ur. 24 IX w Warszawie, był synem Antoniego (zob.) i jego drugiej żony, Heleny z Golińskich.
Dzieciństwo spędził S. w Warszawie. Jesienią 1908 zamieszkał z matką i siostrami we Lwowie. Uczęszczał tam do gimnazjum oraz uczył się gry na fortepianie pod kierunkiem Stanisława Głowackiego. Od ok. r. 1910 studiował teorię i kompozycję u Stanisława Niewiadomskiego i Mieczysława Sołtysa w konserwatorium Galicyjskiego Tow. Muzycznego. Jego przyjaciółmi z lat szkolnych byli Ignacy Lilien i Stefan Askenaze; wspólnie założyli grupę «Zielony Welonik». W r. 1910 pracował już S. jako korepetytor rytmiki w konserwatorium, a w r. 1911 jako korepetytor baletu w lwowskiej operze. Sprowadzony przez ojca w r. 1911 do Inst. Muzycznego w Warszawie, kontynuował naukę u Zygmunta Noskowskiego, Henryka Melcera-Szczawińskiego i Romana Statkowskiego. Na początku r. 1913 zamieszkał w Lipsku, gdzie zdał maturę, a następnie rozpoczął studia medyczne na tamtejszym uniwersytecie. Równocześnie studiował w Konserwatorium Lipskim pod kierunkiem Maxa Regera, Stefana Krehla i Hugo Riemanna. Dn. 18 X t.r. zadebiutował w Lipsku jako kompozytor i dyrygent, prowadząc Kantatę na setną rocznicę śmierci księcia Józefa [Poniatowskiego]; napisana do słów Julii Gulińskiej, została wykonana przez chór polskich emigrantów. Po wybuchu pierwszej wojny światowej musiał jako poddany rosyjski opuścić Lipsk. Dzięki pomocy powinowatego, Ignacego Daszyńskiego, udało mu się wyjechać do Wiednia. Aby uniknąć internowania, zaciągnął się w grudniu 1914 do II Brygady Legionów Polskich. W l. 1915–16 brał częste urlopy i dorywczo kształcił się w Wiedniu w dziedzinie kompozycji z pomocą m.in. Arnolda Schönberga. Po kryzysie przysięgowym w legionach z lipca 1917 wrócił do Warszawy, gdzie aresztowano go za dezercję. Został zwolniony w listopadzie 1918.
Od stycznia 1919 służył S. w WP, walcząc z siłami Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Za głośne krytykowanie celów wojennych został aresztowany, po czym wysłany na front sowiecki, gdzie 16–17 IV 1920 uczestniczył w zdobyciu Lidy. Zdemobilizowany po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej, został w Warszawie kierownikiem muzycznym teatrzyku «Miraż». Przełożył z języka francuskiego powieść C. Farrère’a „Skazani na śmierć” (W. 1920), po czym w r. 1921 objął na krótko posadę urzędnika w przemyśle naftowym, zapewne w rejonie Borysławia. Od t.r. należał do Związku Zawodowego Muzyków. Od r. 1922 przebywał w Austrii, pracując jako kapelmistrz i korepetytor oper w Wiedniu i Grazu. Potem wyjechał do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, gdzie zatrudnił się w operach Zagrzebia i Lublany. Podczas urlopu w Dubrowniku, w r. 1925, poznał grupę chorwackich maturzystów muzykujących pod kierunkiem M. Šutića jako «Dubrownicka amatorska orkiestra salonowa». Dopomógł przekształcić ją w Ludową Orkiestrę Filharmoniczną i doprowadził do jej pierwszego występu 13 IV t.r. w Teatrze Bondino w Dubrowniku. Wykonano wtedy m.in. kompozycje S-ego: scherzo symfoniczne Don Quichote i napisane pod pseud. Witold Klodella Pastorale z suity Iberia.
Na początku r. 1926 wrócił S. do Warszawy, gdzie za namową Juliana Tuwima poświęcił się głównie twórczości dla potrzeb teatru. Objął kierownictwo muzyczne kabaretu «Qui Pro Quo». Do słów Mariana Hemara napisał piosenkę Wekselek, którą wykonywał Kazimierz Krukowski. Następnie został w Krakowie kierownikiem muzycznym otwartego 20 IX 1928 teatru rewiowego «Gong», prowadzonego przy ul. Rajskiej 12 przez Walerego Jastrzębca Rudnickiego; funkcję pełnił do końca sezonu w poł. r. 1929. Dn. 10 VIII t.r. w Warszawie w Teatrze Polskim, w wyreżyserowanej przez Karola Borowskiego sztuce „Artyści” A. Hopkinsa i G. M. Wattersa, zagrał (partnerując m.in. Stefanowi Jaraczowi) rolę kompozytora Jerry’ego Evansa. Rolę w tej sztuce powtórzył podczas występów Jaracza w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (16–22 XI). Od sierpnia 1930 był w Krakowie kierownikiem muzycznym zespołu rewiowego, występującego w Teatrze Bagatela, a zimą 1931 również konferansjerem zespołu. Wspólnie z Tuwimem i Hemarem napisał rewię Humor krzepi, wystawioną w Bagateli w październiku 1931. Równocześnie współpracował z teatrami warszawskimi: w Ateneum przygotował ilustrację muzyczną do przeróbki autorstwa Emila Zegadłowicza „Turandot księżniczki chińskiej” wg C. Gozziego (premiera 7 III 1930) oraz w rewiowym «Wesoły wieczór» muzykę do wykonywanej przez Ludwika Sempolińskiego scenki „Wojsko idzie” w programie „To takie dobre, kiedy nie wolno” (premiera 23 IV 1931). Następnie objął kierownictwo muzyczne Teatru Miejskiego w Łodzi; przetłumaczył dla niego „Operę za trzy grosze” B. Brechta, a dla jej inscenizacji w reżyserii Borowskiego opracował muzykę (premiera 20 II 1932). Ponownie w Warszawie został kierownikiem muzycznym Teatru Rozmaitości, dla którego napisał muzykę do Głosu człowieczego J. Cocteau w reżyserii Teofila Trzcińskiego (premiera 10 X 1933).
W r. 1933 podjął S. współpracę z Polskim Radiem (PR). Był jednym z pierwszych twórców słuchowisk radiowych, m.in. Życie Szopena (ze Stanisławem Bielskim, 19 X t.r.) i Rekin (wykonywany 21 X 1934 przez Jaracza), a także audycji satyrycznych, m.in. Autoironia (z udziałem Janiny Romanówny, Tadeusza Olszy i Tadeusza Frenkla, 4 VIII 1934). Komponował i aranżował utwory ludowe, głównie na potrzeby orkiestry radiowej Zdzisława Górzyńskiego. Stworzył audycje muzyczne: Wieczór wśród górali oraz Od chatki do chatki, od karczmy do karczmy (na antenie w maju t.r.). Od 1 IV 1935 był w PR realizatorem dźwięku. Gdy 5 VII t.r. dyrektorem naczelnym PR został Roman Starzyński, S. niebawem otrzymał wymówienie. Mimo to jeszcze w r. 1936 zrealizował w PR nagranie poematu „Piotr Płaksin” Tuwima (20 II) oraz „Pieśni” Liliena.
W r. 1935 związał się S. z aktorką Mirą Zimińską. Odtąd jego sukcesy kompozytorskie często łączyły się z jej kreacjami scenicznymi. Szczególną popularność przyniósł im wystawiony w warszawskim Teatrze Letnim „Żołnierz królowej Madagaskaru” Tuwima wg Stanisława Dobrzańskiego z muzyką S-ego (premiera 3 XII 1936). Dla Teatru Letniego S. przetłumaczył komedie: „Król włóczęgów” B. Hookera i W. H. Posta (premiera w czerwcu 1937) oraz „Dama od Maksima” G. Feydeau (premiera 5 III 1938). Dla Teatru Polskiego opracował muzykę do komedii Tuwima (wg Ryszarda Ruszkowskiego) „Jadzia wdowa” (premiera 7 VIII 1937). Ułożył muzykę do przygotowanej przez Henryka Szletyńskiego inscenizacji „Legendy” Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Miejskim we Lwowie (premiera 3 X 1937). T.r. skomponował Trzy tańce polskie (Mazurek, Krakowiak i Taniec góralski) na orkiestrę symfoniczną (W. 1939) oraz Oberka na orkiestrę (W. 1948), a w r. 1938 suitę Szkice mazowieckie na głos solowy, chór i orkiestrę symfoniczną, do tekstu ludowego, i Humoreskę à la Mazur (oba utwory wykonane t.r. pod dyrekcją Grzegorza Fitelberga). Napisał ludową operę-balet Karczma na rozdrożu oraz Capriccio na fortepian z orkiestrą (wykonane przez Władysława Szpilmana i Stanisława Szpinalskiego); rękopisy te uległy zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej. W r. 1938 skomponował muzykę do filmu „Za winy niepopełnione” (reż. Eugeniusz Bodo). Styl utworów S-ego mieścił się w nurtach określanych jako folkloryzm i neoklasycyzm; charakteryzowały się one przejrzystą formą, wyrazistymi liniami melodycznymi i regularnością rytmiczną, a także unikaniem egzaltacji i patosu.
W r. 1939 był S. kierownikiem muzycznym warszawskiego teatrzyku «Ali Baba». Przygotował w nim programy: „Sezonie otwórz się”, zawierający jego kompozycje, Marsz i Ostatni posłaniec (premiera 5 IV t.r.) oraz „Orzeł czy Rzeszka”, w którym Sempoliński parodiował A. Hitlera, śpiewając „Ten wąsik, ach ten wąsik” (premiera 31 V). Ostatni program „Pakty i fakty” miał premierę 1 IX. W okresie okupacji niemieckiej występował S. w warszawskich kawiarniach «S i M», «U Aktorek» i «Adria», akompaniując na fortepianie Zimińskiej. W zamian za uwolnienie Zimińskiej z Pawiaka, pracował za zgodą władz podziemnych jako kierownik muzyczny jawnego teatru «Złoty Ul». Również jawny teatr «Jar» wykorzystywał muzyczne adaptacje S-ego (pseud. Tadeusz Szeluto) sztuk w reżyserii Stanisława Daniłowicza, m.in. „Rose-Marie” R. Frimmla i H. Stotharta (premiera 13 I 1944) oraz „Pod Złotą Flądrą” wg noweli „Sprzedawczyni ostryg” P. Merimée (premiera 20 VII t.r.). W teatrzyku «Komedia» wystawiono z muzyką S-ego m.in. „Kotwicę” I. Seredy (reż. Stanisław Grolicki). W czasie powstania warszawskiego 1944 r. występował S. jako pianista, m.in. akompaniując Mieczysławowi Foggowi i Irenie Dubiskiej. Po powstaniu trafił z Zimińską do obozu w Pruszkowie, skąd oboje przedostali się do Leśnej Polany pod Tarczynem.
Po zakończeniu okupacji niemieckiej, w styczniu 1945, S. z Zimińską wrócił do Warszawy. Następnie oboje udali się do Lublina, gdzie już w lutym t.r. dawali wspólnie pierwsze koncerty. Od kwietnia S. pracował w Łodzi jako referent muzyczny Wojewódzkiego Urzędu Kultury i Sztuki. Współtworzył tam Związek Autorów i Kompozytorów (ZAiK), którego został prezesem. Dla Starego Teatru w Krakowie opracował muzycznie przetłumaczonego przez siebie „Króla włóczęgów” (premiera 20 VI 1946). Na otwarcie Teatru Muzycznego Domu WP w Warszawie skomponował piosenkę do starych słów Artura Bartelsa A tu jest Warszawa, dołączoną do „Żołnierza królowej Madagaskaru” (premiera 17 II 1947). Jesienią 1947 przeprowadził się na stałe do Warszawy. Podjął pracę w Państw. Teatrze Komedii Muzycznej (Teatrze Nowym), dla którego opracował muzycznie „Wesele Figara” P. Beaumarchais (premiera 24 X t.r., reż. Stanisław Daczyński) oraz „Dom otwarty” Michała Bałuckiego (premiera 30 X 1948, reż. Stanisława Perzanowska). W tym czasie jego kompozycje przedwojenne zaczęły cieszyć się rozgłosem. Szkice mazowieckie zostały ponownie wykonane pod batutą Fitelberga, a następnie przedstawione pod dyrekcją Czesława Lewickiego w r. 1947 w Warszawie na Festiwalu Muzyki Słowiańskiej oraz pod dyrekcją Jerzego Kołaczkowskiego w r. 1949 tamże na Festiwalu Muzyki Ludowej. Tańce góralskie i Oberek nagrała w USA w grudniu 1949 N.Y. Philharmonic Orchestra pod batutą Rosaria Bourdona.
Od września 1948 wspólnie z Zimińską tworzył S. Państw. Zespół Ludowy Pieśni i Tańca «Mazowsze». W ciągu dwóch lat z ponad setki dzieci i młodzieży, wyszukanych w środowiskach chłopskich i robotniczych, utworzył w Karolinie (Otrębusy) koło Pruszkowa zespół chórzystów i tancerzy. Wspólnie z Zimińską zapewnił im wykształcenie artystyczne i ogólne oraz wszechstronną opiekę. W r. 1948 zaangażował w zespole Lidię Korsakównę, a w r. 1951 Irenę Wiśniewską (później Santor). Objął funkcję dyrektora, potem kierownika artystycznego i dyrygenta zespołu, a 6 XI 1950 w Teatrze Polskim w Warszawie poprowadził jego pierwszy koncert. Zgodnie z założeniami S-ego «Mazowsze» prezentowało dość wiernie polski folklor, przetworzony i uatrakcyjniony na potrzeby estrady. Wiele pieśni i tańców wykorzystanych w programie zespołu zebrał S. w terenie, głównie we wsiach mazowieckich. Wg Jerzego Waldorffa «brał cytat ludowy lub komponował melodię ściśle w charakterze ludowym, a potem starał się ozdabiać ją jak najmniej, szukając piękna w surowej prostocie folkloru» („Świat” 1955 nr 21). Kostiumy «Mazowsza» projektowała Zimińska, wykorzystując autentyczne stroje ludowe, natomiast choreografię początkowo Jadwiga Hryniewiecka, a wkrótce potem Eugeniusz Papliński. Repertuar zespołu miał wielu entuzjastów, ale i oponentów, do których należała Zofia Lissa, przewodnicząca Komisji Repertuarowej przy Min. Kultury i Sztuki, początkowo niedopuszczająca do publicznych prezentacji niektórych utworów, m.in. Furmana i Ej, przeleciał ptaszek. Jednak «ludowe» piosenki S-ego, np. A cemuześ nie przysed?, Dolina, W olszynie, Pod borem, Do ślubu Marysiu, do ślubu!, publikowane wielokrotnie przez Państw. Wydawnictwo Muzyczne oraz nagrywane w kraju i za granicą, zdobyły wielką popularność. S. opracowywał muzycznie także autentyczny folklor, w piosenkach: „Bandoska”, „W kadzidlańskim boru”, „Szyszki”, „Trudno, u-cha-cha!”, „Kawaliry”, „To i hola”, „Kukułeczka”, „Ogarek”, „Przepiórka” oraz tańcach: „Polka Tramblanka” i „Oberek Opoczyński”. Równocześnie tworzył, utrzymane w stylu muzycznego socrealizmu, piosenki do tekstów współczesnych poetów polskich. Do słów Edwarda Fiszera napisał Pochód przyjaźni, do słów Stanisława Wygodzkiego Piosenkę o 6-letnim planie (Kr. 1950), do słów Sabiny Doboszówny Piosenkę o Bierucie (W. 1952), a do słów Jerzego Ficowskiego Spółdzielcze przyśpiewki (W. 1953). Szczególnie lubiano kompozycje do wierszy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Ukochany kraj oraz Piosenka o książce (obie Kr. 1955).
Jako dyrygent orkiestry S. towarzyszył zespołowi «Mazowsze» w koncertach w kraju i zagranicą, m.in. w r. 1951 w ZSRR (11–26 V) i NRD (26 VII – 15 VIII), a w r. 1952 na Węgrzech (15–31 I) i w Czechosłowacji (3–22 VI). Występy spotykały się wszędzie z bardzo dobrym przyjęciem. Już w r. 1951 otrzymał S. z «Mazowszem» Artystyczną Nagrodę Państw. I st., a w r. 1952 Tadeusz Makarczyński nakręcił o zespole pierwszy polski barwny film dokumentalny „Mazowsze – kolorowy koncert na ekranie”. Dn. 12 I 1953 zespół wystąpił w Moskwie w obecności J. Stalina. Na skutek powtarzających się interwencji władz w skład osobowy i repertuar «Mazowsza», S. złożył jednak wkrótce dymisję z funkcji kierownika artystycznego; została ona przyjęta 12 III t.r. Skomponował t.r. do słów Ludwika Starskiego piosenki: Jak przygoda to tylko w Warszawie, To idzie młodość i Cyraneczka, które zostały wykorzystane w filmie „Przygoda na Mariensztacie” (reż. Leonard Buczkowski, premiera w styczniu 1954). Niebawem założył młodzieżowy zespół folkloru miejskiego «Warszawa»; 1 I 1954 został w nim kierownikiem artystycznym. W marcu t.r. ukazała się jedyna płyta zespołu, zawierająca głównie piosenki z muzyką S-ego, m.in. Warszawski dzień, do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego. T.r. napisał S. muzykę do filmu „Uczta Baltazara”(reż. Jerzy Zarzycki). W związku z przygotowaniami do pierwszego występu «Mazowsza» za «żelazną kurtyną», we Francji, i potrzebą podniesienia poziomu zespołu, przywrócono 1 V S-emu jego kierownictwo, pozwalając przy tym zachować prowadzenie zespołu «Warszawa». W dn. 1–22 X odbył S. z «Mazowszem» tournée we Francji. Był już wówczas ciężko chory na raka płuc. W lutym 1955 przeszedł operację w Sztokholmie, a leczenie kontynuowano w Warszawie. Dn. 22 III t.r. odwołano go z funkcji kierownika zespołu «Warszawa». Zmarł 19 V 1955 w Warszawie, został pochowany 21 V w Alei Zasłużonych na Wojskowym Cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżami Oficerskim (1951) i Komandorskim (1954) Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1953) i I kl. (1955) oraz Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955).
S. był dwukrotnie żonaty; zawarte 11 XI 1917 w Warszawie małżeństwo z Walerią Aleksandrą Karoliną Mossakowską, prawdopodobnie śpiewaczką operową, zakończyło się w r. 1928 rozwodem. W r. 1954 ożenił się z Mirą (właśc. Marią) z Burzyńskich Zimińską (1901–1997); po jego śmierci przejęła ona 16 VIII 1955 kierownictwo «Mazowsza».
Imieniem S-ego nazwano wiele ulic, m.in. w Warszawie, Łodzi, Radomiu, Gdańsku, Zamościu, Lublinie i Jeleniej Górze. Jest on patronem zespołu «Mazowsze», a także innych instytucji, m.in. szkół w Ujsołach i Bukowcu Opoczyńskim. Jego muzykę wykorzystano w filmach „Żona dla Australijczyka” (reż. Stanisław Bareja, 1963), „Człowiek z marmuru” (reż. Andrzej Wajda, 1976), „Cwał” (reż. Krzysztof Zanussi, 1996) i „Boża podszewka” (reż. Izabela Cywińska, 2005). W r. 2002, z inicjatywy byłych wychowanków «Mazowsza», wzniesiono pomnik S-ego w Karolinie. W r. 2005 powstał telewizyjny film biograficzny „Muzyczka mi grała. Tadeusz Sygietyński” (reż. Lucyna Smolińska i Tadeusz Sroka).
Fot. w: Arch. Państw. Zespół Lud. Pieśni i Tańca «Mazowsze» w Karolinie, IS PAN, Pracownia dok. teatru, sygn. 2435 (13), Narod. Arch. Cyfrowe PR w W., zespół IKC, sygn. I–K 6932–34, I–K 7272/17, I–K 10138, I–K 10920; – Błaszczyk, Dyrygenci, s. 291–2; Enc. Muzycz., X; Hanuszewska M., Schäffer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1966 s. 127; Polska współczesna kultura muzyczna, Kr. 1968; Reiss J. W., Mała encyklopedia muzyki, W. 1960 s. 726; Słown. Muzyków Pol., II 217; Słown. Teatru Pol., I; Stradecki J., Julian Tuwim. Bibliografia, W. 1959; – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Dobrzyńska W., Dzieje rodu Sygietyńskich, „Ty i ja” 1972 nr 11; Fogg M., Od palanta do belcanta, W. 1971 s. 104; Historia filmu polskiego, W. 1974 III, 1988 II; Jasiński R., Koniec epoki: Muzyka w Warszawie (1927–1939), W. 1986 s. 223; Krukowski K., Mała antologia kabaretu, W. 1982 s. 24; tenże, Moja Warszawka, W. 1957 s. 81, 118; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980 s. 194, 197, 200, 331, 351, 486; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny 1939–1945, W. 1967; Mizikowska A., Tadeusz Sygietyński i jego «Mazowsze», W. 2004; Spomenica Dubrovačke Filharmonije, Dubrovnik 1935; – Dąbrowska M., Dzienniki 1914–1945, W. 2000 III; Sempolińs k i L., Wielcy artyści małych scen, W. 1968 s. 218, 420, 460, 472, 495, 507, 516, 525; Sygietyńska H., Stary pan w czarnym, niemodnym surducie, W. 2003; Waśniewski J., Jedenasta muza, „Antena” 1938 nr 5; Zimińska-Sygietyńska M., Druga miłość mojego życia, W. 1990; taż, Nie żyłam samotnie, W. 1985; – „Radio” 1934 nr 33; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1955: „Dziś i jutro” nr 21 (H. Swolkień), „Express Pozn.” nr 119 (K. Beylin), „Radio i Świat” nr 22 (J. Ficowski), „Świat” nr 21 (J. Waldorff); – Arch. Państw. Zespołu Lud. Pieśni i Tańca «Mazowsze» w Karolinie: Kroniki «Mazowsza» z l. 1948–55; Arch. Związku Kompozytorów Polskich w W.: Teczka osobowa S-ego; Narod. Arch. Cyfrowe PR w W.: sygn. T 82 (nagranie wywiadu z S-m z r. 1954 w Paryżu), sygn. 33– P–4664, 33–P–4665 (słuchowisko „Kwaterunek”); – Mater. Red. PSB: www.filmpolski.pl (wydruk internetowy z bazy danych Państw. Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatr. im. Leona Schillera w Ł.); Mater. w posiadaniu autorki: Kopie dok. dot. S-ego z l. 1896–55 i działalności «Mazowsza» z l. 1948–55; – Informacje Diany Poskuty-Włodek i Romana Włodka z Kr.
Anna Mizikowska